ખંડ ૨૫
હક, ઝિયા-ઉલથી હવાંગ
હોહમાન કક્ષાઓ
હોહમાન કક્ષાઓ : બે ગ્રહોની કક્ષાઓને જોડતો અંતરીક્ષયાનનો ઉડ્ડયન-માર્ગ તે હોહમાન માર્ગ. તેમાં ન્યૂનતમ વેગ અથવા ઈંધણની જરૂરિયાત હોય છે (અને મહત્તમ ભાર લઈ જવાની ક્ષમતા હોય છે). આ કક્ષાને ‘ન્યૂનતમ શક્તિ સ્થાનાંતરણ-કક્ષા (Minimum energy transfer orbit) પણ કહેવાય છે. આ સ્થાનાંતરણ-કક્ષા દીર્ઘવૃત્ત (ellipse) હોય છે અને સૂર્યની આજુબાજુ હોય…
વધુ વાંચો >હોળી
હોળી : અગત્યનો ભારતીય તહેવાર. ઋતુચક્રની દૃષ્ટિએ વસંતઋતુની અશોકાષ્ટમીથી આરંભાયેલા ઉત્સવોના ચક્રમાં ફાલ્ગુન માસની પૂર્ણિમાએ આવતો ઉત્સવ હોલિકા કે હોલકા નામે ઓળખાય છે. ઉત્તર ભારતમાં આ ઉત્સવ સ્વાતંત્ર્ય અને આનંદનો ઉત્સવ બની રહે છે. મુઘલયુગમાં રાજદરબારમાં પણ આ ઉત્સવ ઊજવાતો હોવાનું અબૂલ ફઝલ નોંધે છે. મુસ્લિમ ગ્રંથોમાં ઈદ-ઇ-ગુલાબી અને અબ-ઇ-પશી…
વધુ વાંચો >હૉંગકૉંગ (Hong Kong)
હૉંગકૉંગ (Hong Kong) : ચીનના અગ્નિભાગમાં દરિયાકાંઠે આવેલું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 22° 20´ ઉ. અ. અને 114° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,091 ચોકિમી. જેટલો ભૂમિવિસ્તાર આવરી લે છે. જળવિસ્તાર સહિત તેનું કુલ ક્ષેત્રફળ 2916 ચોકિમી. જેટલું થાય છે. આ શહેર ગુઆંગ ઝોઉ અથવા ઝિયાંગ ગાંગ(જૂનું નામ કૅન્ટોન)થી અગ્નિકોણમાં…
વધુ વાંચો >હ્યુગો દ ફ્રીસ
હ્યુગો દ ફ્રીસ (જ. ફેબ્રુઆરી 1848, હારલેમ; અ. 21 મે 1935, લુનોરન) : વનસ્પતિવિજ્ઞાની અને સર્વપ્રથમ જનીનવિજ્ઞાનીઓ પૈકી એક. તેઓ મુખ્યત્વે જનીનસંકલ્પનાના પ્રેરક, ગ્રેગર મૅડેલના આનુવંશિકતાના નિયમોના પુન:સંશોધક અને ઉદવિકાસની સમજૂતી આપતા વિકૃતિવાદના પુરસ્કર્તા વિજ્ઞાની તરીકે ખ્યાતનામ છે. તેઓ ગેરિત દ ફ્રીસ (1818–1900) નામના વકીલ (અને હારલેમમાં મૅન્નોનાઇત ધર્મસભાના પાદરી…
વધુ વાંચો >હ્યુગોનોટ
