ખંડ ૧૬
માળોથી મ્હારાં સોનેટ
માળો (Nest)
માળો (Nest) : હંગામી ધોરણે રહેવા, ઈંડાંને સુરક્ષિત જગ્યાએ મૂકવા અને બચ્ચાંની દેખભાળ કરવા મોટાભાગે પક્ષીઓ વડે બંધાતાં આશ્રયસ્થાનો. જીવનું અસ્તિત્વ ટકાવવાની સહજવૃત્તિ પ્રત્યેક પ્રાણીમાં હોય છે; દાખલા તરીકે, અંડપ્રસવી પક્ષીઓ માળો બાંધવા માટે જાણીતાં છે. માળાને લીધે તેમનાં વિમોચન કરેલાં ઈંડાંને પૂરતું રક્ષણ મળે છે અને તેમના સેવન માટે…
વધુ વાંચો >માંકડ (bed-bug)
માંકડ (bed-bug) : માનવ ઉપરાંત અન્ય પ્રાણીઓના શરીરમાંથી લોહી ચૂસી જીવન પસાર કરનાર એક બાહ્ય પરોપજીવી નિશાચરી કીટક. કીટક તરીકે તેનું વર્ગીકરણ અર્ધપક્ષ (hemiptera) શ્રેણીના સિમિલિડે કુળમાં થાય છે. ભારત સહિત ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશમાં વસતા માંકડનાં શાસ્ત્રીય નામો Cimex rotundus અને Cimex hemipterus છે. યુરોપ જેવા સમશીતોષ્ણ પ્રદેશમાં વસતા માંકડને…
વધુ વાંચો >માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ
માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ (જ. 23 જાન્યુઆરી 1902, જંગી, વાગડ, જિ. કચ્છ; અ. 29 ઑગસ્ટ 1970, અલિયાબાડા) : ગુજરાતીના વિવેચક, સંશોધક, કવિ અને કેળવણીકાર. ગંગાજળા વિદ્યાપીઠના સ્થાપક. 1920માં મૅટ્રિક. 1924માં કરાંચીમાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી વિષયો સાથે બી. એ.. 1927માં એમ. એ.. 1923થી ’27 કરાંચીમાં ભારત સરસ્વતી મંદિરમાં શિક્ષક અને આચાર્ય. 1927થી ’47 ડી.…
વધુ વાંચો >માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ
માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ (જ. 13 ફેબ્રુઆરી 1928, પાળિયાદ, જિ. ભાવનગર; અ. 5 નવેમ્બર 2022, ગાંધીનગર) : ગુજરાતી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર, અનુવાદક, બાલસાહિત્યકાર અને કટારલેખક. અભ્યાસ ઇન્ટર સાયન્સ સુધીનો. આરંભે બોટાદની હાઈસ્કૂલમાં દસેક વર્ષ શિક્ષક તરીકે કાર્ય. તે પછી માત્ર લેખનકાર્યનો જ વ્યવસાય તરીકે સ્વીકાર. દરમિયાન સુરેન્દ્રનગરમાં નિવાસ. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી,…
વધુ વાંચો >માંકડ, વિનુ
માંકડ, વિનુ (જ. 12 એપ્રિલ 1917, જામનગર; અ. 21 ઑગસ્ટ 1978, મુંબઈ) : ભારતના ઉત્કૃષ્ટ ઑલરાઉન્ડર અને પોતાના જમાનામાં વિશ્વના અગ્રિમ ઑલરાઉન્ડરોમાંનો એક. ‘વિનુ’ માંકડનું સાચું નામ મૂળવંતરાય હિંમતરાય માંકડ હતું; પરંતુ શાળામાં તેઓ ‘વિનુ’ના નામે જાણીતા હતા અને પછીથી આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટવિશ્વમાં ‘વિનુ માંકડ’ના નામે જ વિખ્યાત બન્યા હતા. તેમની…
વધુ વાંચો >માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ
માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ (જ. 29 જુલાઈ 1897, વાંકાનેર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 27 જુલાઈ 1955, અલિયાબાડા, જિ. જામનગર) : ગુજરાતના પુરાતત્વવિદ અને વહાણવટાના અભ્યાસી તથા આજીવન શિક્ષક. જામસાહેબના પ્રામાણિક, સંસ્કારી અને સાહસિક કારભારી કુટુંબમાં જન્મ. પિતા રંગીલદાસ રેવાશંકર માંકડ. માતા ઉમિયાગૌરી. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના પ્રથમ કુલપતિ, જાણીતા સાક્ષર-સંશોધક ડોલરરાય માંકડ તથા ગાલીચાકામના નિષ્ણાત…
