ખંડ ૧૫
મઅર્રી અબુલ આલાથી માળિયા-મિયાણા
મઅર્રી, અબુલ આલા
મઅર્રી, અબુલ આલા (જ. ડિસેમ્બર 973, મઅર્રહ, ઉત્તર સીરિયા; અ. 1057) : સીરિયાના તત્વજ્ઞાની. તેમનું પૂરું નામ અબુલ આલા મહંમદ ઇબ્ન અબ્દુલ્લા અલ-તનૂખી અલ-મઅર્રી. 4 વર્ષની નાની વયે શીતળાના રોગમાં તેમણે ર્દષ્ટિ ગુમાવી હતી. છતાં તે શિક્ષણ મેળવવામાં પાછા પડ્યા ન હતા. પોતાના પિતાની પાસે શિક્ષણની શરૂઆત કર્યા બાદ તેઓ…
વધુ વાંચો >મઉ (મઉનાથભંજન)
મઉ (મઉનાથભંજન) : ઉત્તર પ્રદેશના પૂર્વ છેડા નજીક આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 25° 17´ ઉ. અ. અને 81° 23´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,727 ચોકિમી.નો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને ઈશાન તરફ ગોરખપુર અને દેવરિયા, પૂર્વમાં બલિયા, દક્ષિણે ગાઝીપુર અને પશ્ચિમે…
વધુ વાંચો >મકફેલ, ઍગ્નેસ
મકફેલ, ઍગ્નેસ (જ. 1890, ગ્રે કૉ, ઑન્ટેરિયો, કૅનેડા; અ. 1954) : સ્ત્રીમતાધિકારનાં હિમાયતી અને રાજકારણી. તેઓ કૅનેડાની પાર્લમેન્ટનાં સૌપ્રથમ મહિલા-સભ્ય બન્યાં. તેમણે શિક્ષિકા તરીકે કારકિર્દીનો પ્રારંભ કર્યો. પછી સ્ત્રી-મતાધિકારની ઝુંબેશમાં જોડાયાં અને 1921થી ’40 દરમિયાન ઑન્ટેરિયોના યુનાઇટેડ ફાર્મર્સ પક્ષ તરફથી એમ.પી. તરીકે ચૂંટાયાં. તેઓ ‘કો-ઑપરેટિવ કૉમનવેલ્થ ફેડરેશન ઑવ્ કૅનેડા’નાં હિમાયતી…
વધુ વાંચો >મકબરો
મકબરો : મુસ્લિમ સંતો, ઓલિયા, પીર અને નામાંકિત વ્યક્તિઓની કબર પર કરેલી ઇમારત. તેને ‘દરગાહ’ કે ‘રોજો’ પણ કહેવામાં આવે છે. મકબરામાં મૂળ કબર જમીનમાં હોય છે, જ્યારે તેની ઉપરના ખંડમાં એક નકલી કબર કરેલી હોય છે. મકબરો મોટેભાગે ચોરસ તલમાનવાળી ઘુંમટદાર ઇમારત હોય છે. તેમાં કબરવાળા ખંડને ફરતી જાળીઓની…
વધુ વાંચો >મકર રાશિ
મકર રાશિ : રાશિચક્રમાં દસમા નંબરની રાશિ. આનો આકાર મગર જેવો કલ્પેલો છે. આ રાશિમાં ઉત્તરાષાઢાનું ¾ ચરણ, શ્રવણનું 1 ચરણ અને ધનિષ્ઠાનું ½ ચરણ આવે છે. મકરરાશિમાં તેના નામ પ્રમાણે ગુણ નથી. સામાન્ય સમજ મુજબ મગર એ ભયંકર જળચર પ્રાણી છે. તેના નામ પ્રમાણે આ રાશિ ભયંકર ગણાવી જોઈએ;…
વધુ વાંચો >મકરવૃત્ત
મકરવૃત્ત (Tropic of Capricorn) : પૃથ્વીના ગોળા પરનું 23° 30´ દક્ષિણે આવેલું અક્ષાંશવૃત્ત. અક્ષાંશ એ કોણીય અંતર છે એટલે મકરવૃત્ત એ વિષુવવૃત્તીય તલસપાટીના સંદર્ભમાં પૃથ્વીના કેન્દ્રબિંદુથી દક્ષિણ ગોળાર્ધ તરફનું 23° 30´ કોણીય અંતર ગણાય. મકરવૃત્ત પૃથ્વી પર ઉષ્ણકટિબંધની દક્ષિણ સીમાને દર્શાવતી કાલ્પનિક રેખા છે. સૂર્યની આજુબાજુ પ્રદક્ષિણા દરમિયાન પૃથ્વી પોતાની…
