ખંડ-૨૩
સાગરથી સૈરંધ્રી
સેરો-ટોલોલો ઇન્ટર-અમેરિકન ઑબ્ઝર્વેટરી લા સેરેના ચિલી (Cerro Tololo Inter-American Observatory – CTIO)
સેરો–ટોલોલો ઇન્ટર–અમેરિકન ઑબ્ઝર્વેટરી, લા સેરેના, ચિલી (Cerro Tololo Inter-American Observatory – CTIO) : ચિલીમાં આવેલી ખગોલીય વેધશાળા. તેની સ્થાપના ઈ. સ. 1965માં કરવામાં આવી હતી. આ વેધશાળા સાન્ટિયાગો(Santiago)થી આશરે 480 કિમી. ઉત્તરે અને લા સેરેના(La Serena)ના સાગરતટથી પૂર્વ તરફ લગભગ 80 કિમી.ના અંતરે, 2,200 મીટર ઊંચા પર્વતની ટોચે આવેલી છે.…
વધુ વાંચો >સેર્વાયસ આલ્બર્ટ (Servaes Albert)
સેર્વાયસ, આલ્બર્ટ (Servaes, Albert) [જ. 4 એપ્રિલ 1883, ગૅન્ટ (Ghent), બેલ્જિયમ; અ. 19 એપ્રિલ 1966] : આધુનિક બેલ્જિયન અભિવ્યક્તિવાદી ચિત્રકાર. ગૅન્ટ અકાદમી ખાતેના સાંજના વર્ગોમાં તેમણે ચિત્રકલાનો અભ્યાસ કર્યો. 1905માં તેમણે લાયથમ સેન્ટ માર્ટિન(Laethem St. Martin)માં નિવાસ કર્યો અને શિલ્પી જોર્જ મિને (Georg Minne) તથા ચિત્રકાર વાલેરિયસ દે સાયડિલર (Valerius…
વધુ વાંચો >સેલ (Sale)
સેલ (Sale) : ઑસ્ટ્રેલિયાના વિક્ટોરિયા રાજ્યમાં આવેલું ગિપ્સલૅન્ડ જિલ્લાનું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 38° 06´ દ. અ. અને 147° 04´ પૂ. રે.. તે લા ટ્રોબેની સહાયક નદી થૉમ્સનને કાંઠે વસેલું છે. તેનાં જાન્યુઆરી અને જુલાઈનાં તાપમાન અનુક્રમે 19.4° સે. અને 9.4° સે. જેટલાં રહે છે. આ શહેર સિંચાઈની સુવિધાવાળા સમૃદ્ધ…
વધુ વાંચો >સેલમ
સેલમ : તામિલનાડુ રાજ્યનો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 11° 39´ ઉ. અ. અને 78° 10´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 5,220 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ધર્મપુરી, પૂર્વમાં વિલ્લુપુરમ્ રામસ્વામી પદૈયાત્ચિયાર અને પેરામ્બુર થિરુવલ્લુવર, દક્ષિણે પેરુમ્બિડુગુ મુથરયાર અને રાજાજી તથા પશ્ચિમે પેરિયાર…
વધુ વાંચો >સેલર્સ પીટર
સેલર્સ, પીટર (જ. 1958, પિટર્સબર્ગ, પેન્સિલવૅનિયા, અમેરિકા) : અમેરિકાના નામી રંગભૂમિ-દિગ્દર્શક. તેમણે હાર્વર્ડ ખાતે અભ્યાસ કર્યો. 1983-84માં તે ‘બૉસ્ટન શેક્સપિયર કંપની’ના દિગ્દર્શક બન્યા. પીટર સેલર્સ 1984-86ના ગાળામાં વૉશિંગ્ટનમાંના કૅનેડી સેન્ટર ખાતેના ‘અમેરિકન નૅશનલ થિયેટર’માં દિગ્દર્શનકાર્ય સંભાળ્યું, ત્યાં તેમણે સૉફૉક્લિઝની ‘ઍજૅક્સ’ કૃતિનું અત્યંત મૌલિક ઢબે અને કંઈક ઉદ્દામવાદી અભિગમથી દિગ્દર્શન-નિર્માણ કર્યું;…
