ખંડ-૨૩
સાગરથી સૈરંધ્રી
સેન શિવદાસ પંડિત
સેન, શિવદાસ પંડિત : ભારતમાં 14મી15મી સદીમાં આયુર્વેદના પ્રાચીન મૂળ ગ્રંથો ‘ચરકસંહિતા’, ‘સુશ્રુતસંહિતા’, ‘અષ્ટાંગહૃદય’ (વાગ્ભટ્ટ) જેવા ગ્રંથો ઉપર ટીકા-વિવેચન કરનારા ટીકાકારોમાંના એક. તેમનો જીવનકાળ 15મી શતાબ્દીનો ગણાય છે. ‘સેન’ અટકથી તેઓ બંગાળી વૈદ્ય હોવાનું તેમજ તેમણે એક પુસ્તકમાં લખેલ મંગલાચરણ ઉપરથી તેઓ વૈષ્ણવ હોવાનું જણાય છે. તેમણે પોતે પોતાના એક…
વધુ વાંચો >સેન સુકુમાર
સેન, સુકુમાર (જ. 1900, ગોઆબગન, ઉત્તર કોલકાતા; અ. 1992) : બંગાળના અગ્રણી પૌર્વાત્યવિજ્ઞાની, વ્યુત્પત્તિશાસ્ત્રી, ભાષાવિજ્ઞાની, ભારતીય અને બંગાળી સાહિત્યના તવારીખકાર, નિબંધકાર, વાર્તાકાર અને શિક્ષક. એન્સાઇક્લોપીડિયા જેવા વિશાળ જ્ઞાનભંડાર તેમજ વિદ્વત્તાને કારણે તેઓ જીવંત દંતકથા બની ગયા હતા. તેમની શૈક્ષણિક કારકિર્દી ઉજ્જ્વળ હતી. તેમણે સંસ્કૃતમાં ઑનર્સ સાથે બી.એ.ની અને ‘તુલનાત્મક વ્યુત્પત્તિવિજ્ઞાન’માં…
વધુ વાંચો >સેન સુચિત્રા
સેન, સુચિત્રા (જ. 6 એપ્રિલ 1935, પાબના, બાંગ્લાદેશ) : અભિનેત્રી. બંગાળી અને હિંદી ચિત્રોમાં રૂપસૌંદર્ય અને અભિનયપ્રતિભાથી એક અભિનેત્રી તરીકે જીવંત દંતકથા બની જવાની સિદ્ધિ મેળવનારાં સુચિત્રા સેનનું મૂળ નામ રમા સેન છે. ચિત્રોમાં તેમણે કામ શરૂ કર્યું ત્યારે તેઓ પરિણીત હતાં એ બાબત નોંધપાત્ર એટલા માટે છે કે પરિણીત…
વધુ વાંચો >સેન સુદીપ
સેન, સુદીપ (જ. 9 ઑગસ્ટ 1964, નવી દિલ્હી) : અંગ્રેજીમાં લખતા ભારતીય લેખક. વર્જિનિયાની હૉલિન્સ કૉલેજમાંથી અંગ્રેજીમાં એમ.એ. અને ન્યૂયૉર્કની કૉલંબિયા યુનિવર્સિટીમાંથી પત્રકારત્વમાં એમ.એસ.ની ડિગ્રી મેળવી. ‘આર્ક આર્ટ્સ બુક્સ’ના સાહિત્યિક તંત્રી તથા લેખનની કારકિર્દી મળી. સુદીપ સેન તેમને મળેલાં સન્માન આ પ્રમાણે છે : સર્જનાત્મક લખાણ માટે વેરેન બેલ રનર્સ-અપ…
વધુ વાંચો >સેન સુરેન્દ્રનાથ
સેન, સુરેન્દ્રનાથ (જ. જુલાઈ 1890, બારિસાલ, બાંગ્લાદેશ; અ. જુલાઈ 1962) : ભારતના પ્રસિદ્ધ ઇતિહાસકાર. તેમનો જન્મ મધ્યમ વર્ગના કુટુંબમાં થયો હતો. ઈ. સ. 1906માં મૅટ્રિકની અને 1908માં ઇન્ટર આર્ટ્સની પરીક્ષા પાસ કર્યા બાદ, નબળી આર્થિક સ્થિતિને કારણે અભ્યાસ છોડીને પ્રાથમિક શાળાના શિક્ષક થયા. તે પછી ઢાકા કૉલેજમાં ભણીને 1913માં બી.એ.…
