ખંડ ૨૦
વિકરી, વિલિયમથી વૈંપટિ, ચિન્ન સત્યમ્
વિકરી, વિલિયમ
વિકરી, વિલિયમ (જ. 1914, વિક્ટૉરિયા, બ્રિટિશ કોલંબિયા, કૅનેડા; અ. 13 ઑક્ટોબર 1996, ન્યૂયૉર્ક) : અર્થશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી. માત્ર અસમમિતીય માહિતી (asymetric information) જ ઉપલબ્ધ હોય તેવા સંજોગોમાં લેવાતા નિર્ણયો પાછળ કયા પ્રકારનાં પરિબળો કામ કરતાં હોય છે તેનું વિશ્લેષણ કરતો સિદ્ધાંત તારવવા બદલ 1996નું અર્થશાસ્ત્ર માટેનું…
વધુ વાંચો >વિકલ, શ્રીવત્સ
વિકલ, શ્રીવત્સ (જ. 1930, રામનગર, જમ્મુ; અ. 1970, તેજપુર, આસામ) : ડોગરી વિદ્વાન. પંડિત પરિવારમાં જન્મ. તેમણે નાની ઉંમરમાં તેમનાં માતાપિતા ગુમાવેલાં. તેથી અનુકૂળ સંજોગો માટે એક સ્થળેથી બીજા સ્થળે તેમને ભટકવું પડેલું. તે દરમિયાન તેઓ ક્ષયરોગનો ભોગ બન્યા હતા. તેમણે 20 વર્ષની વયે ટૂંકી વાર્તાઓ અને કાવ્યો લખવાનો પ્રારંભ…
વધુ વાંચો >વિકલ સમીકરણો
વિકલ સમીકરણો : x, y અને y ના x વિશેના વિકલન ફળોને સમાવતું કોઈ પણ સમીકરણ. દા.ત., વગેરે વિકલ સમીકરણો છે. વિકલ સમીકરણોનું જ્ઞાન ગણિત સિવાયની વિજ્ઞાનની અન્ય શાખાઓ તથા સમાજવિદ્યાની શાખાઓના અભ્યાસમાં પણ ઘણું ઉપયોગી છે. વિકલ સમીકરણમાં આવતા મહત્તમ કક્ષાના વિકલનફળની કક્ષાને વિકલ સમીકરણની કક્ષા (order) કહેવાય છે.…
વધુ વાંચો >વિકસિત અને વિકાસશીલ દેશો
વિકસિત અને વિકાસશીલ દેશો : માથાદીઠ આવકની કસોટીના આધાર પર કરવામાં આવેલું દુનિયાના દેશોનું વર્ગીકરણ. 1950-60ના દસકામાં દુનિયાના ગરીબ દેશોના આર્થિક વિકાસના પ્રશ્નોની ચર્ચા અર્થશાસ્ત્રીઓએ હાથ ધરી ત્યારે તેમણે વિશ્લેષણના હેતુ માટે દુનિયાના દેશોને બે વિભાગમાં વહેંચ્યા હતા. એ દસકાના ઉત્તરાર્ધમાં દુનિયાની માથાદીઠ આવક અમેરિકાના 200 ડૉલર જેટલી અંદાજવામાં આવી…
વધુ વાંચો >વિકળો
વિકળો : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સિલેસ્ટ્રેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Gymnosporia montana (Roth) Benth syn. spinosa (Forsk.) Flori (l syn – Maytenus emarginata) (સં. વિકંકત્; હિં. કંટાઈ, વંજ, બૈકલ; ગુ. વિકળો, બહેકળ) છે. તે ક્ષુપ કે નાના વૃક્ષ-સ્વરૂપે સમગ્ર ભારતમાં, ખાસ કરીને ડુંગરાળ જમીનમાં થાય છે. પર્ણપાતી (deciduous)…
