ખંડ ૧૫
મઅર્રી અબુલ આલાથી માળિયા-મિયાણા
માર્કસ, કાર્લ
માર્કસ, કાર્લ (જ. 5 મે 1818, ટ્રિયર, પ્રશિયા; અ. 14 માર્ચ 1883, લંડન, ઇંગ્લૅન્ડ) : 19મી સદીના મહાન સામ્યવાદી વિચારક. કાર્લ હાઇનરિક માર્કસ એક જર્મન યહૂદીના પુત્ર હતા. તે 6 વર્ષના હતા ત્યારે તેમના વકીલ પિતાએ સકુટુંબ ખ્રિસ્તી ધર્મ સ્વીકાર્યો હતો. ઈ.સ. 1835માં 17 વર્ષની વયે તે કાયદાનો અભ્યાસ કરવા…
વધુ વાંચો >માકર્સ બ્રધર્સ
માકર્સ બ્રધર્સ (જ. હયાત : 1891થી 1979 વચ્ચે ન્યૂયૉર્ક સિટી) : હાસ્યકાર અભિનેતાઓનો પરિવાર. તેમાં 4 ભાઈઓનો સમાવેશ થાય છે : જુલિયસ (1895–1977) અથવા ગ્રૂચો; લિયોનાર્દ (1891–1961) અથવા ચિકો; આર્થર (1893–1961) અથવા હાર્પો અને હર્બર્ટ (1901–79) અથવા ઝિપ્પો. તેમણે તેમની કારકિર્દીનો આરંભ કર્યો નૃત્ય-નાટક-સંગીતના મનોરંજક કાર્યક્રમોથી; તે વૃંદ ‘સિક્સ મ્યૂઝિકલ…
વધુ વાંચો >માર્ગ
માર્ગ : કાવ્યાભિવ્યક્તિની લાક્ષણિક રીતિ. પ્રાચીન આલંકારિકોએ કાવ્યરચનાના અનેક પ્રકારો જોયા પછી બે મુખ્ય માર્ગો ગણાવ્યા છે કે જેમાં (1) વૈદર્ભ માર્ગ અને (2) ગૌડ માર્ગનો સમાવેશ થાય છે. અલબત્ત, આચાર્ય ભામહ વૈદર્ભ અને ગૌડ માર્ગ વચ્ચે કશું ભેદક તત્વ લાગતું નથી તેથી તેને માનવા તૈયાર નથી; પરંતુ આચાર્ય દંડી…
વધુ વાંચો >માર્ગારેટ કઝિન્સ
માર્ગારેટ કઝિન્સ (જ. 1878, અ. 1954) : ભારતને વતન તરીકે સ્વીકારનાર મહિલાવાદી નેત્રી. ભારતીય સંસ્કૃતિ પ્રત્યેના લગાવને કારણે તેઓ શ્રીમતી ઍની બિસેન્ટના કાર્યમાં જોડાતાં તેમને ભારત આવવાની તક સાંપડી. ભારતમાં આવી ઍની બિસેન્ટના જમણા હાથ બની તેઓ મહિલા-ઉત્કર્ષના કાર્યમાં જોડાયાં. તેમના પતિ જેમ્સ કઝિન્સે – ‘જયરામ કઝિન્સ’ તરીકે જાણીતા પણ…
વધુ વાંચો >માર્ગી ગતિ
માર્ગી ગતિ (Prograde Motion) : પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફની પદાર્થની ગતિ. તે સૌરમંડળમાં સામાન્ય ગતિ છે. આવી ગતિને ‘સીધી ગતિ’ (direct motion) પણ કહેવાય છે. તેનાથી વિરુદ્ધ દિશાની ગતિ, એટલે કે પૂર્વથી પશ્ચિમ દિશા તરફની ગતિને ‘પ્રતિ-માર્ગી ગતિ’ (retrograde motion) કહેવાય છે. પરંતપ પાઠક
વધુ વાંચો >માર્ગેરિન
માર્ગેરિન : જુઓ દૂધ, દુગ્ધવિદ્યા અને ડેરીઉદ્યોગ.
