ખંડ ૧૫
મઅર્રી અબુલ આલાથી માળિયા-મિયાણા
માલિકીહક્ક
માલિકીહક્ક : મિલકત ઉપર અન્યોની સામે કોઈ વ્યક્તિ અથવા સંસ્થાનો વૈધિક અને અબાધિત એકાધિકાર. જીવંત સ્ત્રી-પુરુષો, કાયદાથી માન્ય થયેલ સંસ્થાઓ, કેટલાક સંજોગોમાં મંદિરની મૂર્તિઓને પણ કાયદાએ ‘વ્યક્તિ’ તરીકે માન્ય કરી છે. આ બધાં માલિકીહક્ક ધરાવી શકે છે. જેમાંથી વ્યક્તિને માલિકીહક્ક પ્રાપ્ત થાય છે તે મિલકતો કહેવાય છે. કાયદા અને રૂઢિના…
વધુ વાંચો >માલિય થિયેટર
માલિય થિયેટર (સ્થા. 14 ઑક્ટોબર 1824) : હાલના રશિયાના પાટનગર મૉસ્કોની પોણા બે સૈકાથી અવિરત ચાલતી પ્રખ્યાત નાટ્યમંડળી. મૂળ નામ ઇમ્પીરિયલ થિયેટર. ‘માલિય’ એટલે નાનું, બૅલે માટેના ‘બૉલ્શૉય’(મોટું)ની સરખામણીએ આ નામ પડ્યું હતું. આમ તો એક ધનાઢ્ય વેપારીની વાડીમાં 1806થી આ મંડળી છૂટાંછવાયાં નાટકો ભજવતી રહેતી. ઝારશાહી રશિયામાં થિયેટરની શરૂઆત…
વધુ વાંચો >માલી
માલી : પશ્ચિમ આફ્રિકાના મધ્ય ભાગમાં આવેલો વિશાળ દેશ. ભૌગોલિક સ્થાન : આ દેશ 17° ઉ. અ. અને 4° પ. રે. આજુબાજુનો (10° થી 25° ઉ. અ. અને 4° પૂ. રે.થી 12° પ. રે. વચ્ચેનો) 12,40,192 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની પૂર્વ-પશ્ચિમ લંબાઈ 1,851 કિમી. અને ઉત્તર–દક્ષિણ પહોળાઈ…
વધુ વાંચો >માલી (શહેર)
માલી (શહેર) : પ. આફ્રિકાના ઉત્તર ગિની રાજ્યના માલી પ્રાંતનું શહેર અને વહીવટી મથક. સ્થાન : 12° 05´ ઉ. અ. અને 12° 18´ પ. રે. ભૂપૃષ્ઠ: ફોયુટા(Fouta)ના ઉચ્ચપ્રદેશમાં આવેલું આ શહેર સમુદ્રની સપાટીથી આશરે 1,400 મી.ની ઊંચાઈએ વસ્યું છે. આ શહેરની ઉત્તરે માઉન્ટ લોપુરા (1,956 મીટર) શિખર આવેલું છે. કોયુમ્બા…
વધુ વાંચો >માલુર, ગુસ્તાફ
માલુર, ગુસ્તાફ (જ. 7 જુલાઈ 1860, કૅલિસ્ટ, બોહેમિયા; અ. 18 મે 1911) : ઑસ્ટ્રિયાના સંગીત-નિયોજક (composer) અને સંગીત-સંચાલક (conductor). વિશ્વના સૌથી મહાન ઑપેરા-દિગ્દર્શકોમાં તેમની ગણના થાય છે. સંગીતસંચાલન માટેની આર્થિક જરૂરિયાત તેમજ સંગીતનિયોજન માટેની કર્તવ્યબુદ્ધિની અંત:પ્રેરણા વચ્ચે તેમની કારકિર્દી અટવાયા કરતી હતી. પોતાના સહકાર્યકરો પાસે તેઓ અત્યાગ્રહપૂર્વક – કંઈક અંશે…
વધુ વાંચો >માલેગાંવ
માલેગાંવ : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યના નાસિક જિલ્લામાં આવેલો તાલુકો અને તે જ નામ ધરાવતું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 20° ઉ. અ. અને 74° પૂ. રે. આ તાલુકો જિલ્લાના વાયવ્ય ભાગમાં આવેલો છે. પશ્ચિમ ઘાટના પ્રદેશમાં આવેલા આ તાલુકાનો પૂર્વ ભાગ પહાડી છે. અહીંની જમીનો કાળી અને રાખોડી રંગની છે. તાપી નદીની…
વધુ વાંચો >માલેન્કૉવ, જી. એમ.
