ખંડ ૩
ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)
ઈલેટિનેસી
ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…
વધુ વાંચો >ઈલેસ્ટોમર
ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ઈલોરા
ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…
વધુ વાંચો >ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ
ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ
ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…
વધુ વાંચો >ઈવાન્સ, ઑલિવર
ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…
વધુ વાંચો >ઈવાલ, યોહૅનિસ
ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…
વધુ વાંચો >ઈવોલ્વુલસ
ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).
વધુ વાંચો >ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં
ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…
વધુ વાંચો >ઈશાનવર્મા
ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…
વધુ વાંચો >ઍન્ડ ક્વાયેટ ફ્લોઝ ધ ડૉન
ઍન્ડ ક્વાયેટ ફ્લોઝ ધ ડૉન (1925-1940) : રશિયાના પ્રશિષ્ટ નવલકથાકાર મિખાઇલ ઍલેક્ઝાન્ડ્રૉવિચ શૉલોખૉવ (1905-1984) કૃત મહાનવલ. 1,500થી વધુ પૃષ્ઠમાં તે રશિયાની ડૉન નદીના કાંઠાના પ્રદેશની કોઝાક પ્રજાની વિશિષ્ટ ખાસિયતોનું યથાર્થ આલેખન કરે છે. અકિસન્યા આસ્તાખોવા અને ગ્રેગરી મેલેખોવના વેદનાપૂર્ણ છતાં મધુર પ્રણયજીવનની આ કથા છે. શાંતિ, પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ, મહાન રશિયન…
વધુ વાંચો >ઍન્ડરસન કાર્લ ડેવિડ
ઍન્ડરસન, કાર્લ ડેવિડ (જ. 3 સપ્ટેમ્બર 1905, ન્યૂયૉર્ક; અ. 11 જાન્યુઆરી 1991, સાન મેરિનો, કૅલિફૉર્નિયા) : સુપ્રસિદ્ધ ભૌતિકશાસ્ત્રી. પ્રતિદ્રવ્ય(anti-matter)ના પ્રથમ શોધિત કણ પૉઝિટ્રૉન કે ઍન્ટિઇલેક્ટ્રૉનની શોધ માટે 1936માં ભૌતિકશાસ્ત્ર માટેનું નોબેલ પારિતોષિક તેમને હેસ વિક્ટર ફ્રાંઝ સાથે સંયુક્ત રીતે આપવામાં આવ્યું હતું. 1930માં તેમણે કૅલિફૉર્નિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટેક્નૉલૉજી, પાસાડેનામાંથી પીએચ.ડી.ની…
વધુ વાંચો >ઍન્ડરસન જૉહાન ગુન્નાર
ઍન્ડરસન જૉહાન ગુન્નાર (જ. 3 જુલાઈ 1874, નીસ્ટા, સ્વીડન; અ. 29 ઑક્ટોબર 1960, સ્ટૉકહોમ) : જાણીતા ભૂસ્તરશાસ્ત્રી અને પુરાવસ્તુવિદ. ઍન્ડરસને ચીનના પ્રાગૈતિહાસના અધ્યયનમાં ચુ-કુશીનની ગુફાઓ શોધીને 1921થી પગરણ માંડ્યાં. 1927માં એ ગુફામાંથી પ્રાગૈતિહાસિક માનવીના અવશેષો મળ્યા તે સિનૅન્થ્રૉપસને નામે ઓળખાય છે. 1921માં તેમણે યાંગ-શાઓ-ત્સુનના નવાશ્મયુગનાં માટીનાં વાસણો શોધી કાઢ્યાં, તેથી…
વધુ વાંચો >ઍન્ડરસન ફિલિપ વૉરન