વધુ વાંચો >સેન સૂર્ય (‘માસ્ટરદા’)
સેન, સૂર્ય (‘માસ્ટરદા’) (જ. 22 માર્ચ 1894, નોઆપરા, જિ. ચિત્તાગોંગ, હાલ બાંગ્લાદેશ; અ. 12 જાન્યુઆરી 1934, ચિત્તાગોંગ જેલ) : બંગાળના આગેવાન ક્રાંતિકાર. સૂર્ય સેનનો જન્મ નીચલા મધ્યમ વર્ગના કુટુંબમાં થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ રાજમણિ સેન હતું. ઇન્ટરમિજીએટ પરીક્ષા પાસ કર્યા પછી તેમનાં લગ્ન પુષ્પા કુંતલ સાથે થયાં. તે પછી…
વધુ વાંચો >સેન સોસાયટી ધ
સેન સોસાયટી, ધ : એરિક ફ્રોમ (1900-1980) નામના જર્મનીમાં જન્મેલા પણ અમેરિકામાં કાયમી વસવાટ કરવા સ્થળાંતર કરી ગયેલા મનોવૈજ્ઞાનિક અને સામાજિક દાર્શનિકે 1955માં પ્રકાશિત કરેલો વિખ્યાત ગ્રંથ. આ ગ્રંથમાં લેખકે એવી દલીલ કરી છે કે આધુનિક જમાનાના ગ્રાહકપ્રણીત ઔદ્યોગિક સમાજમાં માણસ પોતાનાથી વિખૂટો પડી ગયેલો છે. તેના ઉપાય તરીકે તેમણે…
વધુ વાંચો >સેન હીરાલાલ
સેન, હીરાલાલ (જ. 1866, બાકજુરી ગામ, મુનશીગંજ, હાલ બાંગ્લાદેશમાં; અ. 27 ઑક્ટોબર 1917) : ચલચિત્રસર્જક. હીરાલાલ સેને ચલચિત્રોના વિકાસમાં એવું પાયાનું કામ કર્યું હતું કે બંગાળીઓ તો તેમને ભારતના પ્રથમ ચિત્રનિર્માતા ગણાવે છે. વકીલ પિતાના સંતાન હીરાલાલ 16 વર્ષની ઉંમરે ઇન્ટરમીડિયેટના અભ્યાસ માટે કોલકાતા આવ્યા હતા, પણ અભ્યાસ કરતાં છબિકલામાં…
વધુ વાંચો >સેનાચેરિબ
સેનાચેરિબ (રાજ્યકાળ ઈ. પૂ. 704-681) : એસિરિયા(હાલના ઉત્તર ઇરાક)નો રાજા. સારગોન 2જાનો પુત્ર. ગાદીએ આવ્યા બાદ તેનું પ્રથમ કાર્ય તેના પ્રદેશો છીનવી લેનાર બૅબિલોનિયાના રાજા મેરોડાક-બાલાદન સામે લશ્કરી કાર્યવાહી કરવાનું હતું. સેનાચેરિબે તેને ઈ. પૂ. 703માં હરાવીને બૅબિલોનમાંથી કાઢી મૂક્યો. તેણે બૅબિલોનના રાજા તરીકે બેલ ઈબનીને નીમ્યો. તેને રાજા સારગોને…
વધુ વાંચો >સેનાજિત
સેનાજિત : પ્રાચીન મગધના બાર્હદ્રથ રાજવંશનો એક નોંધપાત્ર અને શક્તિશાળી રાજા. મહાભારતના યુદ્ધ વખતે મગધમાં બાર્હદ્રથ રાજવંશ રાજ્ય કરતો હતો. આ વંશનો પહેલો રાજા જરાસંધ હતો. એના અવસાન પછી એનો પુત્ર સહદેવ રાજા બન્યો, જે પાંડવોના પક્ષે લડતાં મહાભારતના યુદ્ધમાં મૃત્યુ પામ્યો. સહદેવ પછી એનો પુત્ર સોમાધિ રાજગાદીનો વારસ બન્યો.…
વધુ વાંચો >સાગર