વધુ વાંચો >મકરસંક્રાન્તિ
મકરસંક્રાન્તિ : સૂર્યની ગતિ પર આધારિત તહેવાર. સૂર્ય જ્યોતિષશાસ્ત્રની ગણતરી મુજબ મકરરાશિમાં પ્રવેશે ત્યારે એટલે કે 14મી જાન્યુઆરીના રોજ મકરસંક્રાન્તિનો ઉત્સવ ઊજવાય છે. અલબત્ત, આકાશમાં સૂર્ય 6 માસ દક્ષિણાયન એટલે દક્ષિણ દિશા તરફ જતો દેખાય છે, એ પછી 22મી ડિસેમ્બરના રોજ તે ઉત્તરાયન એટલે ઉત્તર દિશા તરફ ગતિ કરતો દેખાય…
વધુ વાંચો >મકરંદ
મકરંદ (ઈ. સ.ની 15મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં હયાત) : ભારતીય જ્યોતિષશાસ્ત્રના લેખક. તેમણે લખેલા ગ્રંથનું નામ પણ તેમના નામ પરથી ‘મકરંદ’ રાખવામાં આવ્યું છે. તેઓ કાશીના વતની હતા. તેમનો સમય 15મી સદીના અંતભાગમાં અને 16મી સદીના આરંભમાં ગણવાનું કારણ એ છે કે તેમણે પોતાનો ગ્રંથ ઈ. સ. 1479માં રચ્યો હોવાનો ઉલ્લેખ…
વધુ વાંચો >મકલૂર, (સર) રૉબર્ટ
મકલૂર, (સર) રૉબર્ટ (જ. 1807, વૅક્સફર્ડ, આયર્લૅન્ડ; અ. 1873) : નામી સાહસખેડુ સંશોધક. 1824માં તેઓ નૌકાદળમાં જોડાયા. 1836માં તેઓ ઉત્તર ધ્રુવ પ્રદેશના સાહસ-પ્રવાસ-અભિયાનમાં સહયોગી બન્યા. 1848–49માં તેઓ ફ્રૅન્કલિન સાહસ-પ્રવાસમાં જોડાયા; 1850માં તેઓ ફરીથી એ પ્રવાસમાં જોડાયા અને એક જહાજનું તેમણે નૌકા-સંચાલન સંભાળ્યું. આ જહાજે પૂર્વ દિશાએથી પગપેસારો કર્યો અને બૅન્ક્સલૅન્ડના…
વધુ વાંચો >મકવાણા, કરમશી કાનજીભાઈ
મકવાણા, કરમશી કાનજીભાઈ (જ. 7 ઑક્ટોબર 1928, અડાળા, જિ. સુરેન્દ્રનગર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 10 જુલાઈ 1997) : નિષ્ઠાવાન શિક્ષક, સમાજસેવક, કૉંગ્રેસ પક્ષના અગ્રણી નેતા તથા લેખક. તેમણે પ્રારંભિક શિક્ષણ લોકશાળા, ગ્રામદક્ષિણામૂર્તિ, આંબલામાં લીધું હતું અને ‘વિનીત’ની પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી. ત્યારબાદ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં અભ્યાસ કરી સમાજસેવા વિદ્યાશાખાના સ્નાતક થયા. બાલ્યાવસ્થાની દારુણ…
વધુ વાંચો >માર્શલ, જૉન હ્યૂબર્ટ (સર)
માર્શલ, જૉન હ્યૂબર્ટ (સર) (જ. 1876, ચેસ્ટર, ચેશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1958) : જાણીતા પુરાતત્વવિજ્ઞાની. તેમણે કેમ્બ્રિજ ખાતે પ્રશિષ્ટ સાહિત્યનો અભ્યાસ કર્યો; તેમણે ગ્રીસ ખાતે ઉત્ખનન-સંશોધન હાથ ધર્યું. 1902–31 સુધી તેમણે ભારતમાંના ‘ડિરેક્ટર જનરલ ઑવ્ આર્કિયૉલૉજી’ તરીકે કીમતી કામગીરી બજાવી; તેમણે હિમાલયની તળેટીમાં આવેલા તક્ષશિલા શહેરમાં 1913થી ’33 દરમિયાન ઉત્ખનન-કાર્ય કર્યું.…