વધુ વાંચો >માંકડું (Macaque)
માંકડું (Macaque) : કદમાં મોટાં અને મજબૂત શરીરવાળાં લાલ મુખધારી વાંદરાંની એક જાત. કેટલીક જાતનાં માંકડાંનું વજન 15 કિલોગ્રામ કરતાં વધારે હોઈ શકે છે. માંકડાના વાળ તપખીરિયા કે રાખોડી રંગના, જ્યારે મોઢું અને નિતંબ (rump) રંગે લાલ હોય છે. આવાં લક્ષણોને લીધે તેમને અન્ય વાંદરાંથી સહેલાઈથી જુદાં પાડી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >માંગરોળ
માંગરોળ : ગુજરાત રાજ્યના જૂનાગઢ જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક અને મત્સ્ય-ઉદ્યોગ માટે જાણીતું લઘુ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 07´ ઉ. અ. અને 70 07´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 566 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે માણાવદર, પૂર્વે કેશોદ અને માળિયા તાલુકાઓ, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >માંગરોળ – મોટા મિયાં
માંગરોળ – મોટા મિયાં : સૂરત જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 25´ ઉ. અ. અને 73° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર આવરી લે છે. મોટા મિયાંની દરગાહના કારણે આ તાલુકાનું ઉપર પ્રમાણેનું નામ પડેલું છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 78,367 હેક્ટર છે. તાલુકામાં…
વધુ વાંચો >માંડણ
માંડણ : જુઓ પ્રબોધ બત્રીશી
વધુ વાંચો >મિલે, ઝાં ફ્રાન્સ્વા
મિલે, ઝાં ફ્રાન્સ્વા (જ. 4 ઑક્ટોબર 1814, ગ્રૂચી, ફ્રાંસ; અ. 20 જાન્યુઆરી 1875, બાર્બિઝોં) : બાર્બિઝોં શૈલીના પ્રસિદ્ધ ફ્રેંચ ચિત્રકાર. નૈસર્ગિક વાતાવરણમાં આલેખાયેલાં કૃષિ અને ગોપજીવનનાં તેમનાં ચિત્રો વિશ્વમાં ઘણાં પ્રસિદ્ધિ પામ્યાં છે. પોતાના ખેડૂત-પિતા સાથે તેમણે શૈશવાવસ્થામાં કૃષિજીવનનો શ્રમ કર્યો. 19 વરસની ઉંમરે, 1833માં તેઓ શેર્બુર્ગમાં એક કલાકાર પાસે…
વધુ વાંચો >મિલેટસ
મિલેટસ : પ્રાચીન ગ્રીસનું એક મોટું શહેર. તે આયોનિયા જિલ્લામાં એશિયા માઇનરના પશ્ચિમ કિનારે આવેલ હતું. તે ઘણું સારું બંદર પણ હોવાથી વેપારનું મહત્વનું કેન્દ્ર બન્યું હતું. ઈ. સ. પૂ. 700 અને 600 દરમિયાન મિલેટસના વસાહતીઓ હેલેસ્પોન્ટ અને કાળા સમુદ્રના કિનારે વસ્યા હતા. ઈ. સ. પૂ. 600માં ગ્રીક ફિલસૂફ થેલ્સે…
વધુ વાંચો >મિલેટિયા
મિલેટિયા : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ફેબેસી કુળની એક પ્રજાતિ. તેની એક શોભન જાતિનું વૈજ્ઞાનિક નામ Milletia ovalifolia છે. તેના વૃક્ષની ઊંચાઈ લગભગ 8થી 10 મીટર હોય છે. તેનાં પર્ણો લગભગ જાંબુડાનાં પર્ણો જેવાં પણ થોડાં પાતળાં અને નાનાં થાય છે. વૃક્ષ સદાહરિત રહે છે, પણ શિયાળામાં ઘણાં પર્ણો ખરી…
વધુ વાંચો >મિલેરાઇટ
