ખંડ ૨૫
હક, ઝિયા-ઉલથી હવાંગ
હક ઝિયા-ઉલ
હક, ઝિયા-ઉલ [જ. 12 ઑગસ્ટ 1924, જાલંધર; અ. 17 ઑગસ્ટ 1988, ભાવલપુર, પંજાબ (પાકિસ્તાન)] : પાકિસ્તાનના લશ્કરી વડા અને પ્રમુખ. પિતા મોહમ્મદ અક્રમ બ્રિટિશ લશ્કરી શાળામાં શિક્ષક હતા. સિમલામાં શાલેય શિક્ષણ મેળવી તેમણે દિલ્હીમાં કૉલેજ શિક્ષણ મેળવ્યું. 1943માં બ્રિટિશ લશ્કરમાં ભરતી થયા, બીજા વિશ્વયુદ્ધ (1939–1945) દરમિયાન બર્મા (હવે મ્યાનમાર), મલાયા…
વધુ વાંચો >હકનો ખરડો
હકનો ખરડો : પ્રજાના હકો અને સ્વતંત્રતાઓની જાહેરાત કરતો તથા તાજના વારસાનો હક નક્કી કરતો કાયદો (1689). રાજા જેમ્સ 2જાએ પ્રજાની લાગણી અને પરંપરાની અવગણના કરીને દરેક સરકારી ખાતામાં કૅથલિક ધર્મ પાળતા અધિકારીઓની ભરતી કરી. પ્રજાએ રાજાને ચેતવણી આપી; પરંતુ એણે ગણકારી નહિ. તેથી પ્રજાએ ઉશ્કેરાઈને રાજાને દૂર કરવાનું નક્કી…
વધુ વાંચો >હકીકત
હકીકત : જાણીતું ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ : 1964. ભાષા : હિંદી. શ્વેત અને શ્યામ. નિર્માતા, દિગ્દર્શક અને પટકથા-લેખક : ચેતન આનંદ. ગીતકાર : કૈફી આઝમી. છબિકલા : સદાનંદ દાસગુપ્તા. સંગીત : મદનમોહન. મુખ્ય કલાકારો : ધર્મેન્દ્ર, પ્રિયા રાજવંશ, બલરાજ સાહની, વિજય આનંદ, સંજય, સુધીર, જયંત, મેકમોહન, ઇન્દ્રાણી મુખરજી, અચલા સચદેવ. આઝાદ…
વધુ વાંચો >હકીમ અજમલખાન
હકીમ અજમલખાન (જ. 1863; અ. 29 ડિસેમ્બર 1927) : યુનાની વૈદકીય પદ્ધતિના પુરસ્કર્તા અને મુસ્લિમ લીગના એક સ્થાપક. દિલ્હીમાં જન્મેલા અજમલખાનના પૂર્વજોએ મુઘલ બાદશાહોના શાહી હકીમ તરીકે કામ કર્યું હતું. નાની વયથી જ અજમલખાને અંગ્રેજી શિક્ષણ લેવાને બદલે કુટુંબમાં જ યુનાની વૈદકીય અભ્યાસ કર્યો હતો. પાછળથી તેમણે યુનાની વૈદકીય સારવારને…
વધુ વાંચો >હકીમ રૂહાની સમરકંદી
હકીમ રૂહાની સમરકંદી : બારમા સૈકાના ફારસી કવિ. તેમનું પૂરું નામ અબૂ બક્ર બિન મુહમ્મદ બિન અલી અને ઉપનામ રૂહાની હતું. તેમનો જન્મ અને ઉછેર આજના અફઘાનિસ્તાનના ગઝના શહેરમાં થયો હતો. તેઓ શરૂઆતમાં ગઝનવી વંશના સુલતાન બેહરામશાહ(1118–1152)ના દરબારી કવિ હતા. પાછળથી તેઓ પૂર્વીય તુર્કસ્તાનના પ્રખ્યાત અને ઐતિહાસિક શહેર સમરકંદમાં સ્થાયી…
વધુ વાંચો >હકીમ સનાઈ (બારમો સૈકો)
