ખંડ-૨૩
સાગરથી સૈરંધ્રી
સાગર
સાગર (જ. 7 ફેબ્રુઆરી 1883, જંબુસર; અ. 17 ઑગસ્ટ 1936) : મસ્તરંગના ગુજરાતી કવિઓમાંના એક. મૂળ નામ જગન્નાથ. પિતાનું નામ દામોદરદાસ અને માતાનું નામ રુક્મિણી. અવટંકે ત્રિપાઠી. અભ્યાસ સાત ધોરણ સુધીનો. ‘ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી’ના કોશકાર્ય સાથે પણ તેઓ સંકળાયેલા. કેટલોક સમય ‘જ્ઞાનસુધા’નું સંપાદન. બાળપણથી હરિ-રંગે રંગાયેલા. કલાપીના શિષ્ય બન્યા પછી…
વધુ વાંચો >સાગર
સાગર : મધ્યપ્રદેશના મધ્યભાગમાં આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 50´ ઉ. અ. અને 78° 43´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 10,252 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ઝાંસી (ઉ. પ્ર.) જિલ્લો, પૂર્વમાં દમોહ જિલ્લો, દક્ષિણે નરસિંહપુર, નૈર્ઋત્યમાં રાયસેન, પશ્ચિમે વિદિશા, વાયવ્યમાં ગુના…
વધુ વાંચો >સાગરદિગ્ધીનાં વિષ્ણુશિલ્પો
સાગરદિગ્ધીનાં વિષ્ણુશિલ્પો : બંગાળમાં સાગરદિગ્ધીમાંથી ધાતુનાં અનુપમ વિષ્ણુશિલ્પો. કૉલકાતાના બંગીય સાહિત્ય પરિષદ મ્યુઝિયમમાં સંગૃહીત ષડ્ભુજ વિષ્ણુનું ચતુર્ભુજ સ્વરૂપ ભારતીય શિલ્પના વિશિષ્ટ નમૂના તરીકે પ્રખ્યાત છે. ષડ્ભુજ શિલ્પમાં વિષ્ણુએ શંખ, ચક્ર, ગદા, પદ્મ ઉપરાંત ગરુડધ્વજ અને હાથી ધારણ કરેલ છે. દેવના મુકુટની પાછળ આવેલ આભામંડળમાં સાત નાગપુરુષોનાં શિલ્પો કોતરેલાં છે. દેવના…
વધુ વાંચો >સાગરનંદિન્
સાગરનંદિન્ (12મી સદી) : પ્રાચીન ભારતીય નાટ્યશાસ્ત્રી અને ‘નાટકલક્ષણરત્નકોશ’ નામના ભારતીય નાટ્યવિવેચન વિશેના ગ્રંથના લેખક. તેમના જીવન વિશે વિગતો મળતી નથી. તેથી તેમના સમય વિશે પણ અનુમાનનો આશ્રય લેવો પડે છે. ‘અમરકોશ’ પરની ‘પદાર્થચંદ્રિકા’ નામની ટીકામાં રાયમુકુટ નામના તેના ટીકાકારે ‘નાટકલક્ષણરત્નકોશ’નો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ ટીકા 1431માં લખાઈ છે, તેથી…
વધુ વાંચો >સાગર મૂવીટોન
સાગર મૂવીટોન : સ્થાપના 1930. ભારતીય ચલચિત્રનિર્માતા સંસ્થા. ભારતીય ચલચિત્રોનો સવાક યુગ શરૂ થવા આડે માંડ એકાદ વર્ષની વાર હતી ત્યારે સાગર ફિલ્મ કંપનીની સ્થાપના ચિમનલાલ વી. દેસાઈએ કરી હતી. તેમના ભાગીદાર અંબાલાલ પટેલ હતા. ચિમનલાલ દેસાઈ મૂળ તો બૅંગાલુરુમાં કોલસાનો વેપાર કરતા હતા. ચલચિત્રો સાથે આમ કોઈ લેવાદેવા હતી…