વધુ વાંચો >માર્શલ, જ્યૉર્જ કૅટલેટ
માર્શલ, જ્યૉર્જ કૅટલેટ (જ. 31 ડિસેમ્બર 1880, યુનિયનટાઉન, પેન્સિલવેનિયા, યુ.એસ.; અ. 16 ઑક્ટોબર 1959) : બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં મિત્રરાજ્યોને મળેલા વિજયમાં મહત્વનો ભાગ ભજવનાર ને શાંતિ માટેનો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર એકમાત્ર વ્યવસાયી લશ્કરી અધિકારી. 1897માં વર્જિનિયા મિલિટરી ઇન્સ્ટિટ્યૂટ, લૅક્સિંગટન, વર્જિનિયામાં પ્રવેશ મેળવી 1901માં તેમણે અભ્યાસ પૂરો કર્યો. 1902થી લશ્કરી કારકિર્દીની શરૂઆત…
વધુ વાંચો >માર્શલ ટાપુઓ
માર્શલ ટાપુઓ : પેસિફિક મહાસાગરના મધ્ય પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા 31 કંકણાકાર પ્રવાળદ્વીપોથી, 5 ટાપુઓથી તથા 1,152 નાનકડા બેટોથી બનેલો સમૂહ. તે 5°થી 15° ઉ. અ. અને 161°થી 173° પૂ. રે. વચ્ચે આવેલા છે. આ સમૂહ કેરોલિન ટાપુઓથી પૂર્વમાં અને ગિલ્બર્ટ ટાપુઓથી વાયવ્યમાં આવેલો છે, તે કિરિબાતી રાષ્ટ્રના એક ભાગરૂપ ગણાય…
વધુ વાંચો >માર્શલ, થરગુડ
માર્શલ, થરગુડ (જ. 1908, બાલ્ટિમૉર, મૅરીલૅન્ડ, અમેરિકા; અ. 1993) : રંગભેદવિરોધી ન્યાયાધીશ. તેમણે લિંકન યુનિવર્સિટી ખાતે તેમજ હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટી લૉ સ્કૂલ ખાતે અભ્યાસ કર્યો. તે પછી તેમણે ‘નૅશનલ ઍસોસિયેશન ફૉર ધી એડવાન્સમેન્ટ ઑવ્ કલર્ડ પીપલ’ (1936) માટે સક્રિયપણે કાર્ય કરવા માંડ્યું અને 1940માં તેના કાનૂની સ્ટાફના વડા નિયુક્ત થયા. એટર્ની…
વધુ વાંચો >માર્શલ, બેરી
માર્શલ, બેરી (જ. 30 સપ્ટેમ્બર 1951, કૅલ્ગૂર્લી, પશ્ચિમ ઑસ્ટ્રેલિયા) : 2005ના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા ઑસ્ટ્રેલિયન સંશોધક. તેમણે 1974માં યુનિવર્સિટી ઑવ્ વેસ્ટર્ન ઑસ્ટ્રેલિયામાંથી સ્નાતકની પદવી પ્રાપ્ત કરી. તેમણે 1977–84 સુધી રૉયલ પર્થ હૉસ્પિટલમાં સેવા આપી અને પછી યુનિવર્સિટી ઑવ્ વેસ્ટર્ન ઑસ્ટ્રેલિયા નૅડલૅન્ડ્સમાં આયુર્વિજ્ઞાનનું શિક્ષણકાર્ય કર્યું. 1981માં જઠરાંત્રવિજ્ઞાન (gastroenterology) વિભાગમાં કામ કરતા…
વધુ વાંચો >માર્શલ યોજના