વધુ વાંચો >સેલવાસા
સેલવાસા : કેન્દ્રશાસિત દાદરા-નગર હવેલીનું પાટનગર – મુખ્ય વહીવટી મથક. ભૌગોલિક સ્થાન : 20° 17´ ઉ. અ. અને 73° 00´ પૂ. રે.. તે દમણથી અગ્નિ દિશામાં 21 કિમી. અંતરે દમણગંગા નદી નજીક વસેલું છે. સહ્યાદ્રિ પર્વતમાળામાં તે આવેલું હોવાથી તેની આબોહવા ખુશનુમા અને સ્વાસ્થ્યપ્રદ રહે છે. બારેમાસ લીલાં જંગલોથી ઘેરાયેલું…
વધુ વાંચો >સેલાન્ગોર
સેલાન્ગોર : મલેશિયા દ્વીપકલ્પના પશ્ચિમ કિનારા પરનું રાજ્ય. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 3° 30´ ઉ. અ. અને 101° 30´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 7,956 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. આ રાજ્યની ઉત્તર તરફ પેરાક, પૂર્વ તરફ પૅહાગ, અગ્નિ તરફ નેગ્રી સેમ્બિલાન તથા દક્ષિણ અને પશ્ચિમ તરફ મલાક્કા(મલેકા)ની સામુદ્રધુની આવેલાં છે.…
વધુ વાંચો >સૅલિનિટી ઇન્ગ્રેસ પ્રિવેન્શન સર્કલ (ક્ષારતા-પ્રવેશ નિવારણ વર્તુળ)
સૅલિનિટી ઇન્ગ્રેસ પ્રિવેન્શન સર્કલ (ક્ષારતા–પ્રવેશ નિવારણ વર્તુળ) : દરિયાકાંઠા નજીકની ભૂમિમાં પ્રવેશતી ક્ષારતા-નિવારણની કામગીરી સંભાળતું વર્તુળ. 1976 અને 1978માં ગુજરાત સરકારે નીમેલ બે ઉચ્ચસ્તરીય સમિતિઓની ભલામણોને આધારે સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છ વિસ્તારમાં ભૂગર્ભજળમાં અને ભૂમિમાં થતો ક્ષારપ્રવેશ અટકાવવા તેમજ કાંઠાની ક્ષારગ્રસ્ત જમીનોના વિકાસ કે તેની સુધારણા માટેની ‘ક્ષારપ્રવેશ-નિવારણ યોજના’ અખત્યાર કરેલી.…
વધુ વાંચો >સૅલિનેન ટાયકો (Sallinen Tyko)
સૅલિનેન, ટાયકો (Sallinen, Tyko) (જ. 1879, નાર્મેસ, કારેલિયા, ફિનલૅન્ડ; અ. 1955) : આધુનિક ફિનિશ ચિત્રકાર. હિહુલિટ (Hehhulit) સંપ્રદાયના એક દરજીને ત્યાં ટાયકો સૅલિનેનનો જન્મ થયો હતો. તેમનું બાળપણ કારમી તંગી અને ગરીબીમાં વીત્યું હતું. ચૌદ વરસની ઉંમરે ગૃહત્યાગ કરીને તેઓ સ્વીડન ભાગ્યા. ત્યાં ઘણાં વર્ષો સુધી તેમણે દરજી તરીકે કામ…
વધુ વાંચો >સેલિબિસ : ટાપુઓ
સેલિબિસ : ટાપુઓ : ઇન્ડોનેશિયાના ચાર બૃહદ સુન્દા ટાપુઓ પૈકીનો એક. તે ‘સુલાવેસી’ નામથી પણ ઓળખાય છે. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 2° 00´ દ. અ. અને 121° 00´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 2,27,654 ચોકિમી. (નજીકના ટાપુઓ સહિત) જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની કિનારાની લંબાઈ 5478 કિમી. જેટલી છે. તે…
