ખંડ ૧૮
રિકાર્ડો, ડૅવિડથી લૂસ, ક્લેર બૂથ
રિકાર્ડો, ડૅવિડ
રિકાર્ડો, ડૅવિડ (જ. 1772, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1823) : અર્થશાસ્ત્રની પ્રશિષ્ટ વિચારસરણીના પ્રખર પુરસ્કર્તા અને વિવાદાસ્પદ ચિંતક. મૂળ નેધરલૅન્ડ્ઝ(હોલૅન્ડ)ના નિવાસી યહૂદી પરિવારના નબીરા. પિતા સ્ટૉક માર્કેટમાં હૂંડીઓ અને જામીનગીરીઓના વટાવનો ધંધો કરતા. રિકાર્ડો ઓછું ભણેલા. ચૌદ વર્ષની વયે કામધંધાની શરૂઆત કરી અને ટૂંકસમયમાં ધનાઢ્ય બન્યા. તેઓ જર્મનના સોદાઓમાં માહેર હતા. ઇંગ્લૅન્ડની…
વધુ વાંચો >રિકેટ્સિયા
રિકેટ્સિયા : વિશિષ્ટ પ્રકારના જીવાણુ (bacteria) તરીકે જેમનું વર્ણન કરી શકાય તેવા પરોપજીવી સૂક્ષ્મજીવો. કદમાં તેઓ જીવાણુ કરતાં નાના હોય છે અને માત્ર યજમાન(host)ના જીવંત કોષોની અંદર પ્રજોત્પાદન કરી શકતા હોય છે. મોટાભાગના રિકેટ્સિયા પ્રજાતિના સૂક્ષ્મજીવો ઇતરડી (mite), રિકેટ્સિયા-પૉક્સ રોગ પેદા કરનાર રિકેટ્સિયા એકારી સૂક્ષ્મજીવ જૂ (lice), ઉંદર જેવાં યજમાનોના…
વધુ વાંચો >રિક્ટર, ઉર્લિક
રિક્ટર, ઉર્લિક (જ. 17 જૂન 1952, ગૉર્લિટ્ઝ [જીડીઆર]) : અગાઉના પૂર્વ જર્મની(જીડીઆર)નાં મહિલા તરણખેલાડી. 1973થી ’76નાં 4 વર્ષોમાં તેમણે 100 મીટર બૅકસ્ટ્રોકમાં 9 વિશ્વવિક્રમ સ્થાપ્યા અને 65.39 સે.ના વિક્રમને બદલે 61.51 સે.નો વિક્રમ નોંધાવ્યો. વળી 1974માં 200 મી.ની સ્પર્ધામાં 2 મિ. 18.41 સે. અને 2 મિ. 17.35 સે.ના વિક્રમો પણ…
વધુ વાંચો >રિક્ટર, ચાર્લ્સ એફ.
રિક્ટર, ચાર્લ્સ એફ. (જ. 26 એપ્રિલ 1900; અ. 1985, આલ્ટાડેના, કૅલિફૉર્નિયા) : જાણીતા ભૂકંપશાસ્ત્રી. 1927માં તેમણે કૅલિફૉર્નિયામાં પાસાડેનામાં ભૂકંપીય પ્રયોગશાળામાં કામગીરી શરૂ કરી હતી. 1928માં તેમણે કૅલિફૉર્નિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ખાતેથી સૈદ્ધાંતિક ભૌતિકશાસ્ત્રમાં ડૉક્ટરેટ મેળવી હતી. 1936થી 1970 વચ્ચે કાલકેટ ખાતે સિસ્મોલૉજિકલ લૅબોરેટરીમાં તેઓ પ્રોફેસર હતા. ભૂકંપની તીવ્રતા માપવા માટે તેમણે લોકલ…
વધુ વાંચો >રિક્ટર, બર્ટન
રિક્ટર, બર્ટન (જ. 22 માર્ચ 1931, બ્રૂકલીન, ન્યૂયૉર્ક) : નવા જ પ્રકારના ભારે મૂળભૂત કણોની શોધ અને તેને લગતું પાયાનું કાર્ય કરવા બદલ 1976ના વર્ષનો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર અમેરિકન ભૌતિકવિજ્ઞાની. મૅસેચૂસેટ્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅકનૉલૉજીમાંથી સ્નાતકની ઉપાધિ મેળવી. ત્યારબાદ 1956માં તેમણે પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ ત્યાંથી જ મેળવી. તે પછી તે સ્ટૅનફોર્ડ યુનિવર્સિટીમાં…
વધુ વાંચો >રિક્ટરનો ભૂકંપ આંક
રિક્ટરનો ભૂકંપ આંક : જુઓ ભૂકંપ.