હકીમ સનાઈ (બારમો સૈકો) : ફારસી ભાષાના સૂફી કવિ. તેમણે તસવ્વુફ વિશે રીતસરનું એક લાંબું મસ્નવી કાવ્ય – હદીકતુલ હકીકત – લખીને તેમના અનુગામી અને ફારસીના મહાન સૂફી કવિ જલાલુદ્દીન રૂમીને પણ પ્રેરણા આપી હતી. સનાઈએ પોતાની પાછળ બીજી અનેક મસ્નવીઓ તથા ગઝલો અને કસીદાઓનો એક સંગ્રહ છોડ્યો છે. તેમની…
વધુ વાંચો >હકીમ સૈયદ અબ્દુલ હૈ (મૌલાના)
હકીમ સૈયદ અબ્દુલ હૈ (મૌલાના) (જ. 1871, હસ્બા, જિ. રાયબરેલી, ઉત્તર પ્રદેશ; અ. 2 ફેબ્રુઆરી 1923, રાયબરેલી) : અરબી, ફારસી અને ઉર્દૂ ભાષાના પ્રખર વિદ્વાન. તેમના પિતા ફખરૂદ્દીન એક હોશિયાર હકીમ તથા કવિ હતા અને ‘ખ્યાલી’ તખલ્લુસ રાખ્યું હતું. અબ્દુલ હૈ ‘ઇલ્મે હદીસ’ના પ્રખર વિદ્વાન હતા. તેમણે હદીસના પ્રસિદ્ધ ઉસ્તાદ…
વધુ વાંચો >હકોની અરજી
હકોની અરજી : પાર્લમેન્ટના જે જૂના હકો ઉપર રાજાએ તરાપ મારી હતી, તે હકો રાજા પાસે સ્વીકારાવવા ઈ. સ. 1628માં પાર્લમેન્ટે રાજાને કરેલી અરજી. ઇંગ્લૅન્ડના સ્ટુઅર્ટ વંશના રાજા જેમ્સ 1લાના શાસનકાળ (ઈ. સ. 1603–1625) દરમિયાન રાજાના પાર્લમેન્ટ સાથેના સંઘર્ષની શરૂઆત થઈ. એના પુત્ર રાજા ચાર્લ્સ 1લાના સમય(1625–1649)માં આ સંઘર્ષ વધારે…
વધુ વાંચો >હક્ક ફઝલુલ
હક્ક, ફઝલુલ (જ. 26 ઑક્ટોબર 1873, ચખાર, જિ. બારિસાલ, બાંગલાદેશ; અ. 27 એપ્રિલ 1962, ઢાકા, બાંગલાદેશ) : ઑલ ઇન્ડિયા મુસ્લિમ લીગના સ્થાપક, પાકિસ્તાનના ગૃહમંત્રી, પૂર્વ પાકિસ્તાનના ગવર્નર, કૃષક પ્રજા પાર્ટીના (1937) અને કૃષક શ્રમિક પાર્ટી(1954)ના સ્થાપક. અબ્દુલ કાસમ ફઝલુલ હક્ક, તેમના પિતા કાજી મોહંમદ વાજેદના એકમાત્ર પુત્ર હતા. ફઝલુલ હક્કના…
વધુ વાંચો >હક્સલી આલ્ડસ (લિયૉનાર્ડ)
હક્સલી, આલ્ડસ (લિયૉનાર્ડ) (જ. 26 જુલાઈ 1894, ગોડાલ્મિંગ, સરે, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 22 નવેમ્બર 1963, લૉસ એન્જેલસ, યુ.એસ.) : અંગ્રેજ નવલકથાકાર, કવિ, નાટ્યકાર અને વિવેચક. જગપ્રસિદ્ધ જીવશાસ્ત્રી ટી. એચ. હક્સલીના પૌત્ર અને જીવનચરિત્રોના પ્રસિદ્ધ લેખક લિયૉનાર્ડ હક્સલીના પુત્ર. 1937થી અમેરિકામાં સ્થાયી થયેલ. શરૂઆતમાં સુરુચિપૂર્ણ અને કટાક્ષથી ભરપૂર લખાણોના લેખક તરીકે પ્રસિદ્ધિ…
વધુ વાંચો >હનુમાન