હ્યુગોનોટ : સોળમી સદીની મધ્યમાં ફ્રાન્સમાં વિકસેલ પ્રૉટેસ્ટન્ટ સંપ્રદાયના અનુયાયીઓ. યુરોપમાં નવજાગૃતિ અને ધર્મસુધારણાની ચળવળના પગલે 1517માં જર્મનીમાં ધર્મસુધારણા ચાલી ત્યારે ખ્રિસ્તી રોમન કૅથલિક સંપ્રદાયના અતિરેકોને માર્ટિન લ્યુથરે પડકાર્યા. કૅથલિક સંપ્રદાય વિરુદ્ધની હવા અને માર્ટિન લ્યુથરનાં લખાણોનો પ્રભાવ સમગ્ર યુરોપમાં ફરી વળ્યો હતો. આ પ્રભાવ હેઠળ ફ્રાન્સમાં સુધારાવાદી આંદોલન શરૂ…
વધુ વાંચો >હ્યુજીન્સ ક્રિશ્ચિયન
હ્યુજીન્સ, ક્રિશ્ચિયન (જ. 14 એપ્રિલ 1629, હેગ, નેધરલૅન્ડ્ઝ; અ. 8 જુલાઈ 1695, હેગ, નેધરલૅન્ડ્ઝ) : લોલક-ઘડિયાળ અને પ્રકાશની પ્રકૃતિ સંબંધે સિદ્ધાંત રજૂ કરનાર પ્રખર અભ્યાસી અને વિજ્ઞાની. કવિ સંગીતકાર, નોંધનીય ઉસ્તાદ (gymnast) અને સમાજના પ્રતિભાશાળી નાગરિકના તેઓ પુત્ર હતા. હ્યુજીન્સે નાનપણથી ગણિતશાસ્ત્ર અને વિજ્ઞાનમાં ભારે રસ દાખવ્યો હતો. તેમણે લેડન…
વધુ વાંચો >હ્યુડોબ્રો (ફર્નાન્ડીઝ) વિસેન્ટ ગાર્સિયા
હ્યુડોબ્રો (ફર્નાન્ડીઝ), વિસેન્ટ ગાર્સિયા (જ. 10 જાન્યુઆરી 1893, સાન્તિયાગો, ચિલી; અ. 2 જાન્યુઆરી 1948, સાન્તિયાગો) : ચિલીઅન કવિ. પોતાની જાતને ‘આવાં ગાર્દ’ – કળા, સંગીત અને સાહિત્યમાં નવીન વસ્તુઓના પ્રવર્તક કે અગ્રેસર તરીકે ઓળખાવતા. આ ચળવળને ‘ક્રીયેશિયોનિસ્મો’ નામથી ઓળખવામાં આવે છે. વિસેન્ટ ગાર્સિયા હ્યુડોબ્રો (ફર્નાન્ડીઝ) આનો અર્થ ‘સર્જનવાદ’ કરવામાં આવે…
વધુ વાંચો >હ્યુબર રૉબર્ટ (Huber Robert)
હ્યુબર, રૉબર્ટ (Huber, Robert) (જ. 20 ફેબ્રુઆરી 1937, મ્યુનિક, જર્મની) : જર્મન રસાયણવિદ અને 1988ના રસાયણવિજ્ઞાન માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. 1960માં ટૅકનિકલ હાઈસ્કૂલમાંથી ડિપ્લોમા મેળવ્યા બાદ 1963માં તેઓએ સ્ફટિકવિજ્ઞાન(crystallo-graphy)નો અભ્યાસ શરૂ કર્યો અને મ્યુનિક ટૅકનિકલ યુનિવર્સિટીમાંથી પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી. 1972માં હ્યુબર જર્મનીમાં માર્ટિનસ્રાઇડ ખાતે મૅક્સ પ્લાન્ક ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ફૉર બાયોકેમિસ્ટ્રીના…
વધુ વાંચો >હ્યુબેલ ડૅવિડ (Hubel David H.)