વધુ વાંચો >રિક્ટરાઇટ
રિક્ટરાઇટ : સોડાધારક ટ્રેમોલાઇટ. ઍમ્ફિબોલ વર્ગનું ખનિજ. તે કૅલ્શિયમ, મૅગ્નેશિયમ, લોહ, મૅંગેનીઝ અને ઍલ્યુમિનિયમ સહિતનું સોડિયમ સિલિકેટ છે. તેના રાસાયણિક બંધારણમાં કૅલ્શિયમની અવેજીમાં સોડિયમ આવતું હોવાથી તે ટ્રેમોલાઇટ સાથે સંબંધ ધરાવે છે. તેના બાકીના ભૌતિક ગુણધર્મો ઍમ્ફિબોલ વર્ગનાં ખનિજોને મળતા આવે છે. ઉત્પત્તિસ્થિતિના સંદર્ભમાં તે ઉષ્ણતાવિકૃતિ પામેલા ચૂનાખડકો અને સ્કાર્ન…
વધુ વાંચો >રિક્સ મ્યુઝિયમ, ઍમ્સ્ટરડૅમ (નેધરલૅન્ડ)
રિક્સ મ્યુઝિયમ, ઍમ્સ્ટરડૅમ (નેધરલૅન્ડ) : મહાન ડચ ચિત્રકારો જેવા કે રૅમ્બ્રાં, વરમીર, હૉલ્સ અને રૉટ્સડાલ જેવા પ્રસિદ્ધ ચિત્રકારોની ભવ્ય કૃતિઓનો સંગ્રહ. 1808માં હૉલૅન્ડના રાજા લૂઈ નેપોલિયનની આજ્ઞાથી, 1798માં હેગમાં સ્થાપેલા કલાસંગ્રહ ‘ધ નૅશનલ મ્યુઝિયમ’માંથી ફ્રાન્સમાં નહિ ખસેડાયેલાં ચિત્રોનો પ્રથમ સંગ્રહ આમાં ગોઠવવામાં આવ્યો. સૌપ્રથમ તે ડચ ચિત્રોને ઍમ્સ્ટરડૅમના ટાઉનહૉલમાં લટકાવવામાં…
વધુ વાંચો >રિખ્તર, ગૅર્હાર્ડ
રિખ્તર, ગૅર્હાર્ડ (જ. 1932, જર્મની) : અગ્રણી અનુઆધુનિક ચિત્રકાર. બીજાઓ દ્વારા પાડવામાં આવેલી તસવીરો ઉપરથી તેઓ ચિત્રો કરે છે. તસવીરની હૂબહૂ નકલ ઝીણવટભરી વિગત સાથે અને પીંછીના લસરકા ન દેખાય તે રીતે તેઓ કરે છે. અમિતાભ મડિયા
વધુ વાંચો >રિગર્ટ ડૅવિડ
રિગર્ટ ડૅવિડ (જ. 12 મે 1947, કૉકચેટાવ ઑબ્લાસ્ટ, કઝાખિસ્તાન, યુ.એસ.એસ.આર.) : રશિયાના વેટલિફ્ટર. તેઓ સદાકાળના એક સૌથી મહાન વેટલિફ્ટર હતા, પણ રમતના સર્વોત્તમ સ્તરે – ઓલિમ્પિક રમતોત્સવની કક્ષાએ તેમને બે વાર કરુણ નિષ્ફળતા વેઠવી પડી હતી. 1971માં તેમજ 1973–76 દરમિયાન તેઓ 90 કિગ્રા.ની સ્પર્ધામાં પાંચ વખત વિજેતા નીવડ્યા હતા; 1978માં…
વધુ વાંચો >રૈયતવારી પદ્ધતિ
રૈયતવારી પદ્ધતિ : સામાન્ય ખેડૂત પાસેથી જમીનના પ્રકાર તથા પાક(ઉત્પાદન)ને ધ્યાનમાં રાખીને સરકારને આપવાનું મહેસૂલ નક્કી કરવાની પદ્ધતિ. આ પદ્ધતિમાં ખેડૂત ખેતર કે ખેતરોનો માલિક ગણાતો અને માલિકીહક તેને વારસાગત પ્રાપ્ત થતો હતો. આ રીતે મુંબઈ અને મદ્રાસ ઇલાકામાં મોટી સંખ્યામાં ખેડૂતો તેમનાં ખેતરોના માલિકો હતા. તેમણે સરકારને નક્કી કર્યા…