હનુમાન : રામાયણકથાનું એક મહત્વનું અમર પાત્ર. સુમેરુના વાનરરાજ કેસરી અને અંજનીના મહાન પુત્ર. કિષ્કિન્ધાના વાનરરાજ સુગ્રીવના ચતુર સચિવ. અયોધ્યાનરેશ દશરથના પુત્રકામેષ્ટિ યજ્ઞમાંથી મળેલ પવિત્ર પાયસનો એક ટુકડો સમડી ઉપાડી ગઈ જે પવનના જોરથી ચાંચમાંથી તપ કરતી અંજનીની અંજલિમાં પડ્યો. તે પવનપ્રસાદ સમજી ખાઈ જતાં તેમાંથી પરાક્રમી હનુમાન જન્મ્યા. ઊગતા…
વધુ વાંચો >હન્ચબૅક ઑવ્ નોત્ર દામ, ધ
હન્ચબૅક ઑવ્ નોત્ર દામ, ધ : લોકપ્રિય ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ : 1939. ભાષા : અંગ્રેજી. શ્વેત અને શ્યામ. નિર્માણસંસ્થા : આર.કે.ઓ. રેડિયો પિક્ચર્સ. નિર્માતા : પેન્દ્રો એસ. બેર્મેન. દિગ્દર્શક : વિલિયમ ટાઇટ્લર. કથા : વિક્ટર હ્યુગોની નવલકથા પર આધારિત. પટકથા : બ્રુનો ફ્રેન્ક, સોનિયા લેવિયન. સંગીત : આલ્ફ્રેડ ન્યૂમૅન. છબીકલા :…
વધુ વાંચો >હન્ટર કમિશન (1882)
હન્ટર કમિશન (1882) : ભારતની બ્રિટિશ સરકારે 3 ફેબ્રુઆરી, 1882ના રોજ સર ડબ્લ્યૂ. ડબ્લ્યૂ. હન્ટરના પ્રમુખપદે નીમેલ કમિશન. તેનો હેતુ 1854ના ડિસ્પૅચ(શિક્ષણ અંગે)ના સિદ્ધાંતોનો અમલ કઈ રીતે કરવામાં આવ્યો છે, તેની તપાસ કરીને તેમાં દર્શાવેલ નીતિને આગળ વધારવા માટે યોગ્ય ઉપાયો સૂચવવાનો હતો. હન્ટર કમિશનની તપાસનો મુખ્ય હેતુ પ્રાથમિક તથા…
વધુ વાંચો >હન્ટર જ્હૉન (Hunter John)
હન્ટર જ્હૉન (Hunter, John) (જ. 13 ફેબ્રુઆરી 1728, લૉંગ કોલ્ડરવુડ, લેનાર્કશાયર, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 16 ઑક્ટોબર 1793, લંડન) : ઇંગ્લૅન્ડના શલ્યવિદ્યાતજ્જ્ઞ (sergeon), ‘રોગગ્રસ્ત શરીરશાસ્ત્ર’-(Pathological anatomy)ના સ્થાપક અને પ્રાયોગિક સંશોધનના હિમાયતી. આ ઉપરાંત તેમણે જીવનશાસ્ત્ર, શરીરશાસ્ત્ર, દેહધર્મક્રિયાશાસ્ત્ર અને રોગશાસ્ત્રનો તુલનાત્મક અભ્યાસ કરેલો. જ્હૉન હન્ટર 18મી સદીમાં શલ્યવિદ્યાના અભ્યાસ માટે યુનિવર્સિટીમાં જોડાવું આવશ્યક…
વધુ વાંચો >હન્ટ વિલિયમ મોરિસ (Hunt William Morris)
હન્ટ, વિલિયમ મોરિસ (Hunt, William Morris) (જ. 31 માર્ચ 1824, બ્રેટલ બોરો વેર્મોન્ટ, અમેરિકા; અ. 8 સપ્ટેમ્બર 1879, આઇલ્સ ઑવ્ શોએલ્સ, ન્યૂ હેમ્પશાયર) : બાર્બિઝોં ચિત્રશૈલીમાં ચિત્રણા કરનાર અમેરિકન રંગદર્શી ચિત્રકાર. હાર્વર્ડ કૉલેજમાં અભ્યાસ શરૂ વિલિયમ મોરિસ હન્ટ કર્યા પછી એ અધૂરો છોડી હન્ટે પૅરિસમાં કૂતૂરે પાસે થોડો સમય ચિત્રકલાનો…
વધુ વાંચો >હપતેથી વેચાણ-પ્રથા