ઍન્ડરસન ફિલિપ વૉરન (જ. 13 ડિસેમ્બર 1923, ઇન્ડિયાના-પોલિસ, ઇન્ડિયાના, યુ.એસ.; અ. 29 માર્ચ 2020 ન્યૂજર્સી, યુ. એસ.) : ઉચ્ચ ઇલેક્ટ્રૉનિક પરિપથિકી-(advanced electronic circuitry)માં કરેલા પ્રદાન માટે નોબેલ પારિતોષિક મેળવનાર ભૌતિકશાસ્ત્રી. હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ કર્યા પછી ત્યાં તેમણે 1949માં ડૉક્ટરેટની પદવી પ્રાપ્ત કરી. એ વર્ષમાં ઍન્ડરસન બેલ ટેલિફોન લેબૉરેટરીઝમાં જોડાયા.…
વધુ વાંચો >ઍન્ડરસન મૅક્સવેલ
ઍન્ડરસન મૅક્સવેલ (જ. 15 ડિસેમ્બર 1888, આટલાંટિક, પેન્સિલવેનિયા, યુ.એસ.; અ. 28 ફેબ્રુઆરી 1959, સ્ટેન્ફર્ડ, કનેક્ટિક્ટ) : અગ્રગણ્ય અમેરિકન નાટ્યકાર. તેમનો ઉછેર ઉત્તર ડાકોટામાં. 1914માં સ્ટેન્ફર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી એમ.એ.ની ઉપાધિ મેળવીને તેઓ કૅલિફૉર્નિયા અને ઉત્તર ડાકોટામાં શિક્ષક થયા. 1924 સુધી ન્યૂયૉર્કના પત્રકાર તરીકે કાર્ય કર્યું. તેમનું પ્રથમ કરુણ નાટક ‘વ્હાઇટ ડેઝર્ટ’ (1923)…
વધુ વાંચો >ઍન્ડરસન શેરવૂડ
ઍન્ડરસન શેરવૂડ (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1876, કેમૅડન, ઓહાયો; અ. 8 માર્ચ 1941, કોલોન, પનામા) : અમેરિકાના અગ્રણી વાર્તાકાર. બે વિશ્વયુદ્ધ વચ્ચેના સમયગાળામાં ખાસ કરીને ટૂંકી વાર્તાલેખનની કલા પર તેમનો પ્રબળ પ્રભાવ પડ્યો હતો. અર્નેસ્ટ હેમિંગ્વે અને વિલિયમ ફૉકનર જેવા લેખકો તેમની પ્રારંભિક કૃતિઓ માટે એમના ઋણી છે. તેમણે અખબાર વહેંચવાનું,…
વધુ વાંચો >ઍન્ડરસન, હાન્સ ક્રિશ્ચિયન
ઍન્ડરસન, હાન્સ ક્રિશ્ચિયન (જ. 2 એપ્રિલ 1805, ઓડેન્સ; અ. 4 ઑગસ્ટ 1875, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના જગપ્રસિદ્ધ પરીકથાસર્જક. પિતા મોચીકામ કરતા. 1816માં પિતાનું મરણ થતાં બાળપણનો ઉછેર ખૂબ કંગાળ હાલતમાં. માતાની ઇચ્છા તેમને દરજી બનાવવાની હતી, પણ તેમને લેખન અને અભિનયનો શોખ હતો. 1819માં એ કોપનહેગન ગયા ત્યારે ખિસ્સે ખાલી હતા.…
વધુ વાંચો >ઍન્ડર્સ જૉન
ઍન્ડર્સ જૉન (જ. 10 ફેબ્રુઆરી 1897, વેસ્ટહાર્ટફૉર્ડ કનેક્ટિકટ, યુ.એસ.; અ. 8 સપ્ટેમ્બર 1985, વોટરફોર્ડ, કનેક્ટિકટ, યુ.એસ. ) : ફિઝિયૉલૉજી અને મેડિસિન માટેના નોબેલ પારિતોષિકના (1954) ફ્રેડ્રિક ચૅપમૅન રૉબિન્સ તથા થૉમસ હક્સલે વેલર સાથેના સહવિજેતા. તેમનો વિષય હતો પોલિયોમાયલાઇટિસ રોગ કરતા વિષાણુ(virus)નું ચેતાપેશી સિવાયની પેશીમાં સંવર્ધન (culture). તેમણે અંગ્રેજી સાહિત્યના અભ્યાસ…
વધુ વાંચો >એન્ડિઝ પર્વતમાળા
એન્ડિઝ પર્વતમાળા : દક્ષિણ અમેરિકાના પશ્ચિમ કિનારા પર આવેલી પર્વતમાળા. તૃતીય જીવયુગમાં દ. અમેરિકા ભૂમિખંડના અવિચળ પ્રદેશો(shields)ની પશ્ચિમ બાજુએ આવેલા ભૂનિમ્નવળાંક (geosyncline) ધરાવતા પ્રસ્તર ખડકોમાંથી ગેડ પર્વતોની એક વિશાળ શ્રેણી ઊંચકાઈ આવી અને ત્યારબાદ ક્રમશ: ઉત્ક્રાન્તિ પામી તે ‘એન્ડિઝ પર્વતમાળા’ આ પર્વતીય ક્ષેત્રના ઉત્થાન સાથે જ્વાળામુખીક્રિયા સંલગ્ન હોવાથી અહીં ઠેર…
વધુ વાંચો >એન્ડેમિઝમ
એન્ડેમિઝમ (Endemism વતનીયતા) : જુઓ સ્થાનીયતા.
વધુ વાંચો >