૧૬.૧૬
મૅકિન્ટૉશ ચાર્લ્સથી મૅગ્નેશિયમ
મૅકિન્ટૉશ, ચાર્લ્સ
મૅકિન્ટૉશ, ચાર્લ્સ (જ. 29 ડિસેમ્બર 1766, ગ્લાસગો, વેસ્ટ સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 25 જુલાઈ 1843; ગ્લાસગો, યુ.કે.) : ઉત્પાદનક્ષેત્રમાં વ્યસ્ત રસાયણવિજ્ઞાની. ગૅસના કારખાનાની બિનજરૂરી પેદાશોનો કોઈક ફળદાયી ઉપયોગ શોધવામાં તેઓ પ્રવૃત્ત હતા. તે દરમિયાન તેમણે 1823માં કાપડને જલાભેદ્ય (water-proof) બનાવવાની પ્રક્રિયા શોધી કાઢી; આને પરિણામે રેનકોટ જેવાં સાધનો બનાવવાનું શક્ય બન્યું. તે…
વધુ વાંચો >મૅકિન્ટૉશ, ચાર્લ્સ રેની
મૅકિન્ટૉશ, ચાર્લ્સ રેની (જ. 7 જૂન 1868, ગ્લાસગો, પ. સ્કૉટલૅન્ડ, યુ.કે.; અ. 10 ડિસેમ્બર 1928, લંડન, યુ.કે.) : જાણીતા સ્થપતિ, ડિઝાઇનકાર અને ચિત્રકાર. પ્રારંભમાં તેઓ ગ્લાસગો સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટ ખાતે સાંજના વર્ગોમાં જોડાયા હતા. 1889માં હનીમૅન ઍન્ડ કૅપલ નામની વિખ્યાત પેઢીમાં જોડાયા. 1900માં તેમણે માર્ગારેટ મૅકિનટૉશ સાથે લગ્ન કર્યાં અને…
વધુ વાંચો >મૅકિન્ડર, હૅલફર્ડ જૉન (સર)
મૅકિન્ડર, હૅલફર્ડ જૉન (સર) (જ. 15 ફેબ્રુઆરી 1861, ગેઇન્સબરો, લિંકનશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 6 માર્ચ 1947, પાર્કસ્ટન, ડૉરસેટશાયર) : વૈશ્વિક ભૂરાજકીય સંકલ્પના માટે જાણીતા બ્રિટિશ ભૂગોળવેત્તા અને કેળવણીકાર. તેઓ સ્કૉટિશવંશી એક ડૉક્ટરના પુત્ર હતા. તેમને બાળપણથી જ ગ્રામીણ વિસ્તારોના પ્રાકૃતિક ઇતિહાસની જાણકારી મેળવવાનો અને વિક્ટોરિયન યુગના પ્રવાસીઓનાં વર્ણનો વાંચવાનો અનહદ શોખ…
વધુ વાંચો >મૅકિન્લે, વિલિયમ
મૅકિન્લે, વિલિયમ (જ. 29 જાન્યુઆરી 1843, નાઇલ્સ, ઓહાયો, યુ.એસ.; અ. 14 સપ્ટેમ્બર 1901, બફેલો, ન્યૂયૉર્ક, યુ.એસ.) : અમેરિકાના રાજકારણી અને પચીસમા પ્રમુખ. તેમણે અમેરિકાના આંતરવિગ્રહ દરમિયાન સેવા બજાવી અને પછી વકીલાતનો વ્યવસાય અપનાવ્યો. 1877માં તેઓ અમેરિકાની કૉંગ્રેસમાં ચૂંટાયા; 1881માં તે ઓહાયોના ગવર્નર બન્યા. તેમનું નામ ‘મૅકિન્લે બિલ’ સાથે સંકળાયેલું છે.…
વધુ વાંચો >મૅકિમ, મેરિયેટ
મૅકિમ, મેરિયેટ (જ. 1924) : અમેરિકાના નૃવંશશાસ્ત્રી. તેમણે શિકાગો યુનિવર્સિટીમાંથી એમ.એ. તથા પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી. તેમણે 1951–52માં ભારતની મુલાકાત લીધેલી અને ઉત્તર ભારતના અલીગઢ જિલ્લાના ગ્રામીણ વિસ્તારમાં ક્ષેત્રકાર્ય કર્યું હતું. ભારતીય સમુદાયોની સંરચના, તબીબી સમાજશાસ્ત્ર અને ટૅક્નૉલૉજિકલ પરિવર્તન વિશેની સમસ્યાઓનો અભ્યાસ કર્યો. અમેરિકાના નૃવંશશાસ્ત્રી તરીકે આર્થિક વિકાસ અને…
