ખંડ ૩
ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)
એસોસિયેશન (વનસ્પતિ)
એસોસિયેશન (વનસ્પતિ) : વનસ્પતિ-પરિસ્થિતિવિજ્ઞાનના અભ્યાસમાં વનસ્પતિસમાજોના વર્ગીકરણ માટે ઉપયોગમાં લેવાતી એક પદ્ધતિ. અમેરિકન પ્રણાલિકા પ્રમાણે ઉદભવ પામેલી ક્લીમેંટ્સની પદ્ધતિ હાલમાં બહોળો ફેલાવો ધરાવે છે. ક્લીમેંટ્સ(1916)ના મત મુજબ વનસ્પતિસામાજિક (phytosociological) ષ્ટિએ વનસ્પતિસમાજમાં મુખ્યત્વે નીચે પ્રમાણેના ચાર એકમો જોવા મળે છે : (1) વનસ્પતિનિર્માણ (plant formation), (2) સંગઠન (association), (3) સહવાસ (consociation),…
વધુ વાંચો >ઍસોસિયેશન ઑવ્ સાઉથ ઈસ્ટ એશિયન નૅશન્સ (ASEAN)
ઍસોસિયેશન ઑવ્ સાઉથ ઈસ્ટ એશિયન નૅશન્સ (ASEAN) : દક્ષિણ પૂર્વ એશિયાના પાંચ દેશોએ પરસ્પર સહકાર દ્વારા આર્થિક, સામાજિક તથા સાંસ્કૃતિક વિકાસ સાધવા 1967માં ઊભું કરેલું આંતરરાષ્ટ્રીય સંગઠન. તે પૂર્વે 1961માં ત્રણ દેશો – મલેશિયા, ફિલિપાઇન્સ અને થાઇલૅન્ડ દ્વારા ઍસોસિયેશન ઑવ્ સાઉથ ઈસ્ટ એશિયા (ASA) નામનું જે સંગઠન ઊભું કર્યું હતું…
વધુ વાંચો >એસ્કર
એસ્કર : હિમશિલાના અંત:પ્રવાહ સાથે ઘસડાઈ આવેલ જાડી રેતી, કંકર વગેરેના નિક્ષેપથી બનેલા ખડકોવાળી, સાંકડી, વાંકીચૂકી ટેકરી. તે 3 કે 5 મીટરથી માંડીને 10 કે 12 મીટરથી ઊંચી હોય છે. આ શબ્દ આયરિશ ભાષાનો છે અને આયર્લૅન્ડમાં આવેલી આ પ્રકારની ટેકરીઓ ઉપરથી અન્ય આવી ટેકરીઓ એસ્કર તરીકે ઓળખાય છે. આવી…
વધુ વાંચો >એસ્કિમો
એસ્કિમો : ટુન્ડ્ર પ્રદેશના વતની. ‘ટુન્ડ્ર’નો અર્થ ‘બરફનું રણ’ થાય છે. આ પ્રદેશ 700થી 800 અક્ષાંશવૃત્તો વચ્ચે શીત કટિબંધમાં આવેલો છે. ઉત્તર કૅનેડા અને ગ્રીનલૅન્ડમાં વસતા લોકો એસ્કિમો તરીકે ઓળખાય છે; જ્યારે યુરોપમાં લેપ અને ફિન તથા સાઇબીરિયામાં સેમોયેડ અને યાકુત તરીકે ઓળખાય છે. ટુન્ડ્ર હિમાચ્છાદિત પ્રદેશ છે. અહીં ખેતી…
વધુ વાંચો >ઍસ્કોમાયસિટ્સ
ઍસ્કોમાયસિટ્સ (Ascomycetes) : માનવ સહિત જુદાં જુદાં પ્રાણી તેમજ વનસ્પતિઓમાં મૃતોપજીવી (saprophytic) અથવા પરોપજીવી (parasitic) જીવન પસાર કરનાર, માયકોટા વિભાગના એક વર્ગની ફૂગ. એકકોષીય અથવા તંતુમય દેહરચના. તંતુઓ વિકસિત, શાખીય અને ખંડીય. કોષદીવાલ કાઇટિનયુક્ત. જાતીય પ્રજનનમાં ધાની (ascus), 4થી 1,024 જેટલાં ધાની બીજાણુઓ(ascopores)નું નિર્માણ, દ્વિભાજ (fission), કલિકા (budding), વિખંડન (fragmentation)…
વધુ વાંચો >ઍસ્કોર્બિક ઍસિડ
ઍસ્કોર્બિક ઍસિડ : વિટામિન ‘સી’ તરીકે ઓળખાતું અગત્યનું કાર્બનિક સંયોજન. અણુસૂત્ર C6H8O6. ખલાસીઓને લાંબી સફર દરમિયાન લીલાં શાકભાજી કે ફળો નહિ મળવાને કારણે સ્કર્વી નામનો રોગ થતો. આના ઉપચાર તરીકે નારંગી અને લીંબુ અસરકારક છે તેમ 1953માં હોકિન્સે શોધી કાઢ્યું. 1911માં ફુંકે સ્કર્વી અટકાવનાર તરીકે ખોરાકના એક ઘટકની કલ્પના કરી.…
વધુ વાંચો >ઍસ્ક્યુલસ
