ખંડ ૬(૧)

ક્રિયાથી ગુગનહાઇમ મ્યુઝિયમ

ક્રિયા

ક્રિયા : વ્યાકરણની પરિભાષામાં ધાતુનો અર્થ, ધાતુના અર્થરૂપ પ્રવૃત્તિ, ભાવના. ‘જવું’, ‘મેળવવું’ વગેરે ધાતુઓ દ્વારા જવાની, મેળવવાની ક્રિયાસિદ્ધ કરવા સારુ જે વ્યાપાર – પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તે. ક્રિયા બે પ્રકારની છે : गच्छति(તે જાય છે)માં ચલનાત્મક ક્રિયા (dynamic action) છે. આવી ક્રિયા तिङ् કે कृत् પ્રત્યયો વડે દર્શાવાય છે.…

વધુ વાંચો >

ક્રિયાત્મક સંશોધન

ક્રિયાત્મક સંશોધન (Operational research – OR) વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગમાં ઊભા થતા પ્રશ્નોના નિરાકરણ માટે ગણિતશાસ્ત્ર અને આંકડાશાસ્ત્રમાં ચલાવતી સંશોધનાત્મક પ્રક્રિયા. બીજા વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆતમાં યુદ્ધને લગતા અનેક પ્રશ્નો ઉદભવ્યા ત્યારે તેમના નિરાકરણ માટે બ્રિટને ગણિતજ્ઞો, પદાર્થવૈજ્ઞાનિકો અને અન્ય વૈજ્ઞાનિકોનાં ક્રિયાત્મક સંશોધન-જૂથ બનાવ્યાં અને વિવિધ તજજ્ઞોનાં અનુભવ અને કાર્યદક્ષતાની સહાયથી આ પ્રશ્નો…

વધુ વાંચો >

ક્રિયા-વિભવ (action potential)

ક્રિયા-વિભવ (action potential) : બાહ્ય પરિબળને કારણે કોષપટલ(cell-membrane)ની સોડિયમ માટેની પારગમ્યતા (permeability) બદલાવાથી ઉદભવતા પટલ (membrane) વિભવના ફેરફારની પ્રક્રિયા. કોષોના બાહ્ય આવરણરૂપ કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોનું પ્રમાણ અલગ અલગ હોય છે. તેનું કારણ કોષપટલની પૂર્વનિશ્ચિત અપૂર્ણ પારગમ્યતા (semipermeability) છે. કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોના અલગ પ્રમાણને કારણે બંને બાજુના વિદ્યુતભારમાં તફાવત…

વધુ વાંચો >

ક્રિયાશીલ રંગકો

ક્રિયાશીલ રંગકો : કાપડના રેસા સાથે પ્રક્રિયા કરી, સહસંયોજક બંધ બનાવી કાપડને રંગે તેવા રંગો. વૅટ અને ઍઝોઇક રંગકો સુતરાઉ કાપડને અવશોષણ(absorption)થી રંગે છે તેના કરતાં આ રંગકો વધુ સારી રીતે પ્રક્રિયા કરીને ધોલાઈ સામે ટકાઉપણું (wash fastness) અને ચમક (brilliance) દર્શાવે છે. 1955માં તે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યા અને હાલમાં…

વધુ વાંચો >

ક્રિયાશીલ સમૂહો

ક્રિયાશીલ સમૂહો : રાસાયણિક સંયોજનના ભાગ રૂપે વિશિષ્ટ પ્રકારની પ્રક્રિયાઓ કરી શકે તેવા પરમાણુ યા પરમાણુ-સમૂહ. આ શબ્દો કાર્બનિક રસાયણના સંદર્ભમાં વપરાય છે, જે તેના વિભાગીકરણનો પાયો છે. સંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન સામાન્યત: ઓછાં સક્રિય સંયોજનો છે. તેમાં એક કે વધુ દ્વિબંધ અથવા ત્રિબંધ દાખલ કરાતાં તેના અણુની ક્રિયાશીલતા ખૂબ વધી જાય…