માલેન્કૉવ, જી. એમ. (જ. 1902, ઑરેનબર્ગ, રશિયા; અ. 1988) : અખંડ સોવિયત રશિયા(1917–91)ના અગ્રણી સામ્યવાદી નેતા. સામ્યવાદી પક્ષના કાર્યકર તરીકે તેઓ સ્ટાલિનનું ધ્યાન દોરી શક્યા હતા અને 1925માં તેના અંગત સચિવ બન્યા હતા. 1946માં તેઓ પક્ષની પૉલિટબ્યૂરોના સભ્ય અને 1952માં પ્રિસિડિયુમના સચિવ બન્યા. માર્ચ, 1953માં સ્ટાલિનના અવસાન બાદ સોવિયેત સંઘનું…
વધુ વાંચો >માલેવિચ, કાઝિમિર સેવેરિનૉવિચ
માલેવિચ, કાઝિમિર સેવેરિનૉવિચ (જ. 23 ફેબ્રુઆરી 1878, કીવ, યુક્રેન, રશિયા; અ. 15 મે 1935, લેનિનગ્રાડ, રશિયા) : અમૂર્ત ચિત્રકલાની સુપ્રેમેટિસ્ટ શાખાના પ્રણેતા અને પ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર. કીવ સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટ તથા મૉસ્કો એકૅડેમી ઑવ્ ફાઇન આર્ટ્સમાં માલેવિચે ચિત્રકલાનું શિક્ષણ લીધું હતું. તેમનાં શરૂઆતનાં ચિત્રો પ્રભાવવાદી અને ફૉવવાદી શૈલીમાં છે. 1912માં પૅરિસયાત્રા…
વધુ વાંચો >માલ્કમ એક્સ
માલ્કમ એક્સ (જ. 19 મે 1925, ઓમાહા, નેબ્રૅસ્કા; અ. 21 ફેબ્રુઆરી 1965, ન્યૂયૉર્ક) : અશ્વેત અમેરિકનોના રાષ્ટ્રીય મુસ્લિમ નેતા અને અશ્વેત રાષ્ટ્રવાદના પ્રખર હિમાયતી. શ્વેત અમેરિકનોની જોરદાર હિંસક લાગણી અને અત્યાચાર વિરુદ્ધ તેટલો જ ઉગ્ર વ્યવહાર આચરવા માટેની તરફેણ કરનારા એમના પિતા ઓગણીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં ચાલેલી અશ્વેતોના હક્કો માટેની ચળવળના…
વધુ વાંચો >માલ્કમ, જૉન (સર)
માલ્કમ, જૉન (સર) (જ. 2 મે 1769, બર્નફુટ, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 1833) : ભારતમાં બ્રિટિશ વહીવટદાર, મુત્સદ્દી અને મુંબઈનો ગવર્નર. સ્કૉટલૅન્ડના સામાન્ય ખેડૂતનો પુત્ર. 1782માં ઈસ્ટ ઇંડિયા કંપનીની નોકરીમાં સૈનિક તરીકે શરૂઆત કરી. તેણે પ્રામાણિકતા, પરિશ્રમ અને સર્વતોમુખી પ્રતિભા દ્વારા બ્રિટિશ રાજકર્તાઓ માટે ઉચ્ચ અભિપ્રાય સંપાદન કર્યો. તે ટીપુ સુલતાન અને…
વધુ વાંચો >મઅર્રી, અબુલ આલા