હપતેથી વેચાણ-પ્રથા : પ્રથમ હપતામાં આંશિક કિંમત ચૂકવીને બાકીની કિંમત નિશ્ચિત રકમના નિશ્ચિત સંખ્યાના હપતામાં ચૂકવી મોંઘી વસ્તુ ખરીદવાની પ્રથા. કોઈ એક વ્યક્તિ કોઈ એક ચીજ ખરીદવાની (ખરીદ)શક્તિ પ્રાપ્ત કરે તે પહેલાં તે ચીજ ખરીદવા માંગતી હોય અને વેચનાર તેના પર ભરોસો મૂકવા તૈયાર હોય તો વેચાણની જે કેટલીક પ્રથાઓ…
વધુ વાંચો >હબલ એડવિન પોવેલ (Hubble Edwin Powell)
હબલ, એડવિન પોવેલ (Hubble, Edwin Powell) [જ. 1889, મિસૂરી (યુ.એસ.); અ. 1953] : વીસમી સદીના પૂર્વાર્ધના વિખ્યાત ખગોળવિજ્ઞાની. વિશ્વના સૌપ્રથમ, પૃથ્વીના વાતાવરણની બહારથી પ્રકાશી અને ઇન્ફ્રારેડ વિસ્તારમાં ખગોળીય અવલોકનો માટે પૃથ્વી ફરતી ભ્રમણકક્ષામાં મુકાયેલ મોટા અવકાશી ટેલિસ્કોપને આ મહાન ખગોળવિજ્ઞાનીની સ્મૃતિ અર્થે ‘હબલ સ્પેસ ટેલિસ્કોપ’ નામ અપાયું છે. એડવિન પોવેલ,…
વધુ વાંચો >હબલનો અચળાંક (Hubble constant)
હબલનો અચળાંક (Hubble constant) : બ્રહ્માંડના વિસ્તરણની ઝડપ સાથે સંકળાયેલો અચળાંક. 1929માં હબલે, ‘હબલના નિયમ’ (Hubble law) તરીકે પ્રસિદ્ધ થયેલ તેનો નિયમ તારવ્યો. જે અનુસાર બાહ્ય તારાવિશ્વો (external galaxies) આપણા તારાવિશ્વ ‘આકાશગંગા’ સંદર્ભે તેમના અંતરના સમપ્રમાણમાં જણાતા વેગથી દૂર જઈ રહ્યાં છે. બ્રહ્માંડમાં આકાશગંગાનું સ્થાન કંઈ વિશિષ્ટ નથી, એટલે ઉપર્યુક્ત…
વધુ વાંચો >હબિમા
હબિમા : યહૂદીઓની રંગભૂમિ. મૂળમાં તેનો ઊગમ ‘હા-ઇવરિત’ તરીકે બિએધસ્ટોક, પૉલેન્ડમાં 1912માં નૅહુમ ઝેમેકે કરેલો. 1913માં તે નાટકમંડળીએ વિયેનામાં ઑશિપ ડાયમોવનું ‘હીઅર ઓ ઇઝરાયેલ’ નાટક 11મી ઝિયૉનિસ્ટ કૉંગ્રેસ સમક્ષ ભજવેલું. 1917માં પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધની અસરને લીધે તે મંડળી વિખરાઈ ગયેલી. ઝેમેકે તેની પુન:સ્થાપના હબિમા નામથી મૉસ્કોમાં કરેલી. મૉસ્કોના ‘આર્ટ થિયેટર’ના નિર્દેશક…
વધુ વાંચો >હબીબ ઉલ્લાખાન (સરદાર)
હબીબ ઉલ્લાખાન (સરદાર) (જ. 1890; અ. 1940) : પંજાબમાં જમીનદાર પક્ષના સ્થાપક અને તેના પ્રમુખ; હિંદુ-મુસ્લિમ એકતાના હિમાયતી. તેઓ લાહોર જિલ્લાના મુસ્લિમ જમીનદાર કુટુંબમાં જન્મ્યા હતા. તેમણે લાહોરમાં અભ્યાસ કર્યો હતો. શિક્ષણને લીધે તેઓ ઉદાર વિચારસરણીમાં માનતા હતા. તેઓ વિધવાપુનર્લગ્ન અને મહિલાઓને સમાન અધિકારો આપવાના હિમાયતી હતા. વીસમી સદીના પૂર્વાર્ધમાં…
વધુ વાંચો >