વધુ વાંચો >રૈવતક
રૈવતક : પ્રાચીન સમયમાં સૌરાષ્ટ્રમાં આવેલો પર્વત. ‘મહાભારત’ના આદિપર્વમાં એને પ્રભાસ તથા દ્વારકા પાસે આવેલો જણાવ્યો છે. ‘હરિવંશ’માં રૈવતકને દ્વારકાની પૂર્વ દિશામાં જણાવ્યો છે. આ રૈવતક જૂનાગઢથી ઘણો દૂર આવેલો હોવાનું સ્પષ્ટ છે. જૂનાગઢ પાસે આવેલા ગિરનારને અગાઉ ઊર્જયત્ ઉજ્જયંત કહેતા. જૈન અનુશ્રુતિ પણ તીર્થંકર નેમિનાથના સંદર્ભમાં ઉજ્જયંત અને રૈવતકને…
વધુ વાંચો >રૈવત વંશ
રૈવત વંશ : ગુજરાતનો એક પૌરાણિક વંશ. પૌરાણિક અનુશ્રુતિ અનુસાર, હાલ ગુજરાત તરીકે ઓળખાતો પ્રદેશ વૈવસ્વત મનુના પુત્ર શર્યાતિને પ્રાપ્ત થયો હતો. વૈદિક સાહિત્યમાં રાજા શર્યાતિનો શાર્યાત તરીકે ઉલ્લેખ આવે છે. ‘હરિવંશ’ તથા 11 પુરાણોમાં શાર્યાત વંશની માહિતી આપેલી છે. શર્યાતિને આનર્ત નામે પુત્ર અને સુકન્યા નામે પુત્રી હતી. આનર્ત…
વધુ વાંચો >રૉઇટર, પૉલ જૂલિયસ
રૉઇટર, પૉલ જૂલિયસ (જ. 21 જુલાઈ 1816, કૅસલ, જર્મની; અ. 25 ફેબ્રુઆરી 1899, નીસ, ફ્રાન્સ) : સૌથી પહેલી સમાચાર એજન્સીના સ્થાપક. આ સમાચાર-સેવા હજુ પણ તેમના નામથી ઓળખાય છે. તેઓ યહૂદી માતા-પિતાનું સંતાન હતા. મૂળ નામ ઇઝરાયલ બિયર જોસેફટ હતું, પણ 1844માં ખ્રિસ્તી ધર્મ અંગીકાર કરી ‘રૉઇટર’નું નવું નામ અપનાવ્યું.…
વધુ વાંચો >રૉઇસ, જોસિયા (Royce, Josiah)
રૉઇસ, જોસિયા (Royce, Josiah) (જ. 20 નવેમ્બર 1855, ગ્રાસવેલીનગર, કૅલિફૉર્નિયા, યુ.એસ.; અ. 14 સપ્ટેમ્બર 1916, કેમ્બ્રિજ, મૅસેચૂસેટ્સ) : અમેરિકી તત્વચિંતક. આરંભમાં એ ઇજનેરી વિદ્યાના વિદ્યાર્થી હતા. પછીથી એ તત્વજ્ઞાનના અભ્યાસ તરફ વળ્યા. પ્રથમ જર્મનીમાં અભ્યાસ કર્યો. ત્યારબાદ યુ.એસ.માં આવ્યા. તેમના અધ્યાપકોમાં વિલિયમ જેમ્સ અને ચાર્લ્સ પીઅર્સ હતા. એ.બી.ની ઉપાધિ કૅલિફૉર્નિયા…
વધુ વાંચો >રૉ, ઍડવિન ઍલિયટ વર્ડોન (સર)