મઅર્રી, અબુલ આલા (જ. ડિસેમ્બર 973, મઅર્રહ, ઉત્તર સીરિયા; અ. 1057) : સીરિયાના તત્વજ્ઞાની. તેમનું પૂરું નામ અબુલ આલા મહંમદ ઇબ્ન અબ્દુલ્લા અલ-તનૂખી અલ-મઅર્રી. 4 વર્ષની નાની વયે શીતળાના રોગમાં તેમણે ર્દષ્ટિ ગુમાવી હતી. છતાં તે શિક્ષણ મેળવવામાં પાછા પડ્યા ન હતા. પોતાના પિતાની પાસે શિક્ષણની શરૂઆત કર્યા બાદ તેઓ…
વધુ વાંચો >મઉ (મઉનાથભંજન)
મઉ (મઉનાથભંજન) : ઉત્તર પ્રદેશના પૂર્વ છેડા નજીક આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 25° 17´ ઉ. અ. અને 81° 23´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,727 ચોકિમી.નો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને ઈશાન તરફ ગોરખપુર અને દેવરિયા, પૂર્વમાં બલિયા, દક્ષિણે ગાઝીપુર અને પશ્ચિમે…
વધુ વાંચો >મકફેલ, ઍગ્નેસ
મકફેલ, ઍગ્નેસ (જ. 1890, ગ્રે કૉ, ઑન્ટેરિયો, કૅનેડા; અ. 1954) : સ્ત્રીમતાધિકારનાં હિમાયતી અને રાજકારણી. તેઓ કૅનેડાની પાર્લમેન્ટનાં સૌપ્રથમ મહિલા-સભ્ય બન્યાં. તેમણે શિક્ષિકા તરીકે કારકિર્દીનો પ્રારંભ કર્યો. પછી સ્ત્રી-મતાધિકારની ઝુંબેશમાં જોડાયાં અને 1921થી ’40 દરમિયાન ઑન્ટેરિયોના યુનાઇટેડ ફાર્મર્સ પક્ષ તરફથી એમ.પી. તરીકે ચૂંટાયાં. તેઓ ‘કો-ઑપરેટિવ કૉમનવેલ્થ ફેડરેશન ઑવ્ કૅનેડા’નાં હિમાયતી…
વધુ વાંચો >મકબરો
મકબરો : મુસ્લિમ સંતો, ઓલિયા, પીર અને નામાંકિત વ્યક્તિઓની કબર પર કરેલી ઇમારત. તેને ‘દરગાહ’ કે ‘રોજો’ પણ કહેવામાં આવે છે. મકબરામાં મૂળ કબર જમીનમાં હોય છે, જ્યારે તેની ઉપરના ખંડમાં એક નકલી કબર કરેલી હોય છે. મકબરો મોટેભાગે ચોરસ તલમાનવાળી ઘુંમટદાર ઇમારત હોય છે. તેમાં કબરવાળા ખંડને ફરતી જાળીઓની…
વધુ વાંચો >મકર રાશિ
મકર રાશિ : રાશિચક્રમાં દસમા નંબરની રાશિ. આનો આકાર મગર જેવો કલ્પેલો છે. આ રાશિમાં ઉત્તરાષાઢાનું ¾ ચરણ, શ્રવણનું 1 ચરણ અને ધનિષ્ઠાનું ½ ચરણ આવે છે. મકરરાશિમાં તેના નામ પ્રમાણે ગુણ નથી. સામાન્ય સમજ મુજબ મગર એ ભયંકર જળચર પ્રાણી છે. તેના નામ પ્રમાણે આ રાશિ ભયંકર ગણાવી જોઈએ;…
વધુ વાંચો >મકરવૃત્ત
મકરવૃત્ત (Tropic of Capricorn) : પૃથ્વીના ગોળા પરનું 23° 30´ દક્ષિણે આવેલું અક્ષાંશવૃત્ત. અક્ષાંશ એ કોણીય અંતર છે એટલે મકરવૃત્ત એ વિષુવવૃત્તીય તલસપાટીના સંદર્ભમાં પૃથ્વીના કેન્દ્રબિંદુથી દક્ષિણ ગોળાર્ધ તરફનું 23° 30´ કોણીય અંતર ગણાય. મકરવૃત્ત પૃથ્વી પર ઉષ્ણકટિબંધની દક્ષિણ સીમાને દર્શાવતી કાલ્પનિક રેખા છે. સૂર્યની આજુબાજુ પ્રદક્ષિણા દરમિયાન પૃથ્વી પોતાની…