વધુ વાંચો >મૅકિયાવેલી
મૅકિયાવેલી (જ. 3 મે 1469, ફ્લૉરેન્સ, ઇટાલી; અ. 22 જૂન 1527 ફ્લૉરેન્સ) : નવજાગૃતિના સમયના મહત્વના રાજકીય ચિંતક અને લેખક. ઈ. સ. 1498માં તેમને ફ્લૉરેન્સના પ્રજાસત્તાકના સરકારી તંત્રમાં મંત્રી નીમવામાં આવ્યા. તેમાં તેમનું મુખ્ય કાર્ય રાજકીય પ્રતિનિધિમંડળોના સંચાલનનું અને તેમને માર્ગદર્શન આપવાનું હતું. આ પ્રજાસત્તાક માટે તેમણે લશ્કરી દળ પણ…
વધુ વાંચો >મેકેન, અડા આઇઝૅક
મેકેન, અડા આઇઝૅક (જ. 15 જૂન 1835, ન્યૂ ઑર્લિયન્સ, લૉસ ઍન્જલસ; અ. 10 ઑગસ્ટ 1868, પૅરિસ, ફ્રાન્સ) : અભિનેત્રી. તેમના સાવકા પિતા તથા પ્રથમ પતિના અવસાન પછી, તેમણે નર્તકી તરીકે તથા સર્કસમાં ઘોડેસવાર તરીકે કામ કરીને પોતાનું ભરણપોષણ કરવાનું ચાલુ રાખ્યું. 1857માં તેમણે ફિલ્મજગતમાં અભિનય-ક્ષેત્રે પ્રવેશ કર્યો. 1861 દરમિયાન આખાય…
વધુ વાંચો >મેકેન્ઝી
મેકેન્ઝી–1 (નદી – ઑસ્ટ્રેલિયા) : ઑસ્ટ્રેલિયાના પૂર્વ ક્વીન્સલૅન્ડની ફિટ્ઝરૉય નદીની સહાયક મુદતી નદી. ભૌગોલિક સ્થાન : 23° 0´ દ. અ. અને 149° 0´ પૂ. રે.. પૂર્વ તરફના ઉચ્ચપ્રદેશીય વિભાગમાંથી નીકળતી કૉમેટ અને નોગોઆ નદીઓના સંગમ પછીથી બનતી નદી એ મેકેન્ઝી નદી. સંગમ પછી તે એક્સપિડિશન હારમાળાને વીંધીને ઈશાન તરફ 275…
વધુ વાંચો >મેકેન્ઝી પર્વતો
મેકેન્ઝી પર્વતો : કૅનેડાના વાયવ્ય પ્રદેશના યૂકૉન અને મેકેન્ઝી જિલ્લામાં આવેલો રૉકીઝ પર્વતોનો ઉત્તર તરફનો ભાગ. અહીંથી તે વધુ વાયવ્ય તરફ બ્રિટિશ કોલંબિયાની સરહદથી 800 કિમી.ની લંબાઈમાં પીલ રિવર પ્લેટો અને પૉર્ક્યુપાઇન રિવર બેસિન સુધી વિસ્તરે છે. આ પર્વતો પૂર્વ તરફની મેકેન્ઝી નદી અને પશ્ચિમ તરફની યૂકૉન નદીના જળવિભાજક બની…
વધુ વાંચો >મેકેન્લી, રે(મંડ)
મેકેન્લી, રે(મંડ) (જ. 30 માર્ચ 1926, બનક્રેના, આયર્લૅન્ડ; અ. 15 જૂન 1989, આયર્લૅન્ડ) : બ્રિટિશ અભિનેતા. 1947થી તે ડબ્લિન ઍબી થિયેટરના સભ્ય હતા. ત્યાં રહીને 1963 સુધીમાં તેમણે 150 નાટ્યપ્રયોગોમાં ભાગ લીધો હતો. લંડનની રંગભૂમિ પર સૌપ્રથમ પ્રવેશ કર્યો 1962માં; વેસ્ટ એન્ડ ખાતે ભજવાયેલું તે પછીનું તેમની મહત્વની ભૂમિકા ધરાવતું…
વધુ વાંચો >મૅક્સવેલ, જેમ્સ ક્લાર્ક