વધુ વાંચો >સાગર, રામાનંદ
સાગર, રામાનંદ (જ. 29 ડિસેમ્બર 1917, અસલ ગુરુ કે નામ, લાહોર ઇલાકો, હવે પાકિસ્તાનમાં; અ. 12 ડિસેમ્બર 2005, મુંબઈ) : ચલચિત્ર અને દૃશ્ય-શ્રાવ્ય ક્ષેત્રના અગ્રણી નિર્માતા, દિગ્દર્શક તથા પટકથા-સંવાદલેખક અને હિંદી તથા ઉર્દૂ ભાષાના સાહિત્યસર્જક. મૂળ નામ ચંદ્રમૌલિ, પરંતુ મોસાળ પક્ષના પરિવારે દત્તક લીધા બાદ તેમને ‘રામાનંદ’ નામ આપવામાં આવ્યું.…
વધુ વાંચો >સાગર સંગમે
સાગર સંગમે : ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ : 1958. શ્વેત અને શ્યામ. ભાષા : બંગાળી. દિગ્દર્શક : દેવકી બોઝ. પટકથા : દેવકી બોઝ, પ્રેમેન્દ્ર મિત્ર. સંગીત : આર. સી. બોરાલ. છબિકલા : બિમલ મુખોપાધ્યાય. મુખ્ય કલાકારો : ભારતી દાસ, મંજુ અધિકારી, નીતેશ મુખોપાધ્યાય, ઝહર રૉય, તુલસી લાહિડી, શૈલેન મુખરજી. બંગાળી ચિત્રજગતમાં નોંધપાત્ર…
વધુ વાંચો >સાગરા, ઈશ્વર
સાગરા, ઈશ્વર (જ. 1936, અમદાવાદ, ભારત) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર. અમદાવાદમાં હાથલારી ખેંચવાનો અને કબાડીનો વ્યવસાય કરતા મારવાડી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. બાળપણ અમદાવાદમાં વીત્યું. ઈશ્વર સાગરાનું ઍબ્સર્ડ ચિત્ર કલાના કોઈ પણ પ્રકારના વૈધિક અભ્યાસ વિના જ એમણે ચિત્રકલાની સાધના કરી. એમાં એમના મોટાભાઈ અને જાણીતા ચિત્રકાર પિરાજી સાગરાનાં માર્ગદર્શન…
વધુ વાંચો >સાગરા પિરાજી
સાગરા, પિરાજી (જ. 1931, અમદાવાદ, ગુજરાત) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર અને શિલ્પકાર. હાથલારી ખેંચવાનો અને કબાડીનો વ્યવસાય કરનાર મારવાડી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. શાલેય અભ્યાસ પૂરો કર્યા પછી તેઓ ગુજરાતના કલાગુરુ રવિશંકર રાવળની કલા-શાળા ગુજરાત કલાસંઘમાં કલાની તાલીમ લેવા માટે જોડાયા. 1953માં તેમણે ‘ડ્રૉઇન્ગ ટીચર્સ ડિપ્લોમા’ પ્રાપ્ત કર્યો અને અમદાવાદની…
વધુ વાંચો >સાગોળ (lime)