વધુ વાંચો >સાગર
સાગર (જ. 7 ફેબ્રુઆરી 1883, જંબુસર; અ. 17 ઑગસ્ટ 1936) : મસ્તરંગના ગુજરાતી કવિઓમાંના એક. મૂળ નામ જગન્નાથ. પિતાનું નામ દામોદરદાસ અને માતાનું નામ રુક્મિણી. અવટંકે ત્રિપાઠી. અભ્યાસ સાત ધોરણ સુધીનો. ‘ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી’ના કોશકાર્ય સાથે પણ તેઓ સંકળાયેલા. કેટલોક સમય ‘જ્ઞાનસુધા’નું સંપાદન. બાળપણથી હરિ-રંગે રંગાયેલા. કલાપીના શિષ્ય બન્યા પછી…
વધુ વાંચો >સાગર
સાગર : મધ્યપ્રદેશના મધ્યભાગમાં આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 50´ ઉ. અ. અને 78° 43´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 10,252 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ઝાંસી (ઉ. પ્ર.) જિલ્લો, પૂર્વમાં દમોહ જિલ્લો, દક્ષિણે નરસિંહપુર, નૈર્ઋત્યમાં રાયસેન, પશ્ચિમે વિદિશા, વાયવ્યમાં ગુના…
વધુ વાંચો >સાગરદિગ્ધીનાં વિષ્ણુશિલ્પો
સાગરદિગ્ધીનાં વિષ્ણુશિલ્પો : બંગાળમાં સાગરદિગ્ધીમાંથી ધાતુનાં અનુપમ વિષ્ણુશિલ્પો. કૉલકાતાના બંગીય સાહિત્ય પરિષદ મ્યુઝિયમમાં સંગૃહીત ષડ્ભુજ વિષ્ણુનું ચતુર્ભુજ સ્વરૂપ ભારતીય શિલ્પના વિશિષ્ટ નમૂના તરીકે પ્રખ્યાત છે. ષડ્ભુજ શિલ્પમાં વિષ્ણુએ શંખ, ચક્ર, ગદા, પદ્મ ઉપરાંત ગરુડધ્વજ અને હાથી ધારણ કરેલ છે. દેવના મુકુટની પાછળ આવેલ આભામંડળમાં સાત નાગપુરુષોનાં શિલ્પો કોતરેલાં છે. દેવના…
વધુ વાંચો >સાગરનંદિન્
સાગરનંદિન્ (12મી સદી) : પ્રાચીન ભારતીય નાટ્યશાસ્ત્રી અને ‘નાટકલક્ષણરત્નકોશ’ નામના ભારતીય નાટ્યવિવેચન વિશેના ગ્રંથના લેખક. તેમના જીવન વિશે વિગતો મળતી નથી. તેથી તેમના સમય વિશે પણ અનુમાનનો આશ્રય લેવો પડે છે. ‘અમરકોશ’ પરની ‘પદાર્થચંદ્રિકા’ નામની ટીકામાં રાયમુકુટ નામના તેના ટીકાકારે ‘નાટકલક્ષણરત્નકોશ’નો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ ટીકા 1431માં લખાઈ છે, તેથી…
વધુ વાંચો >સાગર મૂવીટોન
સાગર મૂવીટોન : સ્થાપના 1930. ભારતીય ચલચિત્રનિર્માતા સંસ્થા. ભારતીય ચલચિત્રોનો સવાક યુગ શરૂ થવા આડે માંડ એકાદ વર્ષની વાર હતી ત્યારે સાગર ફિલ્મ કંપનીની સ્થાપના ચિમનલાલ વી. દેસાઈએ કરી હતી. તેમના ભાગીદાર અંબાલાલ પટેલ હતા. ચિમનલાલ દેસાઈ મૂળ તો બૅંગાલુરુમાં કોલસાનો વેપાર કરતા હતા. ચલચિત્રો સાથે આમ કોઈ લેવાદેવા હતી…