મૅક્સવેલ, જેમ્સ ક્લાર્ક (જ. 13 નવેમ્બર 1831, એડિનબરો, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 5 નવેમ્બર 1879, કૅમ્બ્રિજ) : બ્રિટિશ ભૌતિકશાસ્ત્રી અને વિદ્યુતચુંબકીયવાદ(electromagnetism)ના પ્રણેતા. પિતાનું નામ જૉન ક્લાર્ક અને માતાનું ફ્રાન્સિસ. 9 વર્ષની ઉંમરે માતાનું કૅન્સરના કારણે મૃત્યુ. બાળપણથી ગણિત પ્રત્યે લગાવ. તેમના ગણિતીય કૌશલ્યને ક્યારેક શાળાના સહઅધ્યાયીઓ દ્વારા મૂર્ખતામાં ખપાવવામાં આવતું અને ડફી…
વધુ વાંચો >મૅક્સવેલનાં સમીકરણો, પરિવર્તી
મૅક્સવેલનાં સમીકરણો, પરિવર્તી (Varying) : વિદ્યુત અથવા ચુંબકીય ક્ષેત્રમાં કોઈ પણ બિંદુ આગળ પ્રયોજિત સદિશ રાશિઓને જોડતાં પ્રશિષ્ટ સમીકરણોની શ્રેણી. જેમ્સ ક્લાર્ક મૅક્સવેલે, 1864માં, આવાં ચાર વિકલ (differential) સમીકરણો રજૂ (સૂચિત) કર્યાં. આ સમીકરણોના સમૂહ વિદ્યુતચુંબકીય તરંગોના સિદ્ધાંતનો પાયો છે. શૂન્યાવકાશમાં આ ચાર સમીકરણો સદિશ સ્વરૂપે નીચે પ્રમાણે આપવામાં આવ્યાં…
વધુ વાંચો >મૅક્સવેલનો રાક્ષસ
મૅક્સવેલનો રાક્ષસ (Maxwell’s Demon) : એક કાલ્પનિક બુદ્ધિશાળી જીવ (અથવા ક્રિયાત્મક રીતે તદનુરૂપ સાધન), જે પ્રત્યેક અણુને પારખી, તેની ગતિને અનુરૂપ પ્રતિક્રિયા કરી શકે છે. 1871માં જેમ્સ ક્લાર્ક મૅક્સવેલે ઉષ્માગતિશાસ્ત્રના બીજા નિયમના ઉલ્લંઘનની શક્યતા દર્શાવવા તેની કલ્પના કરી હતી. આ નિયમ મુજબ ઉષ્મા ઠંડા પદાર્થમાંથી ગરમ પદાર્થ તરફ કુદરતી રીતે…
વધુ વાંચો >મૅક્સવેલ-બોલ્ટ્ઝમૅન વિતરણ સિદ્ધાંત
મૅક્સવેલ-બોલ્ટ્ઝમૅન વિતરણ સિદ્ધાંત : ચિરપ્રતિષ્ઠિત (classical) કણોને (જેવા કે વાયુના અણુઓને) લાગુ પડતો વિતરણ સિદ્ધાંત. T નિરપેક્ષ તાપમાને હોય તેવા કણોના તંત્રમાં ∈ ઊર્જાવાળી સ્થિતિમાં કણોની સરેરાશ સંખ્યા f(∈) નીચે આપેલા મૅક્સવેલ બોલ્ટ્ઝમૅન વિતરણ સિદ્ધાંતથી દર્શાવી શકાય છે. …………….(1) જ્યાં Aનું મૂલ્ય તંત્રમાં કણોની સંખ્યા ઉપર આધારિત છે. કાર્ય વિધેયમાં તે…
વધુ વાંચો >મૅક્સવેલ વિતરણ
મૅક્સવેલ વિતરણ : બાહ્ય બળક્ષેત્રની ગેરહાજરી અને ઉષ્મા-યાંત્રિકીય સંતુલનસ્થિતિ(thermodynamic equilibrium)માં એકપારમાણ્વિક (monoatomic) સમરૂપ (homogeneous) આદર્શ વાયુના અણુઓનું સ્થાયી સ્થિતિવેગવિતરણ. મૅક્સવેલિયન વિતરણ એ અસ્તવ્યસ્ત ઉષ્મીય ગતિમાં અણુઓની અન્યોન્ય અથડામણોનું પરિણામ છે. અણુના વેગવિતરણનું સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે મળે છે : જ્યાં dnu એ અણુઓની કુલ સંખ્યા n હોય ત્યારે u અને u+du…