માર્શલ યોજના : 1948–52 દરમિયાન, બીજા વિશ્વયુદ્ધને કારણે ભાંગી પડેલા યુરોપને બેઠું કરવા માટે, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સે અપનાવેલા યુરોપિયન રિકવરી પ્રોગ્રામનું લોકપ્રચલિત નામ. બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન 1941ના લૅન્ડ લીઝ ઍક્ટ હેઠળ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સે મિત્રરાજ્યોને ભરપૂર સહાય કરી હતી. બ્રિટન ને અન્ય મિત્રરાજ્યને લશ્કરી સામગ્રી આપવાની તેમાં જોગવાઈ હતી. આ રકમની ચુકવણી…
વધુ વાંચો >માર્સ
માર્સ : પ્રાચીન રોમન દેવતા. આ દેવતાને નગરના સંરક્ષક–અધિષ્ઠાતા તરીકે માનવામાં આવતા અને સાથે સાથે યુદ્ધના દેવતા તરીકે પણ એમની ગણના થતી હતી. રોમનો ગ્રીક પ્રજાના દેવતા એરીસ સાથે એમનો ઘનિષ્ઠ સંબંધ જુએ છે. સૅબાઇન ભાષામાં અને ઓસ્કાન ભાષામાં માર્સનું નામ મેમર્સ હતું અને માર્સ એ મેવર્સ કે મેયૉર્સનું સંક્ષિપ્ત…
વધુ વાંચો >માર્સલ, ગેબ્રિયલ
માર્સલ, ગેબ્રિયલ (જ. 7 ડિસેમ્બર 1889, પૅરિસ, ફ્રાંસ; અ. 8 ઑક્ટોબર 1973) : ફ્રાન્સના નાટ્યકાર. તેઓ અસ્તિત્વવાદી પરંપરાના તત્વચિંતક હતા; પરંતુ સાર્ત્રના નિરીશ્વરવાદી અસ્તિત્વવાદથી જુદા પડવાના આશયથી તેઓ ‘નિયોસૉક્રૅટિક’ તરીકે અથવા ‘ક્રિશ્ચિયન એક્ઝિસ્ટેન્શલિસ્ટ’ તરીકે પોતાને ઓળખાવતા હતા. તેમણે સૉબૉર્ન ખાતે તત્વજ્ઞાનનો અભ્યાસ કર્યો; પરંતુ વ્યવસાયી પત્રકાર, શિક્ષક, તંત્રી અને વિવેચક…
વધુ વાંચો >માર્સિયાનો, રૉકી
માર્સિયાનો, રૉકી (જ. 1923, બ્રૉક્ટન, મૅસેચુસેટ્સ; અ. 1969) : અમેરિકાના હેવીવેટ મુક્કાબાજીના ચૅમ્પિયન. મૂળ નામ રૉકૉ ફ્રાન્સિસ માર્સેજિયાનો. સૌપ્રથમ તેમણે બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન બ્રિટનમાં સર્વિસમૅન તરીકે મુક્કાબાજીની પ્રવૃત્તિનો પ્રારંભ કર્યો. 1947માં તેમણે વ્યવસાયી ધોરણે આ કારકિર્દી અપનાવી. 1951માં તેમણે ભૂતપૂર્વ વિશ્વચૅમ્પિયન જો લૂઈને હરાવીને વ્યાપક પ્રસિદ્ધિ મેળવી. તેમણે પછીના જ…
વધુ વાંચો >માર્સિલિયેસી
માર્સિલિયેસી : વનસ્પતિઓના ત્રિઅંગી વિભાગના લેપ્ટોસ્પૉરેન્જિયૉપ્સિડા વર્ગનું જલજ હંસરાજ ધરાવતું એક વિષમ-બીજાણુક (heterosporous) કુળ. આ કુળમાં ત્રણ પ્રજાતિઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે : (1) Marsilea; (2) Pilularia અને (3) Regnellidium. માર્સિલિયા ઉષ્ણ પ્રદેશોમાં જલજ કે ઉપજલજ (subaquatic) હંસરાજ તરીકે નૈસર્ગિક રીતે ઊગે છે. તેની વિશ્વમાં 53 જાતિઓ, ભારતમાં 9 જાતિઓ…
વધુ વાંચો >