રૉ, ઍડવિન ઍલિયટ વર્ડોન (સર) (જ. 1877, ગ્રેટર માન્ચેસ્ટર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1958) : અગ્રણી આંગ્લ વિમાન-ઉત્પાદક. તેમણે તેમની કારકિર્દીનો પ્રારંભ કર્યો એંજિનના કારખાનામાં કામ કરતાં. તે પછી 3 વર્ષ ઇજનેર તરીકે તેમણે દરિયાઈ સફરમાં ગાળ્યાં. તે પાછા ફર્યા ત્યારે તેમને ઉડ્ડયનમાં રસ જાગ્યો હતો; 1907માં તેમણે બ્રુકલૅન્ડ્ઝમાં એક બાઇપ્લેનનું નિર્માણ…
વધુ વાંચો >રૉક ક્રિસ્ટલ
રૉક ક્રિસ્ટલ : ક્વાર્ટ્ઝના સર્વસામાન્ય નામથી ઓળખાતા ખનિજનો એક પ્રકાર. રાસાયણિક બંધારણ : SiO2. રૉક ક્રિસ્ટલ એ પૂર્ણ સ્ફટિકમય પારદર્શક ક્વાર્ટ્ઝ છે. તેને કાપીને સસ્તા ઝવેરાત (વલ્લમ હીરા) માટે; પ્યાલા, હાથા વગેરે જેવી સુશોભન-વસ્તુઓ માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે. કાશ્મીર, કાલાબાગ, તાન્જોર વગેરે તેને માટેનાં પ્રાપ્તિસ્થાનો છે. ત્યાંથી યોગ્ય શુદ્ધતાવાળા અને…
વધુ વાંચો >રોકડતા (liquidity)
રોકડતા (liquidity) : વસ્તુઓ અને સેવાઓ ખરીદવાની કોઈપણ અસ્કામતની ઝડપ અને જોખમમુક્તિની માત્રા. વ્યાખ્યાથી જ નાણું પૂર્ણ રોકડતા ધરાવતી અસ્કામત છે, કેમ કે નાણાંની મદદથી તત્કાળ અને મૂડીમૂલ્યના કશાય જોખમ વિના અન્ય વસ્તુઓ ખરીદી શકાય છે. અન્ય અસ્કામતો પણ ઓછીવત્તી માત્રામાં રોકડતા ધરાવતી હોય છે, જે તપાસવાની સંપૂર્ણપણે સુસંગત નહિ…
વધુ વાંચો >રોકડ પસંદગી (liquidity preference)
રોકડ પસંદગી (liquidity preference) : રોકડ નાણાં હાથ પર રાખવા માટેની લોકોની પસંદગી. રોકડ નાણાં હાથ પર રાખવાથી વ્યાજના રૂપમાં મળતી આવક જતી કરવી પડે છે, છતાં લોકો વત્તાઓછા પ્રમાણમાં રોકડ નાણાં હાથ પર રાખવાનું કેમ પસંદ કરે છે તેની સમજૂતી ઇંગ્લૅન્ડના અર્થશાસ્ત્રી કેઇન્સે આપી હતી. લોકોની રોકડ પસંદગી માટે…
વધુ વાંચો >રોકડ પુરાંત
રોકડ પુરાંત : રાષ્ટ્રની વાસ્તવિક આવકનો એ ભાગ, જે નાણાના સ્વરૂપમાં લોકો પોતાની પાસે રોકડમાં રાખતા હોય છે. રોકડ પુરાંતો એ સમાજ દ્વારા સંઘરેલી ‘તરલ ખરીદશક્તિ’(ready purchasing power)નું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે અને તેના જથ્થામાં થતા ફેરફારો અર્થતંત્રમાં નાણાનું મૂલ્ય નક્કી કરતું અગત્યનું પરિબળ હોય છે. રોકડ પુરાંત(cash balance)નો ખ્યાલ ‘કેમ્બ્રિજ…
વધુ વાંચો >