ઍસ્ક્યુલસ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા હિપ્પોકેસ્ટેનેસી (સેપિન્ડેસી) કુળની એક પ્રજાતિ. તેની એક જાતિ Aesculu indica Hook. (હિં. બનખોર, કંદાર, પનગર, કાનોર; અં. ઇંડિયન હોર્સ, ચેસ્ટનટ) ભારતમાં વિપુલ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. તેનાં વૃક્ષો લગભગ 30 મી. ઊંચાં અને પર્ણપાતી (deciduous) હોય છે. તેનું મુખ્ય પ્રકાંડ સીધું, નળાકાર અને ટૂંકું…
વધુ વાંચો >ઍસ્ક્લેપિયેડેસી
ઍસ્ક્લેપિયેડેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બૅન્થામ અને હૂકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તેનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – યુક્તદલા (gamopetalae), શ્રેણી – દ્વિસ્ત્રીકેસરી (bicarpellatae), ગોત્ર – જેન્શિયાનેલ્સ, કુળ – ઍસ્ક્લેપિયેડેસી. આ કુળમાં લગભગ 280 પ્રજાતિઓ અને 2,000 જેટલી જાતિઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. મૂળભૂત રીતે…
વધુ વાંચો >ઍસ્કસ્કોલ્ઝિયા
ઍસ્કસ્કોલ્ઝિયા : દ્વિદળી વર્ગના પેપાવરેસી કુળની એકવર્ષાયુ કે બહુવર્ષાયુ શાકીય નાનકડી પ્રજાતિ. તે ઉત્તર અમેરિકાની મૂલનિવાસી છે અને ઉદ્યાનોમાં તેનાં સુંદર પુષ્પો માટે ઉગાડાય છે. દારૂડી અને અફીણ તેની સહસભ્ય વનસ્પતિઓ છે. કૅલિફૉર્નિયન પૉપી (Eschscholzia californica cham.) ભારતીય ઉદ્યાનોમાં ઉગાડાતી ટટ્ટાર કે ભૂપ્રસારી બહુવર્ષાયુ 30 સેમી.થી 45 સેમી. ઊંચી વનસ્પતિ…
વધુ વાંચો >એસ્ચ્યુઅરી (estuary)
એસ્ચ્યુઅરી (estuary) : સમુદ્રને મળતી નદીના મુખનો પ્રદેશ. તેને ‘નદીનાળ’નો પ્રદેશ પણ કહે છે. નદીનાં પાણી અને સમુદ્રમાં ભરતી આવતાં પાણી નદીમાં જ્યાં સુધી મિશ્ર થતાં રહે ત્યાં સુધીનો પ્રદેશ નદીનાળ કહેવાય છે. સમુદ્રજળની સપાટી વધતાં અથવા ભૂમિભાગ નીચે બેસી જવાથી આ પ્રદેશની રચના થાય છે. ઍટલાંટિકની પશ્ચિમે યુ.એસ.માં આવેલો…
વધુ વાંચો >ઈલેટિનેસી
ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…
વધુ વાંચો >ઈલેસ્ટોમર
ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ઈલોરા
ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…
વધુ વાંચો >ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ
ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ
ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…
વધુ વાંચો >ઈવાન્સ, ઑલિવર
ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…
વધુ વાંચો >ઈવાલ, યોહૅનિસ
ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…
વધુ વાંચો >ઈવોલ્વુલસ
ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).
વધુ વાંચો >ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં
ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…
વધુ વાંચો >ઈશાનવર્મા
ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…
વધુ વાંચો >