વધુ વાંચો >માર્ગ્રાફ, ઍન્ડ્રિયાસ સિગ્સિમંડ
માર્ગ્રાફ, ઍન્ડ્રિયાસ સિગ્સિમંડ (જ. 1709, બર્લિન; અ. 1782) : જર્મનીના રસાયણવિજ્ઞાની. બર્લિનમાં તેમના પિતા દવાના વેપારી હતા. તેમની સાથે તેઓ કામ કરતા હતા. તેમણે જર્મનીનાં અનેક શહેરોમાં અભ્યાસ કર્યો. 1754થી ’60 સુધી તેમણે બર્લિનમાં આવેલી જર્મન એકૅડેમી ઑવ્ સાયન્સિઝના ડિરેક્ટર તરીકેનો કાર્યભાર સંભાળ્યો. રસાયણ-વિષયક સંશોધનકાર્યમાં તેમણે સૂક્ષ્મદર્શકનો ઉપયોગ પ્રયોજ્યો. તેમની…
વધુ વાંચો >માર્ચ, ફ્રાન્સિસ ઍન્ડ્રુ
માર્ચ, ફ્રાન્સિસ ઍન્ડ્રુ (જ. 25 ઑક્ટોબર 1825, મિલબરી, મૅસેચુસેટ્સ, અમેરિકા; અ. 9 સપ્ટેમ્બર 1911, ઈસ્ટન, પેન્સિલવેનિયા) : અમેરિકાના ભાષા-વિજ્ઞાની અને કોશકાર. આધુનિક તુલનાત્મક ઍંગ્લોસૅક્સન (ઓલ્ડ ઇંગ્લિશ) ભાષાશાસ્ત્રના તે પ્રમુખ સ્થાપક હતા. 1857માં તે ઈસ્ટનની લૅફેયેટ કૉલેજ ખાતે અંગ્રેજી ભાષા તથા તુલનાત્મક ભાષાશાસ્ત્રના પ્રોફેસર બન્યા. તેમણે આ પ્રકારની આ સર્વપ્રથમ સ્વાધ્યાયપીઠ(chair)નું…
વધુ વાંચો >માર્ટિન, આર્ચર જૉન પૉર્ટર
માર્ટિન, આર્ચર જૉન પૉર્ટર (જ. 1 માર્ચ 1910, લંડન) : બ્રિટિશ જૈવ રસાયણવિદ્ અને પેપર-ક્રૉમેટોગ્રાફીના સહસંશોધક. માર્ટિન 1921થી 1929 સુધી બેડફર્ડ સ્કૂલમાં અભ્યાસ કર્યા બાદ, 1932માં કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાંથી ગ્રૅજ્યુએટ થયા અને પ્રો. જે. બી. એસ. હૉલ્ડેનથી પ્રભાવિત થયા હોવાથી ત્યાં જ જૈવરસાયણમાં વિટામિનો ઉપર સંશોધન કરીને 1938માં પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવી.…
વધુ વાંચો >માર્ટિન, કિંગ્ઝલી
માર્ટિન, કિંગ્ઝલી (જ. 1897, લંડન, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1969) : જાણીતા આંગ્લ પત્રકાર. તેમણે કેમ્બ્રિજ તથા પ્રિન્સટન યુનિવર્સિટી ખાતે અભ્યાસ કર્યો. 1923થી 1927 દરમિયાન તેમણે લંડન સ્કૂલ ઑવ્ ઇકોનૉમિક્સમાં અધ્યાપનકાર્ય કર્યું. ત્યારબાદ તેઓ પત્રકારત્વના ક્ષેત્રે જોડાયા. 1927થી 1931 સુધી તેમણે ‘માન્ચેસ્ટર ગાર્ડિયન’માં કામગીરી બજાવી. 1932થી 1962 સુધીના ગાળામાં તેમણે ‘ન્યૂ સ્ટેટ્સમેન…
વધુ વાંચો >મઅર્રી, અબુલ આલા
મઅર્રી, અબુલ આલા (જ. ડિસેમ્બર 973, મઅર્રહ, ઉત્તર સીરિયા; અ. 1057) : સીરિયાના તત્વજ્ઞાની. તેમનું પૂરું નામ અબુલ આલા મહંમદ ઇબ્ન અબ્દુલ્લા અલ-તનૂખી અલ-મઅર્રી. 4 વર્ષની નાની વયે શીતળાના રોગમાં તેમણે ર્દષ્ટિ ગુમાવી હતી. છતાં તે શિક્ષણ મેળવવામાં પાછા પડ્યા ન હતા. પોતાના પિતાની પાસે શિક્ષણની શરૂઆત કર્યા બાદ તેઓ…
વધુ વાંચો >મઉ (મઉનાથભંજન)
મઉ (મઉનાથભંજન) : ઉત્તર પ્રદેશના પૂર્વ છેડા નજીક આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 25° 17´ ઉ. અ. અને 81° 23´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,727 ચોકિમી.નો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને ઈશાન તરફ ગોરખપુર અને દેવરિયા, પૂર્વમાં બલિયા, દક્ષિણે ગાઝીપુર અને પશ્ચિમે…
વધુ વાંચો >મકફેલ, ઍગ્નેસ