સાગર (જ. 7 ફેબ્રુઆરી 1883, જંબુસર; અ. 17 ઑગસ્ટ 1936) : મસ્તરંગના ગુજરાતી કવિઓમાંના એક. મૂળ નામ જગન્નાથ. પિતાનું નામ દામોદરદાસ અને માતાનું નામ રુક્મિણી. અવટંકે ત્રિપાઠી. અભ્યાસ સાત ધોરણ સુધીનો. ‘ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી’ના કોશકાર્ય સાથે પણ તેઓ સંકળાયેલા. કેટલોક સમય ‘જ્ઞાનસુધા’નું સંપાદન. બાળપણથી હરિ-રંગે રંગાયેલા. કલાપીના શિષ્ય બન્યા પછી…
વધુ વાંચો >સાગર
સાગર : મધ્યપ્રદેશના મધ્યભાગમાં આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 50´ ઉ. અ. અને 78° 43´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 10,252 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ઝાંસી (ઉ. પ્ર.) જિલ્લો, પૂર્વમાં દમોહ જિલ્લો, દક્ષિણે નરસિંહપુર, નૈર્ઋત્યમાં રાયસેન, પશ્ચિમે વિદિશા, વાયવ્યમાં ગુના…
વધુ વાંચો >સાગરદિગ્ધીનાં વિષ્ણુશિલ્પો
સાગરદિગ્ધીનાં વિષ્ણુશિલ્પો : બંગાળમાં સાગરદિગ્ધીમાંથી ધાતુનાં અનુપમ વિષ્ણુશિલ્પો. કૉલકાતાના બંગીય સાહિત્ય પરિષદ મ્યુઝિયમમાં સંગૃહીત ષડ્ભુજ વિષ્ણુનું ચતુર્ભુજ સ્વરૂપ ભારતીય શિલ્પના વિશિષ્ટ નમૂના તરીકે પ્રખ્યાત છે. ષડ્ભુજ શિલ્પમાં વિષ્ણુએ શંખ, ચક્ર, ગદા, પદ્મ ઉપરાંત ગરુડધ્વજ અને હાથી ધારણ કરેલ છે. દેવના મુકુટની પાછળ આવેલ આભામંડળમાં સાત નાગપુરુષોનાં શિલ્પો કોતરેલાં છે. દેવના…
વધુ વાંચો >સાગરનંદિન્
સાગરનંદિન્ (12મી સદી) : પ્રાચીન ભારતીય નાટ્યશાસ્ત્રી અને ‘નાટકલક્ષણરત્નકોશ’ નામના ભારતીય નાટ્યવિવેચન વિશેના ગ્રંથના લેખક. તેમના જીવન વિશે વિગતો મળતી નથી. તેથી તેમના સમય વિશે પણ અનુમાનનો આશ્રય લેવો પડે છે. ‘અમરકોશ’ પરની ‘પદાર્થચંદ્રિકા’ નામની ટીકામાં રાયમુકુટ નામના તેના ટીકાકારે ‘નાટકલક્ષણરત્નકોશ’નો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ ટીકા 1431માં લખાઈ છે, તેથી…
વધુ વાંચો >સાગર મૂવીટોન
સાગર મૂવીટોન : સ્થાપના 1930. ભારતીય ચલચિત્રનિર્માતા સંસ્થા. ભારતીય ચલચિત્રોનો સવાક યુગ શરૂ થવા આડે માંડ એકાદ વર્ષની વાર હતી ત્યારે સાગર ફિલ્મ કંપનીની સ્થાપના ચિમનલાલ વી. દેસાઈએ કરી હતી. તેમના ભાગીદાર અંબાલાલ પટેલ હતા. ચિમનલાલ દેસાઈ મૂળ તો બૅંગાલુરુમાં કોલસાનો વેપાર કરતા હતા. ચલચિત્રો સાથે આમ કોઈ લેવાદેવા હતી…
વધુ વાંચો >સાગર, રામાનંદ