વધુ વાંચો >વિકાચીભવન (devitrification)
વિકાચીભવન (devitrification) : કાચમય કણરચનાવાળા ખડકોની અમુક ચોક્કસ ખનિજ-ઘટકોમાં છૂટા પડવાની ઘટના. છૂટા પડતા ઘટકોમાં સામાન્ય રીતે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના અતિસૂક્ષ્મ સ્ફટિકો હોય છે. કાચમય સ્થિતિમાં ઘનીભવન થયા પછીથી સ્ફટિકમય સ્થિતિમાં થતો ફેરફાર આ ઘટનાની ખાસિયત છે. ઑબ્સિડિયન કે પિચસ્ટૉન જેવા મળૂભૂત કાચમય અગ્નિકૃત ખડકમાંથી નાના પાયા પર થતા આ…
વધુ વાંચો >વિકાસ
વિકાસ : લોકોના જીવનધોરણને ઊંચે લઈ જતાં પરિવર્તનો. વિકાસનો ખ્યાલ આદર્શલક્ષી (normative) છે. તેથી તેમાં કયાં અને કેવાં પરિવર્તનોને વિકાસ ગણવો એ વિશે મતમતાંતર પ્રવર્તે છે. આને કારણે અર્થશાસ્ત્રીઓ વિકાસને બદલે આર્થિક વૃદ્ધિ (economic growth) કે વૃદ્ધિ(growth)ના ખ્યાલને પસંદ કરે છે; જેમાં કોઈ આદર્શ અભિપ્રેત નથી. આર્થિક વૃદ્ધિ એટલે રાષ્ટ્રના…
વધુ વાંચો >વિકાસનાં સોપાનો
વિકાસનાં સોપાનો : જુઓ સોપાનો, બાળવિકાસનાં.
વધુ વાંચો >વિકાસ બૅંકો
વિકાસ બૅંકો : આર્થિક વિકાસ માટે સહાયરૂપ બનતી બૅંકો. વિકાસ બૅંક અવિકસિત મૂડીબજાર તેમજ વ્યાપારી બૅંકોનું લાંબાગાળાનું ધિરાણ પૂરું પાડવાના આશયથી અસ્તિત્વમાં આવેલી સંસ્થા છે. તેનું કાર્ય મુખ્યત્વે નાણાકીય અછતને અનુરૂપ સહાય પૂરી પાડવાનું છે. આ ઉપરાંત તે તકનીકી સહાય તેમજ વિકાસ માટે તજ્જ્ઞો દ્વારા સલાહની પણ વ્યવસ્થા ગોઠવી આપે…
વધુ વાંચો >વિકાસ-વળતર
વિકાસ-વળતર : આયકર અધિનિયમ 1961 હેઠળ નવાં યંત્રો અને વહાણોની ખરીદકિંમતના નિર્દિષ્ટ દરે ધંધાની કરપાત્ર આવકમાંથી આપવામાં આવતી કપાત. દેશના ઝડપી ઔદ્યોગિક વિકાસ માટે વિશ્વભરની સરકારો જાહેર વિત્તવ્યવસ્થા હેઠળ વિવિધ યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓ અજમાવે છે. ભારત સરકારે પણ તેવી યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓ અજમાવી છે. સીધા કરવેરા હેઠળ સરકારે આવકવેરા દ્વારા આવી પ્રયુક્તિ અજમાવી છે.…
વધુ વાંચો >વિલ્સનનો રોગ
વિલ્સનનો રોગ : યકૃત, મગજ, મૂત્રપિંડ, આંખની સ્વચ્છા (cornea) વગેરે અવયવોમાં તાંબાનો ભરાવો થાય તેવો વારસાગત વિકાર. તેને યકૃતનેત્રમણિની અપક્ષીણતા (hepatolenticular degeneration) પણ કહે છે. તાંબાનો વધુ પડતો ભરાવો પેશીને ઈજા પહોંચાડે છે અને અંતે મૃત્યુ નીપજે છે. આ રોગ અલિંગસૂત્રી અથવા દેહસૂત્રી પ્રચ્છન્ન (autosomal recessive) વારસાથી ઊતરી આવે છે.…