વધુ વાંચો >સાગર, રામાનંદ
સાગર, રામાનંદ (જ. 29 ડિસેમ્બર 1917, અસલ ગુરુ કે નામ, લાહોર ઇલાકો, હવે પાકિસ્તાનમાં; અ. 12 ડિસેમ્બર 2005, મુંબઈ) : ચલચિત્ર અને દૃશ્ય-શ્રાવ્ય ક્ષેત્રના અગ્રણી નિર્માતા, દિગ્દર્શક તથા પટકથા-સંવાદલેખક અને હિંદી તથા ઉર્દૂ ભાષાના સાહિત્યસર્જક. મૂળ નામ ચંદ્રમૌલિ, પરંતુ મોસાળ પક્ષના પરિવારે દત્તક લીધા બાદ તેમને ‘રામાનંદ’ નામ આપવામાં આવ્યું.…
વધુ વાંચો >સાગર સંગમે
સાગર સંગમે : ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ : 1958. શ્વેત અને શ્યામ. ભાષા : બંગાળી. દિગ્દર્શક : દેવકી બોઝ. પટકથા : દેવકી બોઝ, પ્રેમેન્દ્ર મિત્ર. સંગીત : આર. સી. બોરાલ. છબિકલા : બિમલ મુખોપાધ્યાય. મુખ્ય કલાકારો : ભારતી દાસ, મંજુ અધિકારી, નીતેશ મુખોપાધ્યાય, ઝહર રૉય, તુલસી લાહિડી, શૈલેન મુખરજી. બંગાળી ચિત્રજગતમાં નોંધપાત્ર…
વધુ વાંચો >સાગરા, ઈશ્વર
સાગરા, ઈશ્વર (જ. 1936, અમદાવાદ, ભારત) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર. અમદાવાદમાં હાથલારી ખેંચવાનો અને કબાડીનો વ્યવસાય કરતા મારવાડી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. બાળપણ અમદાવાદમાં વીત્યું. ઈશ્વર સાગરાનું ઍબ્સર્ડ ચિત્ર કલાના કોઈ પણ પ્રકારના વૈધિક અભ્યાસ વિના જ એમણે ચિત્રકલાની સાધના કરી. એમાં એમના મોટાભાઈ અને જાણીતા ચિત્રકાર પિરાજી સાગરાનાં માર્ગદર્શન…
વધુ વાંચો >સાગરા પિરાજી
સાગરા, પિરાજી (જ. 1931, અમદાવાદ, ગુજરાત) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર અને શિલ્પકાર. હાથલારી ખેંચવાનો અને કબાડીનો વ્યવસાય કરનાર મારવાડી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. શાલેય અભ્યાસ પૂરો કર્યા પછી તેઓ ગુજરાતના કલાગુરુ રવિશંકર રાવળની કલા-શાળા ગુજરાત કલાસંઘમાં કલાની તાલીમ લેવા માટે જોડાયા. 1953માં તેમણે ‘ડ્રૉઇન્ગ ટીચર્સ ડિપ્લોમા’ પ્રાપ્ત કર્યો અને અમદાવાદની…
વધુ વાંચો >સાગોળ (lime)
સાગોળ (lime) : મકાનના બાંધકામમાં વપરાતા માલસામાનમાં એક અગત્યનો પદાર્થ. તેનો ઉપયોગ પ્રાચીન કાળથી થતો રહ્યો છે. જ્યારે તે રેતી અને પાણી સાથે યોગ્ય પ્રમાણમાં ભેગો કરવામાં આવે છે ત્યારે સાગોળ કોલ બને છે. તેનો ઉપયોગ બંધક તરીકે પથ્થર, ઈંટ, દીવાલ તથા છતનું પ્લાસ્ટર કરવામાં થાય છે. સાગોળ કૉન્ક્રીટ એ…
વધુ વાંચો >