હ્યુબેલ, ડૅવિડ (Hubel, David H.) (જ. 27 ફેબ્રુઆરી 1926, વિન્ડસર, ઑન્ટેરિયો, કૅનેડા) : સન 1981ના રૉજર સ્પેરી અને ટૉર્સ્ટન વિસેલ સાથેના નોબેલ પુરસ્કારવિજેતા. તેમને આ સન્માન મોટા મગજની વિશિષ્ટ ક્રિયાશીલતા અંગેના સંશોધન માટે પ્રાપ્ત થયું હતું. અમેરિકામાં તેમના દાદા એક બાળક તરીકે પ્રવેશ્યા હતા. તેમના પિતા રાસાયણિક ઇજનેર હતા. ડેવિડ…
વધુ વાંચો >હ્યુમ એલન ઑક્ટેવિયન
હ્યુમ, એલન ઑક્ટેવિયન (જ. 6 જૂન 1829, મોન્ટરોઝ, ફોરફારશાયર, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 31 જુલાઈ 1912, લંડન, ઇંગ્લૅન્ડ) : ઇન્ડિયન નૅશનલ કૉંગ્રેસના સ્થાપક – તેના પિતા. એલન હ્યુમના પિતા જૉસેફ હ્યુમ નીડર દેશભક્ત અને સુધારક હતા. કેટલોક સમય તેઓ ઇન્ડિયન સર્વિસમાં હતા. તે પછી તેઓ આમની સભાના ઉદ્દામવાદી સભ્ય બન્યા. એલનને પોતાના…
વધુ વાંચો >હક ઝિયા-ઉલ
હક, ઝિયા-ઉલ [જ. 12 ઑગસ્ટ 1924, જાલંધર; અ. 17 ઑગસ્ટ 1988, ભાવલપુર, પંજાબ (પાકિસ્તાન)] : પાકિસ્તાનના લશ્કરી વડા અને પ્રમુખ. પિતા મોહમ્મદ અક્રમ બ્રિટિશ લશ્કરી શાળામાં શિક્ષક હતા. સિમલામાં શાલેય શિક્ષણ મેળવી તેમણે દિલ્હીમાં કૉલેજ શિક્ષણ મેળવ્યું. 1943માં બ્રિટિશ લશ્કરમાં ભરતી થયા, બીજા વિશ્વયુદ્ધ (1939–1945) દરમિયાન બર્મા (હવે મ્યાનમાર), મલાયા…
વધુ વાંચો >હકનો ખરડો
હકનો ખરડો : પ્રજાના હકો અને સ્વતંત્રતાઓની જાહેરાત કરતો તથા તાજના વારસાનો હક નક્કી કરતો કાયદો (1689). રાજા જેમ્સ 2જાએ પ્રજાની લાગણી અને પરંપરાની અવગણના કરીને દરેક સરકારી ખાતામાં કૅથલિક ધર્મ પાળતા અધિકારીઓની ભરતી કરી. પ્રજાએ રાજાને ચેતવણી આપી; પરંતુ એણે ગણકારી નહિ. તેથી પ્રજાએ ઉશ્કેરાઈને રાજાને દૂર કરવાનું નક્કી…
વધુ વાંચો >હકીકત
હકીકત : જાણીતું ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ : 1964. ભાષા : હિંદી. શ્વેત અને શ્યામ. નિર્માતા, દિગ્દર્શક અને પટકથા-લેખક : ચેતન આનંદ. ગીતકાર : કૈફી આઝમી. છબિકલા : સદાનંદ દાસગુપ્તા. સંગીત : મદનમોહન. મુખ્ય કલાકારો : ધર્મેન્દ્ર, પ્રિયા રાજવંશ, બલરાજ સાહની, વિજય આનંદ, સંજય, સુધીર, જયંત, મેકમોહન, ઇન્દ્રાણી મુખરજી, અચલા સચદેવ. આઝાદ…
વધુ વાંચો >હકીમ અજમલખાન
હકીમ અજમલખાન (જ. 1863; અ. 29 ડિસેમ્બર 1927) : યુનાની વૈદકીય પદ્ધતિના પુરસ્કર્તા અને મુસ્લિમ લીગના એક સ્થાપક. દિલ્હીમાં જન્મેલા અજમલખાનના પૂર્વજોએ મુઘલ બાદશાહોના શાહી હકીમ તરીકે કામ કર્યું હતું. નાની વયથી જ અજમલખાને અંગ્રેજી શિક્ષણ લેવાને બદલે કુટુંબમાં જ યુનાની વૈદકીય અભ્યાસ કર્યો હતો. પાછળથી તેમણે યુનાની વૈદકીય સારવારને…
વધુ વાંચો >હકીમ રૂહાની સમરકંદી