સાગર, રામાનંદ (જ. 29 ડિસેમ્બર 1917, અસલ ગુરુ કે નામ, લાહોર ઇલાકો, હવે પાકિસ્તાનમાં; અ. 12 ડિસેમ્બર 2005, મુંબઈ) : ચલચિત્ર અને દૃશ્ય-શ્રાવ્ય ક્ષેત્રના અગ્રણી નિર્માતા, દિગ્દર્શક તથા પટકથા-સંવાદલેખક અને હિંદી તથા ઉર્દૂ ભાષાના સાહિત્યસર્જક. મૂળ નામ ચંદ્રમૌલિ, પરંતુ મોસાળ પક્ષના પરિવારે દત્તક લીધા બાદ તેમને ‘રામાનંદ’ નામ આપવામાં આવ્યું.…
વધુ વાંચો >સાગર સંગમે
સાગર સંગમે : ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ : 1958. શ્વેત અને શ્યામ. ભાષા : બંગાળી. દિગ્દર્શક : દેવકી બોઝ. પટકથા : દેવકી બોઝ, પ્રેમેન્દ્ર મિત્ર. સંગીત : આર. સી. બોરાલ. છબિકલા : બિમલ મુખોપાધ્યાય. મુખ્ય કલાકારો : ભારતી દાસ, મંજુ અધિકારી, નીતેશ મુખોપાધ્યાય, ઝહર રૉય, તુલસી લાહિડી, શૈલેન મુખરજી. બંગાળી ચિત્રજગતમાં નોંધપાત્ર…
વધુ વાંચો >સાગરા, ઈશ્વર
સાગરા, ઈશ્વર (જ. 1936, અમદાવાદ, ભારત) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર. અમદાવાદમાં હાથલારી ખેંચવાનો અને કબાડીનો વ્યવસાય કરતા મારવાડી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. બાળપણ અમદાવાદમાં વીત્યું. ઈશ્વર સાગરાનું ઍબ્સર્ડ ચિત્ર કલાના કોઈ પણ પ્રકારના વૈધિક અભ્યાસ વિના જ એમણે ચિત્રકલાની સાધના કરી. એમાં એમના મોટાભાઈ અને જાણીતા ચિત્રકાર પિરાજી સાગરાનાં માર્ગદર્શન…
વધુ વાંચો >સાગરા પિરાજી
સાગરા, પિરાજી (જ. 1931, અમદાવાદ, ગુજરાત) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર અને શિલ્પકાર. હાથલારી ખેંચવાનો અને કબાડીનો વ્યવસાય કરનાર મારવાડી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. શાલેય અભ્યાસ પૂરો કર્યા પછી તેઓ ગુજરાતના કલાગુરુ રવિશંકર રાવળની કલા-શાળા ગુજરાત કલાસંઘમાં કલાની તાલીમ લેવા માટે જોડાયા. 1953માં તેમણે ‘ડ્રૉઇન્ગ ટીચર્સ ડિપ્લોમા’ પ્રાપ્ત કર્યો અને અમદાવાદની…
વધુ વાંચો >સાગોળ (lime)
સાગોળ (lime) : મકાનના બાંધકામમાં વપરાતા માલસામાનમાં એક અગત્યનો પદાર્થ. તેનો ઉપયોગ પ્રાચીન કાળથી થતો રહ્યો છે. જ્યારે તે રેતી અને પાણી સાથે યોગ્ય પ્રમાણમાં ભેગો કરવામાં આવે છે ત્યારે સાગોળ કોલ બને છે. તેનો ઉપયોગ બંધક તરીકે પથ્થર, ઈંટ, દીવાલ તથા છતનું પ્લાસ્ટર કરવામાં થાય છે. સાગોળ કૉન્ક્રીટ એ…
વધુ વાંચો >