વધુ વાંચો >

ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી

ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી : મૂત્રપિંડની કાર્યશીલતા દર્શાવતી મહત્વની નિદાનલક્ષી કસોટી. આ પ્રકારની બે કસોટીઓ છે; લોહીમાં યુરિયા-નાઇટ્રોજનનું પ્રમાણ અને સીરમ(રુધિરરસ)માં ક્રિયેટિનીનની સપાટી. ક્રિયેટિનીનની સીરમ-સપાટી મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતાનો સચોટ આંક દર્શાવે છે. ખોરાકમાં જો પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધુ હોય તો મૂત્રપિંડની સામાન્ય કાર્યશીલતા સાથે પણ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ વધે છે. આમ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ…

વધુ વાંચો >

ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo)

ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo) (જ. આશરે 1430થી 1435, વેનિસ, ઇટાલી; અ. આશરે 1493થી 1495, ) : બળૂકી અભિવ્યક્તિ માટે જાણીતા ઇટાલિયન રેનેસાંસ-ચિત્રકાર. તેમણે ચિત્રકાર પિતા જેકોપો   ક્રિવેલી હેઠળ પ્રારંભિક તાલીમ લીધેલી. ત્યાર બાદ તેઓ વેનિસના ચિત્રકાર બંધુઓ ઍન્તૉનિયો વિવારિની અને બાર્તૉલોમિયો વિવારિનીના અને એ પછી પાદુઆના ચિત્રકાર આન્દ્રેઆ માન્તેન્યાના પ્રભાવ…

વધુ વાંચો >

ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર

ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર : અમેરિકાનું પ્રતિષ્ઠિત અખબાર. 1908માં મેરી બેકર એડીએ લોકપ્રિય વર્તમાનપત્રોમાં આવતા સનસનાટીભર્યા સમાચારો અને રજૂઆતના વિરોધ રૂપે અમેરિકાના બૉસ્ટન શહેરમાંથી આ દૈનિક પ્રગટ કર્યું. સમાચારોની વિચારપૂર્ણ રજૂઆત અને રાજકીય, સામાજિક અને આર્થિક વિકાસના દીર્ઘર્દષ્ટિભર્યા વિશ્લેષણને કારણે આ અખબાર અમેરિકાનું અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત વર્તમાનપત્ર બન્યું. પ્રથમ દાયકામાં રાષ્ટ્રીય વાચકવર્ગને…

વધુ વાંચો >

ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ

ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ : જુઓ સેવંતી

વધુ વાંચો >

ક્રિસ્ટલગ્રોથ

ક્રિસ્ટલગ્રોથ : કુદરતી તેમજ કૃત્રિમ સ્ફટિકના વિકાસની પ્રક્રિયા. આધુનિક ઉપકરણોમાં સ્ફટિકના વિવિધ ઉપયોગ થવા લાગ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે ફ્રિક્વન્સી કંટ્રોલ ઑસિલેટરમાં ક્વાર્ટ્ઝ; પોલરોડમાં CaCO3; NaNO3; ટ્રાન્સડ્યુસરમાં ક્વાર્ટ્ઝ તથા ADP; વિકિરણ-જ્ઞાપકમાં KCl; ઇન્ફ્રારેડ ઑપ્ટિક્સમાં LiF2; ટ્રાન્ઝિસ્ટરમાં Ge અને Si; મેસર અને લેસરમાં રૂબી તથા GaAs; સોલર સેલમાં GaAs અને CdS વગેરે.…

વધુ વાંચો >

ક્રિસ્ટલ પૅલેસ, લંડન

Jan 1, 1994

ક્રિસ્ટલ પૅલેસ, લંડન : ઇંગ્લૅન્ડના હાઈ વિક્ટોરિયન સમયની સૌથી અગત્યની ઇમારત. 1850–51 દરમિયાન બંધાયેલ આ મકાનનું આયોજન જૉસેફ પાકસ્ટન નામના સ્થપતિએ કરેલું. સૌપ્રથમ આ મકાન લંડનના હાઇડ પાર્કમાં 1851ના મહાન પ્રદર્શન માટે બંધાયેલ. ત્યાર બાદ 1852-54 દરમિયાન તે સિડનહામમાં ખસેડાયેલ અને 1936માં તે આગમાં નાશ પામેલ. 1849માં મહાન પ્રદર્શનનો નિર્ણય…