મિલેરાઇટ (Millerite) : નિકલનું ખનિજ. તેને નિકલ પાયરાઇટ કે કેશમાક્ષિક (hair pyrite) પણ કહે છે. રાસા. બં. : NiS (Ni = 64.7, S = 35.3 %) સ્ફ. વ. : હેક્ઝાગૉનલ (ટ્રાયગૉનલ). સ્ફ. સ્વ. : મોટેભાગે તે અતિનાજુક, C- અક્ષની દિશામાં લંબાયેલા કેશમય સ્ફટિકો સ્વરૂપે મળે છે; રેસાદાર પણ મળે; વિકેન્દ્રિત…
વધુ વાંચો >મિલ્ખાસિંહ
મિલ્ખાસિંહ (જ. 8 ઑક્ટોબર 1935, લાયલપુર, પાકિસ્તાન) : ‘ઊડતા શીખ’નું પદ પામી દંતકથારૂપ બની જનાર ભારતીય રમતવીર. જન્મસમયે લાયલપુર ભારતીય પંજાબનું નગર હતું. પરિવાર સાધારણ સ્થિતિનો. પિતા સંપૂર્ણસિંહ અને માતા નિર્મલકૌર મિલ્ખાની બાલવય દરમિયાન અવસાન પામ્યાં. ભાગલા-સમયે માનવીમાંના શેતાને જે હત્યાકાંડ મચાવ્યો તેમાંથી માંડ બચીને અનાથ મિલ્ખાએ મોટા ભાઈ માખનસિંહનું…
વધુ વાંચો >મિલ્ટન, જૉન
મિલ્ટન, જૉન (જ. 9 ડિસેમ્બર 1608, ચીપસાઇડ; અ. 8 નવેમ્બર 1674, લંડન) : અંગ્રેજ કવિ. પિતા વ્યવસાયે નોટરી, ધર્મે પ્યુરિટન અને સંગીત તથા સાહિત્યના શોખીન. પુત્ર જૉનને પ્યુરિટન સંપ્રદાયમાં ઊંડી શ્રદ્ધા અને સંગીત-સાહિત્યનો શોખ પિતા તરફથી વારસામાં મળેલાં. પિતાએ પુત્રના શિક્ષણ માટે ગૃહશિક્ષકની વ્યવસ્થા કરેલી. વળી, થોડો અભ્યાસ જૉને લંડનની…
વધુ વાંચો >મિલ્ટિયાડીઝ
મિલ્ટિયાડીઝ (જ. ઈ. સ. પૂ. 554, ઍથેન્સ, ગ્રીસ; અ. ઈ. સ. પૂ. 489, ઍથેન્સ) : ઈરાનીઓ સામે મૅરેથોનની લડાઈમાં વિજય મેળવનાર ઍથેન્સનો સેનાપતિ. તે શ્રીમંત પરિવારનો નબીરો હતો. તેના પિતા સિમોન ઑલિમ્પિક રમતોમાં ત્રણ વાર ઘોડદોડમાં વિજયી થયા હતા. તેને તુર્કીમાં ગેલીપોલી પેનિન્સ્યુલાની જાગીર વારસામાં મળી હતી. ઈરાનના સમ્રાટ દરાયસ…
વધુ વાંચો >મિલ્સ, ચાર્લ્સ રાઇટ
મિલ્સ, ચાર્લ્સ રાઇટ [જ. 28 ઑગષ્ટ 1916, વીકો, ટેક્સાસ; અ. 20 માર્ચ 1962, વેસ્ટ ન્યાક(West Nyack), ન્યૂયૉર્ક] : વીસમી સદીના પાંચમા અને છઠ્ઠા દાયકામાં અમેરિકન સમાજના વિશ્લેષણમાં નોંધપાત્ર પ્રદાન કરનાર અમેરિકન સમાજશાસ્ત્રી. તેમણે ટૅક્સાસ તથા વિસ્કૉન્સિન યુનિવર્સિટીઓમાં અભ્યાસ કર્યો હતો તથા વિસ્કૉન્સિન અને મેરિલૅન યુનિવર્સિટીઓમાં અધ્યાપન કર્યું હતું. 1946–62ના ગાળામાં…
વધુ વાંચો >મિલ્સ, જૉન (સર)
મિલ્સ, જૉન (સર) (લૂઈ અર્નેસ્ટ વૉટ્સ) (જ. 22 ફેબ્રુઆરી 1908, સફોક, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 23 એપ્રિલ 2005, દેનહામ, ઇંગ્લૅન્ડ) : ઇંગ્લૅન્ડના નામી અભિનેતા અને દિગ્દર્શક. તેમણે સૌપ્રથમ પ્રારંભ કર્યો રંગભૂમિ પરના અભિનયથી 1929માં. 1930ના દશકા દરમિયાન હળવી કૉમેડી તથા સંગીતનાટિકાઓમાંના અભિનયથી તેઓ બેહદ લોકપ્રિય નીવડ્યા. તેમને સવિશેષ નામના મળી ફિલ્મ-અભિનેતા તરીકે.…
વધુ વાંચો >મિલ્સ, હૅલી
મિલ્સ, હૅલી (જ. 18 એપ્રિલ 1946, લંડન, ઇંગ્લૅન્ડ) : આંગ્લ ફિલ્મ-અભિનેત્રી. તેઓ અભિનયના સંસ્કારોવાળા પરિવારમાં ઊછર્યાં હતાં. તેમણે ફિલ્મ-અભિનયના ક્ષેત્રે પ્રારંભ કર્યો. તેમના પિતા જૉન મિલ્સ સાથે 1959માં ‘ટાઇગર બૅ’થી. 1960માં રજૂ થયેલી ‘પૉલિયાન્ના’ના અભિનય બદલ તેમને સ્પેશિયલ ઑસ્કાર ઍવૉર્ડ અપાયો હતો. ત્યારપછી તે ‘ધ પૅરન્ટ ટ્રૅપ’ (1961), ‘વ્હિસલ ડાઉન…
વધુ વાંચો >