ખંડ ૧
અઇયોળનાં મંદિરોથી આદિવાસી સમાજ
અઈયોળ(અઈહોળ) [Aihole]નાં મંદિરો
અઈયોળ(અઈહોળ) [Aihole]નાં મંદિરો : કર્ણાટકમાં બાગાલકોટ જિલ્લામાં હનુગુન્ડા તાલુકામાં ઈસુની છઠ્ઠી સદીથી બારમી સદી દરમિયાન બંધાયેલાં મંદિરો અને મઠોનો સમૂહ. તે અઈહોળે, અઈવાલી, અહીવોલાલ અને આર્યપુરા નામે પણ ઓળખાય છે. અઈયોળમાં માલાપ્રભા નદીને કાંઠે પાંચ ચોરસ કિલોમીટર વિસ્તારમાં એકસો વીસથી વધુ પથ્થરમાંથી ચણેલાં મંદિરો, મઠો અને ખડકોમાંથી કોતરી કાઢેલાં (Rock-cut)…
વધુ વાંચો >અકનન્દુન
અકનન્દુન : કાશ્મીરની અત્યંત જાણીતી લોકકથા. તેને આધારે અનેક કાશ્મીરી કવિઓએ કાવ્યરચના કરી છે. એક ભક્ત દંપતીને રોજ કોઈને જમાડીને પછી જ જમવું એવું વ્રત હતું. એક દિવસ એમની ભક્તિની ઉત્કટતાની પરીક્ષા કરવા ભગવાન સ્વયં સાધુનું રૂપ લઈને આવ્યા. દંપતીએ મહાત્માને ભોજન લેવા વિનંતી કરી. સાધુવેષી પ્રભુએ કહ્યું, ‘‘તમે મને…
વધુ વાંચો >અકનાનૂરુ
અકનાનૂરુ (ઈ. પૂ. બીજી સદીથી ઈ. સ.ની બીજી સદી) : તમિળના આઠ અતિપ્રાચીન પદસંગ્રહો પૈકી મહત્ત્વનો ગ્રંથ. ‘નેડુંતોગૈ’ (વિશાળકાય) તરીકે ઓળખાતા આ ગ્રંથમાં જુદા જુદા કવિઓનાં 400 પદસ્વરૂપનાં અકમ્(પ્રણય)કાવ્યો છે. તેમાં 120, 180 અને 100 પદોના અનુક્રમે ત્રણ વિભાગ પાડેલા છે. પદોમાં પ્રણયની વિભિન્ન મનોદશાની અભિવ્યક્તિ માટે પ્રયોજાયેલી પાર્શ્ર્વભૂમિને અનુલક્ષીને…
વધુ વાંચો >અકમ્
અકમ્ : પ્રાચીન તમિળ સાહિત્યપ્રકાર. તમિળ સાહિત્યના પ્રાચીન યુગને સંઘમકાળ કહેવામાં આવે છે. એનો સમય ઈ. પૂર્વે પાંચમી સદીથી ઈ. સ.ની પહેલી સદી સુધીનો છે. સંઘમ સાહિત્ય બે વિભાગમાં વહેંચાયું છે : અકમ્ સાહિત્ય અને પુરમ્ સાહિત્ય. અકમ્ સાહિત્યમાં પ્રેમ, એની ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાઓ, લગ્નના રીતરિવાજ વગેરે માનવના અંગત વ્યવહારનું…
વધુ વાંચો >અકલંક
અકલંક (જ. ઈ. સ. 720, અ. ઈ. સ. 780) : દિગંબર જૈન સંપ્રદાયના આચાર્ય. તેમના જીવન વિશે નિશ્ર્ચિત માહિતી ઉપલબ્ધ નથી. પરંતુ પ્રભાચંદ્ર(980-1065)-વિરચિત ‘ગદ્યકથાકોશ’માં તેમને માન્યખેટ નગરીના રાજા શુભતુંગના મંત્રી પુરુષોત્તમના પુત્ર ગણાવ્યા છે. અકલંક પ્રખર તાર્કિક હતા. તેમની જૈન ન્યાયવિષયક સંસ્કૃત રચનાઓ આ છે : ‘લઘીયસ્ત્રય’, ‘ન્યાયવિનિશ્ર્ચય’, ‘પ્રમાણસંગ્રહ’ અને…
વધુ વાંચો >અકસાઈ ચીન (લદ્દાખ)
અકસાઈ ચીન (લદ્દાખ) : ભારતના લદ્દાખ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશનો સૂદૂર પૂર્વે આવેલો ભાગ જે ચીનહસ્તક છે. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 35 03´ ઉ. અ. અને 79 13´ પૂ. રે.ની આજુબાજુ આવેલો છે. આ વિખવાદિત પ્રદેશ માટે ભારત અને ચીન બંને દેશો પોતાના હક્ક રજૂ કરે છે. આ ચીન હસ્તક રહેલા પ્રદેશનો વિસ્તાર આશરે…
વધુ વાંચો >અકસ્માતનો વીમો