સાગોળ (lime) : મકાનના બાંધકામમાં વપરાતા માલસામાનમાં એક અગત્યનો પદાર્થ. તેનો ઉપયોગ પ્રાચીન કાળથી થતો રહ્યો છે. જ્યારે તે રેતી અને પાણી સાથે યોગ્ય પ્રમાણમાં ભેગો કરવામાં આવે છે ત્યારે સાગોળ કોલ બને છે. તેનો ઉપયોગ બંધક તરીકે પથ્થર, ઈંટ, દીવાલ તથા છતનું પ્લાસ્ટર કરવામાં થાય છે. સાગોળ કૉન્ક્રીટ એ…
વધુ વાંચો >સૅમારાસ લુકાસ (Samaras Lucas)
સૅમારાસ, લુકાસ (Samaras, Lucas) (જ. 1936, ગ્રીસ) : આધુનિક એસેમ્બ્લેજ (assemblage) શૈલીએ ભંગાર જણસોને સાંકળીને કલાકૃતિઓ સર્જનાર શિલ્પી. લુકાસ સૅમારાસની એક ફોટો કલાકૃતિ 1948માં અમેરિકા જઈ 1955માં ત્યાંના નાગરિક બન્યા. તેઓ ધાતુ, કાચ, કપડાના ડૂચા અને પ્લાસ્ટિકના ફેંકી દીધેલ ખોખાં, શીશીઓ, બાટલા, નકામાં પા ટિયાં, – રદ્દી પૂંઠાં અને પોસ્ટરો,…
વધુ વાંચો >સેમિટિક પ્રજા
સેમિટિક પ્રજા : અરેબિક અથવા હિબ્રૂ જેવી સેમિટિક ભાષા બોલતા લોકો. તેઓ મુખ્યત્વે ઈથિયોપિયા, ઇરાક, ઇઝરાયલ, જૉર્ડન, લૅબેનોન, સીરિયા, આરબ દ્વીપકલ્પ અને ઉત્તર આફ્રિકામાં રહે છે. પ્રાચીન એસિરિયન, બૅબિલોનિયન, કેનેનાઇટ ઇબ્લેઇટ, હિબ્રૂ અને ફિનિશિયનો પણ સેમાઇટ હતા. સેમિટિક લોકોએ જગતને મૂળાક્ષરો અને એકેશ્વરનો વિચાર આપ્યો. યહૂદી, ખ્રિસ્તી અને ઇસ્લામ –…
વધુ વાંચો >સેમિટિક ભાષાકુળ અને તેની ભાષાઓ
સેમિટિક ભાષાકુળ અને તેની ભાષાઓ : ભાષાઓના આનુવંશિક વર્ગીકરણમાં પ્રાચીનતાની દૃષ્ટિએ ભારોપીય ભાષાકુળ જેટલું જ મહત્વનું ભાષાકુળ. મહદંશે આફ્રિકા અને એશિયાના આરબ દેશોમાં આ કુળની ભાષાઓ પ્રચલિત છે. તેથી તેને આફ્રો-એશિયન ભાષાકુળ પણ કહેવાય છે. આફ્રિકાની બીજી ભાષાઓ જે હેમિટિક ભાષાઓ તરીકે ઓળખાય છે તેમનું આ ભાષાઓ સાથે વિશેષ મળતાપણું…
વધુ વાંચો >સેમીકાર્પસ
સેમીકાર્પસ : જુઓ ભિલામો.
વધુ વાંચો >સેમુરાઈ
સેમુરાઈ : સામંતશાહી યુગના જાપાનની એક લડાયક જાતિ. તેઓ ‘સૂમો’ નામની કુશ્તી, ‘જૂડો’ નામનો ખેલ અને ‘કેન્દો’ નામક કૂદ તેમજ તિરંદાજીના નિષ્ણાત હતા. તેમના જીવનની એ ઓળખ હતી. તેઓ યુદ્ધ માટે સતત તત્પર રહેતા. તેઓ વફાદારી, વીરતા, સાદાઈ અને સખત મહેનતને જરૂરી ગુણ સમજતા હતા. આ યુદ્ધોમાં તલવાર તેમના શરીરના…
વધુ વાંચો >સેમ્નાઇટ યુદ્ધો