વધુ વાંચો >મેક્સિકન કલા
મેક્સિકન કલા : પ્રાચીન ઍઝટેક સંસ્કૃતિનો વારસો ધરાવતા મેક્સિકોની અર્વાચીન કલા. પંદરમી સદીમાં સ્પૅનિશ પ્રજાએ અહીં આક્રમણ અને વસવાટનો પ્રારંભ કર્યો. તે પછી અહીંની મૂળ ઍઝટેક (ઇન્ડિયન) પ્રજા અને સ્પૅનિશ પ્રજા વચ્ચે ઘર્ષણ અને પરસ્પર સાંસ્કૃતિક સંવર્ધન સતત ચાલુ રહ્યાં. પરિણામે ઓગણીસમી સદીની બહુમતી પ્રજા મિશ્ર લોહી ધરાવતી હતી અને…
વધુ વાંચો >મેક્સિકો
મેક્સિકો યુ.એસ. દેશની દક્ષિણે આવેલો દેશ. તેનાં સંશોધનો કરવામાં તથા તેના પર સૌપ્રથમ આધિપત્ય સ્થાપવામાં સ્પૅનિશોએ સફળતા મેળવી હતી. આમ આ પ્રદેશ સ્પૅનિશ રહેણીકરણી કે લૅટિન સંસ્કૃતિની અસરથી રંગાયેલો હોવાથી, સાંસ્કૃતિક વિભાજનની ર્દષ્ટિએ જોતાં તેને લૅટિન અમેરિકાના દેશોના જૂથમાં સમાવવામાં આવે છે. આ દેશ ઉત્તરમાં પહોળા અને દક્ષિણ તરફ જતાં…
વધુ વાંચો >મેક્સિકોનો અખાત
મેક્સિકોનો અખાત : ઉત્તર અમેરિકાના અગ્નિકોણ પર આવેલો ઍટલાંટિક મહાસાગરનો સમુદ્રી ફાંટો. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 25° 00´ ઉ. અ. અને 90° 00´ પ. રે.ની આજુબાજુનો, અંડાકારે પથરાયેલો, આશરે 13 લાખ ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની વાયવ્ય, ઉત્તર અને ઈશાનમાં યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ; પશ્ચિમ, દક્ષિણ અને અગ્નિ તરફ મેક્સિકો…
વધુ વાંચો >મેગેન્ડી ફ્રાંસ્વા
મેગેન્ડી ફ્રાંસ્વા (જ. 6 ઑક્ટોબર 1783, બૉર્ડો, ફ્રાન્સ; અ. 7 ઑક્ટોબર 1855) : ઓગણીસમી સદીના ફ્રાન્સના નામાંકિત દેહધર્મક્રિયાશાસ્ત્રી (physiologist). કરોડરજ્જુ-ચેતામાં બે પ્રકારો છે અને દરેકનાં કાર્ય અલગ છે એવું તેમણે સૌથી પ્રથમ સાબિત કરી આપ્યું. શરીરનાં વિવિધ અંગો ઉપરની ઔષધિઓની અસર અંગે સ્ટ્રિક્નિન (ઝેરકચોલાનું વિષારી દ્રવ્ય) અને મૉર્ફીન જેવા ઉત્તેજક…
વધુ વાંચો >મેગેલન, ફર્ડિનાન્ડ
મેગેલન, ફર્ડિનાન્ડ (જ. આશરે 1480, પોન્ટી દા બાર્કા, ઉત્તર પોર્ટુગલ; અ. 27 એપ્રિલ 1521, મકતાન ટાપુ, ફિલિપાઇન્સ) : પોર્ટુગીઝ દરિયાઈ નૌકા કપ્તાન અને સાગરરસ્તે વિશ્વની પ્રદક્ષિણા કરનાર પ્રથમ નાવિક. જોકે એ પોતે પ્રદક્ષિણા પૂરી કરી શક્યો ન હતો; પરંતુ એનાં દીર્ઘષ્ટિ, આયોજન અને સાહસિક માર્ગદર્શન નીચે એની ટુકડીએ પ્રદક્ષિણા પૂરી…
વધુ વાંચો >