વધુ વાંચો >મકરસંક્રાન્તિ
મકરસંક્રાન્તિ : સૂર્યની ગતિ પર આધારિત તહેવાર. સૂર્ય જ્યોતિષશાસ્ત્રની ગણતરી મુજબ મકરરાશિમાં પ્રવેશે ત્યારે એટલે કે 14મી જાન્યુઆરીના રોજ મકરસંક્રાન્તિનો ઉત્સવ ઊજવાય છે. અલબત્ત, આકાશમાં સૂર્ય 6 માસ દક્ષિણાયન એટલે દક્ષિણ દિશા તરફ જતો દેખાય છે, એ પછી 22મી ડિસેમ્બરના રોજ તે ઉત્તરાયન એટલે ઉત્તર દિશા તરફ ગતિ કરતો દેખાય…
વધુ વાંચો >મકરંદ
મકરંદ (ઈ. સ.ની 15મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં હયાત) : ભારતીય જ્યોતિષશાસ્ત્રના લેખક. તેમણે લખેલા ગ્રંથનું નામ પણ તેમના નામ પરથી ‘મકરંદ’ રાખવામાં આવ્યું છે. તેઓ કાશીના વતની હતા. તેમનો સમય 15મી સદીના અંતભાગમાં અને 16મી સદીના આરંભમાં ગણવાનું કારણ એ છે કે તેમણે પોતાનો ગ્રંથ ઈ. સ. 1479માં રચ્યો હોવાનો ઉલ્લેખ…
વધુ વાંચો >મકલૂર, (સર) રૉબર્ટ
મકલૂર, (સર) રૉબર્ટ (જ. 1807, વૅક્સફર્ડ, આયર્લૅન્ડ; અ. 1873) : નામી સાહસખેડુ સંશોધક. 1824માં તેઓ નૌકાદળમાં જોડાયા. 1836માં તેઓ ઉત્તર ધ્રુવ પ્રદેશના સાહસ-પ્રવાસ-અભિયાનમાં સહયોગી બન્યા. 1848–49માં તેઓ ફ્રૅન્કલિન સાહસ-પ્રવાસમાં જોડાયા; 1850માં તેઓ ફરીથી એ પ્રવાસમાં જોડાયા અને એક જહાજનું તેમણે નૌકા-સંચાલન સંભાળ્યું. આ જહાજે પૂર્વ દિશાએથી પગપેસારો કર્યો અને બૅન્ક્સલૅન્ડના…
વધુ વાંચો >મકવાણા, કરમશી કાનજીભાઈ
મકવાણા, કરમશી કાનજીભાઈ (જ. 7 ઑક્ટોબર 1928, અડાળા, જિ. સુરેન્દ્રનગર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 10 જુલાઈ 1997) : નિષ્ઠાવાન શિક્ષક, સમાજસેવક, કૉંગ્રેસ પક્ષના અગ્રણી નેતા તથા લેખક. તેમણે પ્રારંભિક શિક્ષણ લોકશાળા, ગ્રામદક્ષિણામૂર્તિ, આંબલામાં લીધું હતું અને ‘વિનીત’ની પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી. ત્યારબાદ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં અભ્યાસ કરી સમાજસેવા વિદ્યાશાખાના સ્નાતક થયા. બાલ્યાવસ્થાની દારુણ…
વધુ વાંચો >