વધુ વાંચો >

ક્રિસ્ટલ ફિલ્ડ થિયરી

Jan 1, 1994

ક્રિસ્ટલ ફિલ્ડ થિયરી (crystal field theory – CFT) : સંકીર્ણ સંયોજનોમાં રાસાયણિક આબંધન (bonding) માટેનો મુખ્યત્વે આયનિક અભિગમ, જે જૂના સ્થિરવૈદ્યુતિક (electrostatic) સિદ્ધાન્તને પુનર્જીવિત (revitalize) કરે છે. તેની મદદથી સંક્રાંતિક ધાતુ-આયનોનાં સંયોજનોનાં શોષણ-વર્ણપટો અને ચુંબકીય ગુણધર્મો સમજાવી શકાય છે તેમજ વિવિધ લિગેન્ડો (સંલગ્નીઓ, Ligands) સાથે જુદી જુદી ધાતુઓનાં સંકીર્ણોની સ્થિરતા,…

વધુ વાંચો >

ક્રિસ્ટલ સિસ્ટમ

Jan 1, 1994

ક્રિસ્ટલ સિસ્ટમ : અવકાશ-જાળી (space lattice) (સ્ફટિકમાં પરમાણુઓની ત્રિપરિમાણી ગોઠવણી) દ્વારા નક્કી કરાતું સ્ફટિકનું સ્વરૂપ. સમમિતિ તત્વો(elements of symmetry)નું સહયોજન (combination) એ પ્રત્યેક સ્ફટિક પ્રણાલીની લાક્ષણિકતા હોય છે. સ્ફટિકની બાજુઓ અથવા ફલકો (faces) અને સ્ફટિકમાંનાં સમતલો(planes)ને ત્રણ વિષમતલીય (noncoplanar) અક્ષોની શ્રેણી વડે ઓળખાવી શકાય. આકૃતિ 1માં a, b અને c…

વધુ વાંચો >

ક્રિસ્ટલોગ્રાફી

Jan 1, 1994

ક્રિસ્ટલોગ્રાફી સ્ફટિકોના બાહ્ય તેમજ આંતરિક ગુણધર્મો, સ્ફટિક- અવસ્થાની રચના, એમાં અણુ-પરમાણુ વચ્ચેનાં બંધનો, એના ભૌતિક અને રાસાયણિક ગુણધર્મોનો અભ્યાસ. ગ્રીક શબ્દ ‘krystallos’ (વિશુદ્ધ બરફ) પરથી ‘ક્રિસ્ટલ’ (સ્ફટિક) શબ્દ આવ્યો છે. તેનો સૌપ્રથમ ઉપયોગ સ્વિસ આલ્પ્સમાંથી મળેલા ક્વાર્ટ્ઝ સ્ફટિક માટે કરવામાં આવેલો, કારણ કે પહેલાં એમ માનવામાં આવતું કે કવાર્ટ્ઝ સ્ફટિક…

વધુ વાંચો >

ક્રિસ્ટી, ડેમ ઍગાથા (મૅરી ક્લૅરિસા)

Jan 1, 1994

ક્રિસ્ટી, ડેમ ઍગાથા (મૅરી ક્લૅરિસા) (જ. 15 સપ્ટેમ્બર 1890, ટોર્કી, ડેવન; અ. 12 જાન્યુઆરી 1976, વેલિંગફૉર્ડ) : ડિટેક્ટિવ નવલકથાઓનાં આંગ્લ લેખિકા. અમેરિકન પિતા અને અંગ્રેજ માતા સાથે મધ્યમવર્ગીય પરિવારમાં અને શાંત વાતાવરણમાં શૈશવ વીત્યું. પૅરિસમાં તેમણે ખાનગી રાહે શિક્ષણ મેળવ્યું. 1914માં આર્કિબાલ્ડ ક્રિસ્ટી સાથે લગ્ન કર્યું. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન ટોર્કીની…