વધુ વાંચો >વિલ્સન, બેટી (વિલ્સન, ઇલિઝાબેથ રેબેકા)
વિલ્સન, બેટી (વિલ્સન, ઇલિઝાબેથ રેબેકા) (જ. 21 નવેમ્બર 1921, મેલબૉર્ન, ઑસ્ટ્રેલિયા) : ઑસ્ટ્રેલિયાનાં મહિલા-ક્રિકેટ-ખેલાડી. ફેબ્રુઆરી, 1958માં મેલબૉર્ન ખાતેની ઇંગ્લૅન્ડ સામેની ઑસ્ટ્રેલિયાની મૅચમાં તેમણે 11.16ની ગોલંદાજી કરીને મહિલા ટેસ્ટ ક્રિકેટ માટેની સૌથી ઉત્તમ ગોલંદાજી બની રહી. પ્રથમ દાવમાં તેમણે ‘હૅટ-ટ્રિક’ની એટલે ઉપરા-ઉપરી 3 વિકેટ લેવાની સિદ્ધિ નોંધાવી ટેસ્ટ મૅચમાં મહિલા-ખેલાડીની એ…
વધુ વાંચો >વિલ્સન, રિચાર્ડ (Wilson, Richard)
વિલ્સન, રિચાર્ડ (Wilson, Richard) (જ. 1 ઑગસ્ટ 1714, પેનેગૉસ, મૉન્ટ્ગો મેરિશાયર, વેલ્સ; અ. 15 મે 1782, લાન્બેરિસ, કાર્નાવર્તેન્શાયર) : બ્રિટનમાં નિસર્ગચિત્રણાનો પ્રારંભ કરવાનું શ્રેય મેળવનાર ચિત્રકાર. તેમનાં નિસર્ગચિત્રો જોતાં પરમ શાંતિનો અનુભવ થાય છે. 1729માં લંડનમાં થૉમસ રાઇટ નામના ચિત્રકાર હેઠળ વ્યક્તિચિત્રણાની તાલીમ લીધી. 1745 સુધી વ્યક્તિચિત્રો ચીતર્યાં. 1746માં ઇટાલીની…
વધુ વાંચો >વિલ્સન, રૉબર્ટ વૂડ્રો
વિલ્સન, રૉબર્ટ વૂડ્રો [જ. 10 જાન્યુઆરી 1936, હ્યૂસ્ટન (Houston), ટૅક્સાસ] : બ્રહ્માંડીય સૂક્ષ્મ-તરંગ પૃષ્ઠભૂમિ-વિકિરણ(cosmic microwave back-ground radiation)ની શોધ બદલ 1978નો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર અમેરિકન વિજ્ઞાની. ન્યૂજર્સીના હોલ્મડેલ (Holmdel) ખાતે આવેલ બેલ ટેલિફોન લૅબોરેટરીઝમાં 1964માં તેમણે પેન્ઝિયાસ સાથે કામ કર્યું. તેમણે 20 ફૂટના શિંગડા આકારના પરાવર્તક ઍન્ટેનાનો ઉપયોગ કર્યો. આ ઍન્ટેનાની…
વધુ વાંચો >વિલ્સન, વુડ્રો (થૉમસ)
વિલ્સન, વુડ્રો (થૉમસ) (જ. 28 ડિસેમ્બર 1856, સ્ટાઉટન, વર્જિનિયા, અમેરિકા; અ. 3 ફેબ્રુઆરી 1924, વૉશિંગ્ટન, ડી. સી.) : શાંતિના પ્રખર પુરસ્કર્તા, નોબેલ પારિતોષિક-વિજેતા અને પૂર્વ અમેરિકાના પ્રમુખ. પિતા જૉસેફ રગલ્સ વિલ્સન અને માતા જેસી જૉસેફ વિલ્સન. બે ભાઈઓ અને બે બહેનોના આ પરિવારમાં સંતાનો પવિત્ર અને વિદ્વાન બને તે માટે…
વધુ વાંચો >વિલ્સન, (જેમ્સ) હેરોલ્ડ