અકસ્માતનો વીમો : અકસ્માતને અંગે વળતર ચૂકવવા સંબંધી વીમાકરાર. આકસ્મિક દુર્ઘટનાને પરિણામે શારીરિક ઈજા પહોંચે, અગર માણસ કાયમી યા હંગામી સંપૂર્ણ યા આંશિક પ્રમાણમાં અશક્ત બને, અગર તેનું અવસાન થાય તો તબીબી સારવાર ખર્ચ અને/અગર વળતર આપવા સંબંધી વીમાકંપની અને વીમેદાર વચ્ચેનો આવો કરાર વધુમાં વધુ એક વર્ષની મુદતનો હોઈ…
વધુ વાંચો >અકાર્બનિક ઔષધરસાયણ
અકાર્બનિક ઔષધરસાયણ (Inorganic Pharmaceutical Chemistry) ઔષધ તરીકે ઉપયોગમાં લેવાતાં અકાર્બનિક તત્ત્વો તથા તેમનાં સંયોજનોને બે વિભાગમાં વહેંચી શકાય : 1. અકાર્બનિક (inorganic) અને 2. કાર્બનિક અથવા સેંદ્રિય (organic). અહીં આવર્તસારણી (periodic table) અનુસાર જે તે તત્ત્વો-સંયોજનોનો ફક્ત ઔષધીય ઉપયોગ જ આપવામાં આવેલો છે. વાયુરૂપ તત્ત્વો, જેવાં કે ઑક્સિજન, હીલિયમ અને…
વધુ વાંચો >આઇક્માન ખટલો
આઇક્માન ખટલો : જર્મન સરમુખત્યાર હિટલરના એક અમલદાર સામે ચાલેલો ખટલો. આઇક્માને હિટલરના આદેશથી સેંકડો યહૂદીઓને મારી નાખ્યા હતા. બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી વિજેતા સાથી રાજ્યોએ ન્યૂરેમ્બર્ગ અને ટોકિયોમાં માનવજાત વિરુદ્ધના આવા ગુનાઓ માટે યુદ્ધખોરો પર ખટલા ચલાવ્યા હતા, પરંતુ આઇક્માન આર્જેન્ટીનામાં સંતાઈ ગયો હતો, તેથી તે વખતે તે બચી ગયો…
વધુ વાંચો >આઇગન, માનફ્રેડ
આઇગન, માનફ્રેડ (જ. 9 મે 1927, બોકમ, જર્મની, અ. 6 ફેબ્રુઆરી 2019, ગોટીનજન, જર્મની) : જર્મન વૈજ્ઞાનિક. અતિ ઝડપી રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓના અભ્યાસ બદલ તેમને 1967માં રૉનાલ્ડ નોરીશ અને જ્યૉર્જ પૉર્ટર સાથે રસાયણશાસ્ત્રમાં નોબેલ પારિતોષિક એનાયત થયું હતું. તેમણે ગટિંગન યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ કરી 1951માં પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ મેળવી હતી. તે જ વર્ષમાં…
વધુ વાંચો >આઇઝનહોવર, ડ્વાઇટ ડેવીડ
આઇઝનહોવર, ડ્વાઇટ ડેવીડ (જ. 14 ઑક્ટોબર 1890, ટેક્સાસ, યુ.એસ.; અ. 28 માર્ચ 1969, વૉશિંગ્ટન ડી.સી., યુ.એસ.) : અમેરિકાના 34મા પ્રમુખ (1953-1961). પહેલા અને બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં યશસ્વી સૈનિક કારકિર્દી પછી તેઓ સર્વોચ્ચ સેનાપતિ તેમજ પંચતારક જનરલ બન્યા અને ખૂબ લોકપ્રિયતા મેળવી. 1952માં રિપબ્લિકન પક્ષ તરફથી પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાઈને તેઓ બે સત્ર…
વધુ વાંચો >આઇઝન્સ્ટાઇન, સર્ગેઇ મિખાલોવિચ
આઇઝન્સ્ટાઇન, સર્ગેઇ મિખાલોવિચ (જ. 22 જાન્યુઆરી 1898, રીગા, લાટવિયા, રશિયન એમ્પાયર, અ. 11 ફેબ્રુઆરી 1948, મૉસ્કો, રશિયા, યુ.એસ.એસ.આર.) : રશિયાના ફિલ્મદિગ્દર્શક. ક્રાંતિ પછીના રશિયામાં 1925માં ‘બૅટલશિપ પૉટેમ્કિન’ ફિલ્મનું નિર્માણ કર્યું અને વિશ્વમાં પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરી. 1962માં લંડનના ‘સાઇટ ઍન્ડ સાઉન્ડ’ નામના ફિલ્મ માસિકે જગતના અગ્રગણ્ય ફિલ્મવિવેચકો પાસે ચલચિત્ર-ઇતિહાસનાં સર્વશ્રેષ્ઠ દશ…
વધુ વાંચો >આઇઝેન્સ્ટાટ, સૅમ્યુઅલ એન.