વધુ વાંચો >

ક્રિસ્ટો જાવાશૅફ

Jan 1, 1994

ક્રિસ્ટો જાવાશૅફ (Christo Javachef) (જ. 13 જૂન 1935, બલ્ગેરિયા; અ. 31 મે 2020, ન્યૂયોર્ક સિટી, ન્યૂયોર્ક) : આધુનિક બલ્ગેરિયન કલાકાર. બાઇસિકલ, મહિલાથી માંડીને મકાન સુધ્ધાંને પૅકેજિંગ (Packaging) કરવાની પ્રવૃત્તિ વડે કલાસર્જન કરવા માટે તેઓ જાણીતા છે. આ વિશ્વમાં માત્ર ખાલીપો છે અને માત્ર સન્નાટો જ આરાધ્ય છે તેવી તેમની ફિલસૂફી…

વધુ વાંચો >

ક્રિસ્ટોબેલાઇટ

Jan 1, 1994

ક્રિસ્ટોબેલાઇટ : સિલિકાવર્ગની ખનિજનો સ્ફટિકમય પ્રકાર. રા. બં. : SiO2 (ક્વાર્ટ્ઝ, ટ્રિડીમાઇટ, કોએસાઇટ-સ્ટિશોવાઇટ સાથે બહુરૂપતાના ગુણથી સંબંધિત); સ્ફ.વ. : ક્યૂબિક, ટેટ્રાગોનલ ઊંચા તાપમાને ઉદભવતા ક્રિસ્ટોબેલાઇટ તરીકે ઓળખાતો પ્રકાર સાવર્તિક (isotropic) હોઈ ક્યૂબિક છે, જે 275°થી 220° સે. તાપમાન ગાળામાં ટેટ્રાગોનલ α-ક્રિસ્ટોબેલાઇટમાં પરિવર્તિત થાય છે. સ્વ. – 4.00 મિમી.થી નાના ઑક્ટાહેડ્રા,…

વધુ વાંચો >

ક્રિસ્ટૉલ, જોશુઆ

Jan 2, 1994

ક્રિસ્ટૉલ, જોશુઆ (Cristall, Joshua) (જ. 1768, કમ્બરોન યુ. કે.; અ. 1847, લંડન, યુ. કે.) : નિસર્ગ ચિત્રો ચીતરવા માટે જાણીતા બ્રિટિશ રંગદર્શી ચિત્રકાર. 1792માં તેમના પિતાએ તેમને કાચ અને પોર્સેલિનનાં વાસણોના ધંધામાં પરાણે ધકેલ્યા. તેમાંથી મુક્તિ મેળવી તેઓ 1795માં લંડનની રૉયલ એકૅડેમીમાં ચિત્રકલાના અભ્યાસ માટે દાખલ થયા. 1802માં તેમણે વેલ્સ…

વધુ વાંચો >

ક્રિસ્ટ્મસ ટાપુ

Jan 2, 1994

ક્રિસ્ટ્મસ ટાપુ : હિંદી મહાસાગરમાં દક્ષિણ ઑસ્ટ્રેલિયા અને જાવા વચ્ચે જાવાથી 360 કિમી. અંતરે 105° દ. અ. અને 40° પૂ. રે. પર આવેલો ટાપુ. જ્વાળામુખીને કારણે બનેલા આ ટાપુનું ક્ષેત્રફળ 135 ચોકિમી. છે. 6-6-1888ના રોજ તેને ગ્રેટ બ્રિટને ખાલસા કરેલો. તેનો વહીવટ સિંગાપોર સંભાળતું હતું. 1942 અને 1945માં તેના પર…

વધુ વાંચો >

ક્રિસ્ટ્મસ ટ્રી

Jan 2, 1994

ક્રિસ્ટ્મસ ટ્રી : ગુજરાતીમાં જાણીતું નાતાલનું વૃક્ષ. ફુવારા-વૃક્ષ; અં. Norfolk Island pine; fountain tree. રમણીય, સદાહરિત વૃક્ષ. તે 40થી 50 મીટર ઊંચું સપુષ્પ વનસ્પતિમાં અનાવૃત બીજધારી વર્ગ Coniferales-નું છે; તે ખૂબ જ ધીમે વધે છે; પરંતુ ઠંડી આબોહવામાં તેની વધ સારી થાય છે. શરૂઆતનાં કેટલાંક વર્ષ સુધી તે કૂંડામાં ઉછેરી…

વધુ વાંચો >