વિલ્સન, (જેમ્સ) હેરોલ્ડ (જ. 11 માર્ચ 1916, હુડર્સફિલ્ડ, યૉર્કશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ) : 1963થી મજૂર પક્ષના નેતા. 1964-70 અને 1974-76 દરમિયાન બ્રિટનના વડાપ્રધાન. તેમના પિતા ઉદ્યોગક્ષેત્રના રસાયણવિજ્ઞાની હતા. તેમણે ચેશાયર પરગણાની વિરાલ ગ્રામર સ્કૂલમાં અભ્યાસ કરી, શિષ્યવૃત્તિ મેળવી ઑક્સફર્ડની જિસસ કૉલેજમાં પ્રવેશ લીધો. 1937માં પ્રથમ વર્ગમાં ઉત્તીર્ણ થઈ સ્નાતક બન્યા અને 1939…
વધુ વાંચો >વિલ્સન, હૉરેસ હેમન
વિલ્સન, હૉરેસ હેમન : અંગ્રેજ ઇતિહાસકાર, પ્રાચ્ય સંસ્કૃતિ-પ્રેમી તથા સંસ્કૃત ભાષાવિદ. ઈ. સ. 1816થી 1832 સુધી તેઓ કોલકાતાની ટંકશાળમાં કામ કરતા હતા અને બંગાળ રૉયલ એશિયાટિક સોસાયટીના સચિવ(સેક્રેટરી)ના હોદ્દા પર બાવીસ વર્ષ (1811-1833) સેવા આપી હતી. લોકોનાં નાણાંનો ઉપયોગ માત્ર પશ્ચિમનું શિક્ષણ આપવા માટે કરવામાં આવે તેવી મેકૉલેની નીતિના તેઓ…
વધુ વાંચો >વિવર્તન
વિવર્તન : રંધ્ર-રેખા છિદ્ર(slit)ની ધાર જેવા અંતરાય (નડતર) આસપાસ પ્રકાશ-તરંગની વાંકા વળવાની ઘટના. દૂરના પ્રકાશ-ઉદ્ગમ સામે બે પાસપાસેની આંગળીઓની ચિરાડમાંથી જોતાં વિવર્તનની ઘટના જોવા મળે છે અથવા શેરી-પ્રકાશ સામે સુતરાઉ કાપડની છત્રીમાંથી જોતાં વિવર્તનની ઘટનાનો ખ્યાલ આવે છે. વિવર્તનની અસરો સામાન્ય રીતે ખૂબ જ નાની હોય છે. તેથી કાળજીપૂર્વક તેનું…
વધુ વાંચો >વિવર્તન-ગ્રેટિંગ
વિવર્તન–ગ્રેટિંગ : સમાન્તર અને સરખા અંતરે ગોઠવેલી સંખ્યાબંધ ‘સ્લિટો’ની રચના અથવા વર્ણપટીય (spectral) ઘટકોનું વિભાજન કરતી રચના અથવા એકવર્ણી (monochromatic) વિકિરણનું એક અથવા વધુ દિશામાં આવર્તન કરતી રચના. NaCl જેવા સ્ફટિકમાં આવર્તક રીતે ગોઠવાયેલા પરમાણુઓ-વિકિરકો(radiators)ની ત્રિ-પરિમાણવાળી રચના પણ વિવર્તન-ગ્રેટિંગ તરીકે કાર્ય કરે છે. સ્ફટિકમાં ક્રમિક મૂળભૂત વિકિરકો વચ્ચેનું અંતર દૃશ્ય…
વધુ વાંચો >વિવર્ધન (enlargement)
વિવર્ધન (enlargement) : નાની તસવીર પરથી મોટી તસવીર કરવાની ફોટોગ્રાફીની એક પ્રક્રિયા. કૅમેરાથી તસવીર ઝડપ્યા બાદ તે તસવીર કેવી આવી છે અથવા તે કેવી દેખાય છે તે જોવાની આતુરતા સ્વાભાવિક રીતે જ દરેક તસવીરકારને હોય છે એટલે ફિલ્મ કે ફિલ્મ-રોલને ડેવલપ કર્યા પછી તૈયાર થયેલ નેગેટિવ પરથી વાસ્તવિક ચિત્ર તૈયાર…
વધુ વાંચો >