આઇઝેન્સ્ટાટ, સૅમ્યુઅલ એન. (જ. 10 સપ્ટેમ્બર 1923, વોરસો, પૉલેન્ડ, અ. 2 સપ્ટેમ્બર 2010, જેરુસલેમ) : વિખ્યાત સમાજશાસ્ત્રી. જેરૂસલેમની હીબ્રૂ યુનિવર્સિટીમાં સમાજશાસ્ત્ર વિષયના પ્રાધ્યાપક અને તે વિભાગના વડા. તે સ્થાને અગાઉ આ સદીના પ્રખર ચિંતક અને સમાજશાસ્ત્રી માર્ટિન બ્યૂબર હતા. સમાજશાસ્ત્ર વિષયમાં પીએચ.ડી. પ્રાપ્ત કર્યા પછી આઇઝેન્સ્ટાટે વિશેષ સંશોધન માટે લંડન…
વધુ વાંચો >આઇઝોએસી
આઇઝોએસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક મોટું કુળ. તે ખાસ કરીને દક્ષિણ આફ્રિકામાં વિસ્તરેલું છે. આ કુળમાં 100થી વધારે પ્રજાતિઓ અને 600 જેટલી જાતિઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. Messembryanthemum, Cryptophytum, Glinus, Mollugo, Trianthema, Zaleya, Sesuvium અને Corbichnia આ કુળની જાણીતી પ્રજાતિઓ છે. પેસિફિકનો પ્રદેશ, મિસૂરી, વૅસ્ટઇંડિઝ, ફ્લૉરિડા, કૅલિફૉર્નિયા અને…
વધુ વાંચો >આઇટુક (ઑલ ઇન્ડિયા ટ્રેડ યુનિયન કૉંગ્રેસ, AITUC)
આઇટુક (ઑલ ઇન્ડિયા ટ્રેડ યુનિયન કૉંગ્રેસ, AITUC) : ડાબેરી વિચારસરણી ધરાવતા કામદારોનું અખિલ ભારતીય મંડળ. તે વેતન કમાનારાઓનું મંડળ છે. કામની શરતો અને પરિસ્થિતિને સુધારવા માટે તે રચાયેલું છે. કામદાર સંઘ ન હોય તો કામદારોને માલિકોની દયા પર જીવવું પડે અને તેઓ તેમનું શોષણ કરે. કામદાર સંગઠનનો ઉદ્દેશ ઉદ્યોગ પરનો…
વધુ વાંચો >આઇડિયા ઑવ્ અ યુનિવર્સિટી, ધી
આઇડિયા ઑવ્ અ યુનિવર્સિટી, ધી (1852) : અંગ્રેજી ચિંતનગ્રંથ. ‘ઑક્સફર્ડ મૂવમેન્ટ’ના મુખ્ય સ્થાપક અને કાર્યકર કાર્ડિનલ જૉન હેન્રી ન્યૂમનનો આ નિબંધ આકર્ષક નિરૂપણરીતિને કારણે સાહિત્યક્ષેત્રે જાણીતો બન્યો છે. ધાર્મિક અને નૈતિક ઉપરાંત બૌદ્ધિક સંસ્કૃતિ કેવી રીતે અને શા માટે સ્પૃહણીય છે તેની સવિસ્તર ચર્ચા એમાં થયેલી છે. ન્યુમન કહે છે…
વધુ વાંચો >આઇડિયોગ્રામ (ચિત્રાક્ષર)
આઇડિયોગ્રામ (ચિત્રાક્ષર) : કોઈ ચોક્કસ શબ્દ કે ધ્વનિને રજૂ કરવાને બદલે સીધા વિચાર કે વસ્તુનું પ્રતિનિધાન કરતું લેખિત પ્રતીક. આ ભાવચિત્ર કે ચિત્રાક્ષર પ્રાચીન ઇજિપ્તની લિપિમાં કે પ્રાચીન ચીની લિપિમાં અવશિષ્ટ છે. પહેલાં તો ચિત્રો દ્વારા વસ્તુને રજૂ કરવામાં આવતી. (એમાં પુરુષો, સ્ત્રીઓ, વૃક્ષો, છોડ, ફૂલો શરીરનાં જુદાં જુદાં અંગો…
વધુ વાંચો >આઇડિલ
આઇડિલ : પશ્ચિમનો એક કાવ્યપ્રકાર. આઇડિલ (idyll અથવા idyl) ગ્રીક શબ્દ eidyllion – ઐદીલ્લિઓન-પરથી અવતર્યો છે. તેનો અર્થ ‘નાનું ચિત્ર’. ગ્રામીણ પરિવેશ અને પ્રાકૃતિક ચિત્ર જેમાં મનહર રીતે આલેખાયેલું હોય તેવું લઘુ કાવ્યસ્વરૂપ છે. ઈ. પૂ. ત્રીજી સદીમાં ઍલેક્ઝાંડ્રિયન કવિસમૂહના કવિઓ અને ખાસ કરીને થિયૉક્રિટ્સ બ્રિયોન અને મોસ્ચસે રચેલાં પ્રાકૃતિક…
વધુ વાંચો >