ખંડ ૬(૧)
ક્રિયાથી ગુગનહાઇમ મ્યુઝિયમ
ક્રેસૉલ
ક્રેસૉલ : હાઇડ્રૉક્સિટૉલ્યુઇન અથવા ક્રૅસિલિક ઍસિડ. સૂત્ર C7H8O. તે ફીનૉલનાં મિથાઇલ વ્યુત્પન્ન છે. સામાન્ય રીતે તે રંગવિહીન પ્રવાહી અથવા સ્ફટિક-સ્વરૂપમાં મળે છે. હવા અને પ્રકાશની હાજરીમાં તે લાલાશ પડતો રંગ ધારણ કરે છે. તે બાષ્પનિસ્યંદિત (steam-volatile) હોય છે. જસત વડે અપચયન કરતાં તે ટૉલ્યુઇનમાં રૂપાંતર પામે છે. તેના ત્રણ સમાવયવોના…
વધુ વાંચો >ક્રૅસ્ટૉન, પૉલ
ક્રૅસ્ટૉન, પૉલ (Creston Paul) (જ. 10 ઑક્ટોબર 1906, ન્યૂયૉર્ક નગર, અમેરિકા; અ. 24 ઑગસ્ટ 1985, સાન ડિયાગો, કૅલિફૉર્નિયા) : અમેરિકન સંગીતકાર અને સંગીતનિયોજક. અવનવા જીવંત લય માટે તેઓ ખાસ જાણીતા છે. પિયાનો અને ઑર્ગનવાદન શીખ્યા પછી ક્રૅસ્ટૉને ન્યૂયૉર્ક નગરના સેંટ માલાથીઝ ચર્ચમાં ઑર્ગનવાદક તરીકેની કારકિર્દી શરૂ કરી. નૅશનલ ઍસોસિયેશન ફૉર…
વધુ વાંચો >ક્રૅસ્પી પરિવાર
ક્રૅસ્પી પરિવાર : [ક્રૅસ્પી, જિયોવાની બાતિસ્તા (Crespi, Giovanni Battista) (જ. 1567 સેરાનો, નોવારા નજીક, ઇટાલી; અ. 23 ઑક્ટોબર 1632, મિલાન, ઇટાલી); ક્રૅસ્પી, ડેનિયાલે (Crespi, Deniale) (જ. આશરે 1598, બૂસ્તો આર્સિત્ઝિયો, ઇટાલી; અ. 1630, મિલાન, ઇટાલી); ક્રૅસ્પી, જુસેપે મારિયા (Crespi Giuseppe Maria) (જ. 16 માર્ચ 1665, બોલોન્યા, ઇટાલી; અ. 16 જુલાઈ…
વધુ વાંચો >ક્રેસ્યુલેસિયન ઍસિડ ચયાપચય
ક્રેસ્યુલેસિયન ઍસિડ ચયાપચય : જુઓ પ્રકાશસંશ્લેષણ
વધુ વાંચો >ક્રૅંક
ક્રૅંક : યાંત્રિક બંધતા (linkage) અથવા યંત્રરચના(mechanism)માં પરિભ્રમણકેન્દ્ર(centre-of-rotation)ની આજુબાજુ ઘૂમતી કડી (link). ક્રૅંકનું પરિભ્રમણકેન્દ્ર સામાન્યત: ક્રૅંકશાફ્ટની અક્ષ (axis) હોય છે. ક્રૅંક તેના કેન્દ્રની આસપાસ સંપૂર્ણ પરિભ્રમણ (360°) કરી શકે તેવી રીતે ગોઠવેલી હોય છે [જુઓ આકૃતિ (અ)], તો કેટલીક ડિઝાઇનમાં તે ફક્ત દોલિત (oscillate) અથવા ત્રુટક (intermittent) ગતિ કરે છે.…
વધુ વાંચો >ક્રોએશિયા
ક્રોએશિયા (Croatia) : યુગોસ્લાવિયામાંથી છૂટાં પડેલાં છ ઘટક રાજ્યો (બૉસ્નિયા-હર્ઝગોવિના, ક્રોએશિયા, મૅસિડોનિયા, સ્લોવેનિયા, સર્બિયા અને મૉન્ટિનિગ્રો)માંનું એક રાજ્ય (જુઓ નકશો). ભૌગોલિક સ્થાન 45° 10’ ઉ. અ. અને 15° 30’ પૂ. રે.. આ રાજ્ય યુગોસ્લાવિયાની ઉત્તરે અર્ધચન્દ્રાકાર વિસ્તાર ધરાવે છે. તેનું કુલ ક્ષેત્રફળ 56,538 ચોકિમી. છે. યુગોસ્લાવિયાનાં ઘટક રાજ્યોમાં તે સૌથી…
વધુ વાંચો >ક્રૉગ, શેક ઑગસ્ટ સ્ટીનબર્ગ