હકીમ રૂહાની સમરકંદી : બારમા સૈકાના ફારસી કવિ. તેમનું પૂરું નામ અબૂ બક્ર બિન મુહમ્મદ બિન અલી અને ઉપનામ રૂહાની હતું. તેમનો જન્મ અને ઉછેર આજના અફઘાનિસ્તાનના ગઝના શહેરમાં થયો હતો. તેઓ શરૂઆતમાં ગઝનવી વંશના સુલતાન બેહરામશાહ(1118–1152)ના દરબારી કવિ હતા. પાછળથી તેઓ પૂર્વીય તુર્કસ્તાનના પ્રખ્યાત અને ઐતિહાસિક શહેર સમરકંદમાં સ્થાયી…
વધુ વાંચો >હકીમ સનાઈ (બારમો સૈકો)
હકીમ સનાઈ (બારમો સૈકો) : ફારસી ભાષાના સૂફી કવિ. તેમણે તસવ્વુફ વિશે રીતસરનું એક લાંબું મસ્નવી કાવ્ય – હદીકતુલ હકીકત – લખીને તેમના અનુગામી અને ફારસીના મહાન સૂફી કવિ જલાલુદ્દીન રૂમીને પણ પ્રેરણા આપી હતી. સનાઈએ પોતાની પાછળ બીજી અનેક મસ્નવીઓ તથા ગઝલો અને કસીદાઓનો એક સંગ્રહ છોડ્યો છે. તેમની…
વધુ વાંચો >હકીમ સૈયદ અબ્દુલ હૈ (મૌલાના)
હકીમ સૈયદ અબ્દુલ હૈ (મૌલાના) (જ. 1871, હસ્બા, જિ. રાયબરેલી, ઉત્તર પ્રદેશ; અ. 2 ફેબ્રુઆરી 1923, રાયબરેલી) : અરબી, ફારસી અને ઉર્દૂ ભાષાના પ્રખર વિદ્વાન. તેમના પિતા ફખરૂદ્દીન એક હોશિયાર હકીમ તથા કવિ હતા અને ‘ખ્યાલી’ તખલ્લુસ રાખ્યું હતું. અબ્દુલ હૈ ‘ઇલ્મે હદીસ’ના પ્રખર વિદ્વાન હતા. તેમણે હદીસના પ્રસિદ્ધ ઉસ્તાદ…
વધુ વાંચો >હકોની અરજી
હકોની અરજી : પાર્લમેન્ટના જે જૂના હકો ઉપર રાજાએ તરાપ મારી હતી, તે હકો રાજા પાસે સ્વીકારાવવા ઈ. સ. 1628માં પાર્લમેન્ટે રાજાને કરેલી અરજી. ઇંગ્લૅન્ડના સ્ટુઅર્ટ વંશના રાજા જેમ્સ 1લાના શાસનકાળ (ઈ. સ. 1603–1625) દરમિયાન રાજાના પાર્લમેન્ટ સાથેના સંઘર્ષની શરૂઆત થઈ. એના પુત્ર રાજા ચાર્લ્સ 1લાના સમય(1625–1649)માં આ સંઘર્ષ વધારે…
વધુ વાંચો >હક્ક ફઝલુલ
હક્ક, ફઝલુલ (જ. 26 ઑક્ટોબર 1873, ચખાર, જિ. બારિસાલ, બાંગલાદેશ; અ. 27 એપ્રિલ 1962, ઢાકા, બાંગલાદેશ) : ઑલ ઇન્ડિયા મુસ્લિમ લીગના સ્થાપક, પાકિસ્તાનના ગૃહમંત્રી, પૂર્વ પાકિસ્તાનના ગવર્નર, કૃષક પ્રજા પાર્ટીના (1937) અને કૃષક શ્રમિક પાર્ટી(1954)ના સ્થાપક. અબ્દુલ કાસમ ફઝલુલ હક્ક, તેમના પિતા કાજી મોહંમદ વાજેદના એકમાત્ર પુત્ર હતા. ફઝલુલ હક્કના…
વધુ વાંચો >હક્સલી આલ્ડસ (લિયૉનાર્ડ)
હક્સલી, આલ્ડસ (લિયૉનાર્ડ) (જ. 26 જુલાઈ 1894, ગોડાલ્મિંગ, સરે, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 22 નવેમ્બર 1963, લૉસ એન્જેલસ, યુ.એસ.) : અંગ્રેજ નવલકથાકાર, કવિ, નાટ્યકાર અને વિવેચક. જગપ્રસિદ્ધ જીવશાસ્ત્રી ટી. એચ. હક્સલીના પૌત્ર અને જીવનચરિત્રોના પ્રસિદ્ધ લેખક લિયૉનાર્ડ હક્સલીના પુત્ર. 1937થી અમેરિકામાં સ્થાયી થયેલ. શરૂઆતમાં સુરુચિપૂર્ણ અને કટાક્ષથી ભરપૂર લખાણોના લેખક તરીકે પ્રસિદ્ધિ…
વધુ વાંચો >