સેમ્નાઇટ યુદ્ધો : રોમનો અને સેમ્નાઇટો વચ્ચે થયેલાં ત્રણ યુદ્ધો. સેમ્નાઇટ નામની લડાયક જાતિના લોકો દક્ષિણ ઇટાલીના પર્વતીય પ્રદેશમાં રહેતા હતા. એ લોકો ઓસ્કન ભાષા બોલતા હતા. સેમ્નાઇટ લોકો હિરપીમ, કૉડિની, કેરેસન્ટ અને પેન્ટ્રી નામના ચાર પ્રાદેશિક વિભાગોમાં રહેતા હતા. આ વિભાગોની સંયુક્ત ધારાસભા ન હતી; પરંતુ યુદ્ધસમયે તેઓ એમનો…
વધુ વાંચો >સેમ્પલ ઍૅલન ચર્ચિલ
સેમ્પલ, ઍૅલન ચર્ચિલ (જ. 8 જાન્યુઆરી 1863, લુઇસવીલે; અ. 8 મે 1932, પામ બીચ, ફ્લૉરિડા, યુ.એસ.) : તેઓ નૃવંશશાસ્ત્રનાં જાણીતાં વિદુષી છે. તેઓ મોટેભાગે કુમારી સેમ્પલ તરીકે વધુ જાણીતાં છે. તેઓ સંસ્કારી કુટુંબમાં જન્મ્યાં હતાં. તેઓ ન્યૂયૉર્કની વસાર (Vassar) કૉલેજમાંથી સ્નાતક (1882) થયેલાં, ત્યાર પછી તેમણે 1891માં અનુસ્નાતકની પદવી પણ…
વધુ વાંચો >સેમ્મનગુડી શ્રીનિવાસ ઐયર
સેમ્મનગુડી શ્રીનિવાસ ઐયર (જ. 25 જુલાઈ 1908, તિરુક્કોડિકાવલ, જિલ્લો તંજાવૂર, તામિલનાડુ; અ. 31 ઑક્ટોબર 2003) : કર્ણાટકી સંગીતના પિતામહ તરીકે ઓળખાતા દક્ષિણ ભારતીય સંગીતના પ્રયોગશીલ સંગીતકાર. માતાપિતા વતનમાં ખેતી કરતા તથા પ્રસંગોપાત્ત, પિતા મંદિરમાં ભજનો ગાતા. વતનના ગામમાં કે તેની આજુબાજુના દસ કિમી. વિસ્તારમાં શાળા ન હોવાથી તથા દૂરની શાળામાં…
વધુ વાંચો >સૅમ્યુલ્સન પૉલ એન્થની
સૅમ્યુલ્સન, પૉલ એન્થની (જ. 15 મે 1915, ગૅરી, ઇન્ડિયાના, અમેરિકા) : વિચક્ષણ બુદ્ધિમત્તા ધરાવતા અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી અને 1970ના અર્થશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા. અર્થશાસ્ત્રનું નોબેલ પારિતોષિક મેળવનાર તેઓ વિશ્વમાં બીજા અને અમેરિકાના પ્રથમ અર્થશાસ્ત્રી હતા. શિકાગો યુનિવર્સિટીમાંથી 1935માં બી.એ. અને 1937માં એમ.એ.ની પદવી અર્થશાસ્ત્ર વિષય પૉલ એન્થની સૅમ્યુલ્સન સાથે પ્રાપ્ત…
વધુ વાંચો >સૅમ્યુલ્સન બેન્ગ્ટ આઇ.
સૅમ્યુલ્સન, બેન્ગ્ટ આઇ. (જ. 21 મે 1934, હેલ્મસ્ટેડ, સ્વીડન) : સન 1982ના આયુર્વિજ્ઞાન અને દેહધર્મવિદ્યાના નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા. તેમને એસ. કે. બર્ગસ્ટ્રૉમ અને જે. આર. વૅન સાથે ત્રીજા ભાગનું પારિતોષિક પ્રાપ્ત થયું હતું. તેમણે પુર:સ્થગ્રંથિનો (prosta-glandins) અને તેને સંલગ્ન જૈવિક સક્રિય પદાર્થોના અન્વેષણ (discovery) માટે આ સન્માન પ્રાપ્ત થયું હતું.…
વધુ વાંચો >