ક્રૉગ, શેક ઑગસ્ટ સ્ટીનબર્ગ (જ. 15 નવેમ્બર 1874, ગ્રેના, ડેન્માર્ક; અ. 13 સપ્ટેમ્બર 1949, કૉપનહેગન) : 1920માં શરીરક્રિયાશાસ્ત્ર અને તબીબીવિજ્ઞાન શાખાના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા. તેમની શોધનો વિષય હતો કેશવાહિનીઓ(capillaries)ની સંકોચન-વિસ્ફારણ (contraction-dilatation)ની પ્રવિધિનું નિયમન. તેમના સંશોધનકાર્યનો મહત્વનો ફાળો માણસની શ્વસનક્રિયા અને પેશીઓમાં લોહીની વહેંચણી તથા પરિભ્રમણની પ્રક્રિયાના ક્ષેત્રમાં છે. ક્રૉગ તથા…
વધુ વાંચો >ક્રોચે, બેનેડેટો
ક્રોચે, બેનેડેટો (જ. 25 ફેબ્રુઆરી 1866, પેસ્કાસ્સેરોલી, ઇટાલી; અ. 20 નવેમ્બર 1952, નેપલ્સ) : પ્રસિદ્ધ ફિલસૂફ, સૌંદર્યશાસ્ત્રી અને સાહિત્યમીમાંસક. પ્રાથમિક શિક્ષણ નેપલ્સમાં. 1883ના ધરતીકંપમાં કુટુંબીજનોનું મરણ. ત્રણ વર્ષ રોમમાં કાકાને ત્યાં રહ્યા. 1886માં નેપલ્સમાં પુનરાગમન. બાળપણમાં જ ધર્મશ્રદ્ધા ખૂટી ગઈ હતી, પણ રોમ વિશ્વવિદ્યાલયમાં નીતિશાસ્ત્ર અને તત્વજ્ઞાનનું અધ્યયન કરતી વેળા…
વધુ વાંચો >ક્રોટન
ક્રોટન : વર્ગ દ્વિદળીના ઉપવર્ગ અદલાના કુળ યુફોરબિયેસીની એક પ્રજાતિ. તેની એક જાતિ C. variegatum Fib. સુશોભિત રંગનાં અને વિવિધ રચના તથા આકારવાળાં પાનથી આકર્ષક લાગે છે. લાલ, પીળા, લીલા, સફેદ, ગુલાબી એમ અનેક રંગ તથા લાંબાં-પહોળાં અને સ્ક્રૂની જેમ વળેલાં, પપૈયાનાં પાન જેવા અનેક આકાર ધરાવે છે. તેની ડાળીનું…
વધુ વાંચો >ક્રોટો, હેરોલ્ડ વૉલ્ટર (સર)
ક્રોટો, હેરોલ્ડ વૉલ્ટર (સર) (જ. 7 ઑક્ટોબર 1939, વિઝબેક, કેમ્બ્રિજશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 30 એપ્રિલ 2016, ઇસ્ટ સસેક્સ, ઇંગ્લૅન્ડ) : કાર્બનના નવા અપરરૂપ (allotrope) એવાં ફુલેરીનના શોધક અને 1996ના વર્ષના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. ક્રોટોએ 1964માં યુનિવર્સિટી ઑવ્ શેફિલ્ડ (યુ.કે.)માંથી પીએચ.ડી. પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી. 1967માં તેઓ યુનિવર્સિટી ઑવ્ સસેક્સની ફૅકલ્ટીમાં…
વધુ વાંચો >ક્રિયા
ક્રિયા : વ્યાકરણની પરિભાષામાં ધાતુનો અર્થ, ધાતુના અર્થરૂપ પ્રવૃત્તિ, ભાવના. ‘જવું’, ‘મેળવવું’ વગેરે ધાતુઓ દ્વારા જવાની, મેળવવાની ક્રિયાસિદ્ધ કરવા સારુ જે વ્યાપાર – પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તે. ક્રિયા બે પ્રકારની છે : गच्छति(તે જાય છે)માં ચલનાત્મક ક્રિયા (dynamic action) છે. આવી ક્રિયા तिङ् કે कृत् પ્રત્યયો વડે દર્શાવાય છે.…
વધુ વાંચો >ક્રિયાત્મક સંશોધન
ક્રિયાત્મક સંશોધન (Operational research – OR) વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગમાં ઊભા થતા પ્રશ્નોના નિરાકરણ માટે ગણિતશાસ્ત્ર અને આંકડાશાસ્ત્રમાં ચલાવતી સંશોધનાત્મક પ્રક્રિયા. બીજા વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆતમાં યુદ્ધને લગતા અનેક પ્રશ્નો ઉદભવ્યા ત્યારે તેમના નિરાકરણ માટે બ્રિટને ગણિતજ્ઞો, પદાર્થવૈજ્ઞાનિકો અને અન્ય વૈજ્ઞાનિકોનાં ક્રિયાત્મક સંશોધન-જૂથ બનાવ્યાં અને વિવિધ તજજ્ઞોનાં અનુભવ અને કાર્યદક્ષતાની સહાયથી આ પ્રશ્નો…
વધુ વાંચો >ક્રિયા-વિભવ (action potential)
ક્રિયા-વિભવ (action potential) : બાહ્ય પરિબળને કારણે કોષપટલ(cell-membrane)ની સોડિયમ માટેની પારગમ્યતા (permeability) બદલાવાથી ઉદભવતા પટલ (membrane) વિભવના ફેરફારની પ્રક્રિયા. કોષોના બાહ્ય આવરણરૂપ કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોનું પ્રમાણ અલગ અલગ હોય છે. તેનું કારણ કોષપટલની પૂર્વનિશ્ચિત અપૂર્ણ પારગમ્યતા (semipermeability) છે. કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોના અલગ પ્રમાણને કારણે બંને બાજુના વિદ્યુતભારમાં તફાવત…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ રંગકો
ક્રિયાશીલ રંગકો : કાપડના રેસા સાથે પ્રક્રિયા કરી, સહસંયોજક બંધ બનાવી કાપડને રંગે તેવા રંગો. વૅટ અને ઍઝોઇક રંગકો સુતરાઉ કાપડને અવશોષણ(absorption)થી રંગે છે તેના કરતાં આ રંગકો વધુ સારી રીતે પ્રક્રિયા કરીને ધોલાઈ સામે ટકાઉપણું (wash fastness) અને ચમક (brilliance) દર્શાવે છે. 1955માં તે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યા અને હાલમાં…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ સમૂહો
ક્રિયાશીલ સમૂહો : રાસાયણિક સંયોજનના ભાગ રૂપે વિશિષ્ટ પ્રકારની પ્રક્રિયાઓ કરી શકે તેવા પરમાણુ યા પરમાણુ-સમૂહ. આ શબ્દો કાર્બનિક રસાયણના સંદર્ભમાં વપરાય છે, જે તેના વિભાગીકરણનો પાયો છે. સંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન સામાન્યત: ઓછાં સક્રિય સંયોજનો છે. તેમાં એક કે વધુ દ્વિબંધ અથવા ત્રિબંધ દાખલ કરાતાં તેના અણુની ક્રિયાશીલતા ખૂબ વધી જાય…
વધુ વાંચો >ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી
ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી : મૂત્રપિંડની કાર્યશીલતા દર્શાવતી મહત્વની નિદાનલક્ષી કસોટી. આ પ્રકારની બે કસોટીઓ છે; લોહીમાં યુરિયા-નાઇટ્રોજનનું પ્રમાણ અને સીરમ(રુધિરરસ)માં ક્રિયેટિનીનની સપાટી. ક્રિયેટિનીનની સીરમ-સપાટી મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતાનો સચોટ આંક દર્શાવે છે. ખોરાકમાં જો પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધુ હોય તો મૂત્રપિંડની સામાન્ય કાર્યશીલતા સાથે પણ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ વધે છે. આમ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ…
વધુ વાંચો >ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo)
ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo) (જ. આશરે 1430થી 1435, વેનિસ, ઇટાલી; અ. આશરે 1493થી 1495, ) : બળૂકી અભિવ્યક્તિ માટે જાણીતા ઇટાલિયન રેનેસાંસ-ચિત્રકાર. તેમણે ચિત્રકાર પિતા જેકોપો ક્રિવેલી હેઠળ પ્રારંભિક તાલીમ લીધેલી. ત્યાર બાદ તેઓ વેનિસના ચિત્રકાર બંધુઓ ઍન્તૉનિયો વિવારિની અને બાર્તૉલોમિયો વિવારિનીના અને એ પછી પાદુઆના ચિત્રકાર આન્દ્રેઆ માન્તેન્યાના પ્રભાવ…
વધુ વાંચો >ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર
ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર : અમેરિકાનું પ્રતિષ્ઠિત અખબાર. 1908માં મેરી બેકર એડીએ લોકપ્રિય વર્તમાનપત્રોમાં આવતા સનસનાટીભર્યા સમાચારો અને રજૂઆતના વિરોધ રૂપે અમેરિકાના બૉસ્ટન શહેરમાંથી આ દૈનિક પ્રગટ કર્યું. સમાચારોની વિચારપૂર્ણ રજૂઆત અને રાજકીય, સામાજિક અને આર્થિક વિકાસના દીર્ઘર્દષ્ટિભર્યા વિશ્લેષણને કારણે આ અખબાર અમેરિકાનું અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત વર્તમાનપત્ર બન્યું. પ્રથમ દાયકામાં રાષ્ટ્રીય વાચકવર્ગને…
વધુ વાંચો >ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ
ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ : જુઓ સેવંતી
વધુ વાંચો >ક્રિસ્ટલગ્રોથ
ક્રિસ્ટલગ્રોથ : કુદરતી તેમજ કૃત્રિમ સ્ફટિકના વિકાસની પ્રક્રિયા. આધુનિક ઉપકરણોમાં સ્ફટિકના વિવિધ ઉપયોગ થવા લાગ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે ફ્રિક્વન્સી કંટ્રોલ ઑસિલેટરમાં ક્વાર્ટ્ઝ; પોલરોડમાં CaCO3; NaNO3; ટ્રાન્સડ્યુસરમાં ક્વાર્ટ્ઝ તથા ADP; વિકિરણ-જ્ઞાપકમાં KCl; ઇન્ફ્રારેડ ઑપ્ટિક્સમાં LiF2; ટ્રાન્ઝિસ્ટરમાં Ge અને Si; મેસર અને લેસરમાં રૂબી તથા GaAs; સોલર સેલમાં GaAs અને CdS વગેરે.…
વધુ વાંચો >