મકફેલ, ઍગ્નેસ (જ. 1890, ગ્રે કૉ, ઑન્ટેરિયો, કૅનેડા; અ. 1954) : સ્ત્રીમતાધિકારનાં હિમાયતી અને રાજકારણી. તેઓ કૅનેડાની પાર્લમેન્ટનાં સૌપ્રથમ મહિલા-સભ્ય બન્યાં. તેમણે શિક્ષિકા તરીકે કારકિર્દીનો પ્રારંભ કર્યો. પછી સ્ત્રી-મતાધિકારની ઝુંબેશમાં જોડાયાં અને 1921થી ’40 દરમિયાન ઑન્ટેરિયોના યુનાઇટેડ ફાર્મર્સ પક્ષ તરફથી એમ.પી. તરીકે ચૂંટાયાં. તેઓ ‘કો-ઑપરેટિવ કૉમનવેલ્થ ફેડરેશન ઑવ્ કૅનેડા’નાં હિમાયતી…
વધુ વાંચો >મકબરો
મકબરો : મુસ્લિમ સંતો, ઓલિયા, પીર અને નામાંકિત વ્યક્તિઓની કબર પર કરેલી ઇમારત. તેને ‘દરગાહ’ કે ‘રોજો’ પણ કહેવામાં આવે છે. મકબરામાં મૂળ કબર જમીનમાં હોય છે, જ્યારે તેની ઉપરના ખંડમાં એક નકલી કબર કરેલી હોય છે. મકબરો મોટેભાગે ચોરસ તલમાનવાળી ઘુંમટદાર ઇમારત હોય છે. તેમાં કબરવાળા ખંડને ફરતી જાળીઓની…
વધુ વાંચો >મકર રાશિ
મકર રાશિ : રાશિચક્રમાં દસમા નંબરની રાશિ. આનો આકાર મગર જેવો કલ્પેલો છે. આ રાશિમાં ઉત્તરાષાઢાનું ¾ ચરણ, શ્રવણનું 1 ચરણ અને ધનિષ્ઠાનું ½ ચરણ આવે છે. મકરરાશિમાં તેના નામ પ્રમાણે ગુણ નથી. સામાન્ય સમજ મુજબ મગર એ ભયંકર જળચર પ્રાણી છે. તેના નામ પ્રમાણે આ રાશિ ભયંકર ગણાવી જોઈએ;…
વધુ વાંચો >મકરવૃત્ત
મકરવૃત્ત (Tropic of Capricorn) : પૃથ્વીના ગોળા પરનું 23° 30´ દક્ષિણે આવેલું અક્ષાંશવૃત્ત. અક્ષાંશ એ કોણીય અંતર છે એટલે મકરવૃત્ત એ વિષુવવૃત્તીય તલસપાટીના સંદર્ભમાં પૃથ્વીના કેન્દ્રબિંદુથી દક્ષિણ ગોળાર્ધ તરફનું 23° 30´ કોણીય અંતર ગણાય. મકરવૃત્ત પૃથ્વી પર ઉષ્ણકટિબંધની દક્ષિણ સીમાને દર્શાવતી કાલ્પનિક રેખા છે. સૂર્યની આજુબાજુ પ્રદક્ષિણા દરમિયાન પૃથ્વી પોતાની…
વધુ વાંચો >મકરસંક્રાન્તિ
મકરસંક્રાન્તિ : સૂર્યની ગતિ પર આધારિત તહેવાર. સૂર્ય જ્યોતિષશાસ્ત્રની ગણતરી મુજબ મકરરાશિમાં પ્રવેશે ત્યારે એટલે કે 14મી જાન્યુઆરીના રોજ મકરસંક્રાન્તિનો ઉત્સવ ઊજવાય છે. અલબત્ત, આકાશમાં સૂર્ય 6 માસ દક્ષિણાયન એટલે દક્ષિણ દિશા તરફ જતો દેખાય છે, એ પછી 22મી ડિસેમ્બરના રોજ તે ઉત્તરાયન એટલે ઉત્તર દિશા તરફ ગતિ કરતો દેખાય…
વધુ વાંચો >મકરંદ
મકરંદ (ઈ. સ.ની 15મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં હયાત) : ભારતીય જ્યોતિષશાસ્ત્રના લેખક. તેમણે લખેલા ગ્રંથનું નામ પણ તેમના નામ પરથી ‘મકરંદ’ રાખવામાં આવ્યું છે. તેઓ કાશીના વતની હતા. તેમનો સમય 15મી સદીના અંતભાગમાં અને 16મી સદીના આરંભમાં ગણવાનું કારણ એ છે કે તેમણે પોતાનો ગ્રંથ ઈ. સ. 1479માં રચ્યો હોવાનો ઉલ્લેખ…
વધુ વાંચો >મકલૂર, (સર) રૉબર્ટ
મકલૂર, (સર) રૉબર્ટ (જ. 1807, વૅક્સફર્ડ, આયર્લૅન્ડ; અ. 1873) : નામી સાહસખેડુ સંશોધક. 1824માં તેઓ નૌકાદળમાં જોડાયા. 1836માં તેઓ ઉત્તર ધ્રુવ પ્રદેશના સાહસ-પ્રવાસ-અભિયાનમાં સહયોગી બન્યા. 1848–49માં તેઓ ફ્રૅન્કલિન સાહસ-પ્રવાસમાં જોડાયા; 1850માં તેઓ ફરીથી એ પ્રવાસમાં જોડાયા અને એક જહાજનું તેમણે નૌકા-સંચાલન સંભાળ્યું. આ જહાજે પૂર્વ દિશાએથી પગપેસારો કર્યો અને બૅન્ક્સલૅન્ડના…
વધુ વાંચો >મકવાણા, કરમશી કાનજીભાઈ
મકવાણા, કરમશી કાનજીભાઈ (જ. 7 ઑક્ટોબર 1928, અડાળા, જિ. સુરેન્દ્રનગર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 10 જુલાઈ 1997) : નિષ્ઠાવાન શિક્ષક, સમાજસેવક, કૉંગ્રેસ પક્ષના અગ્રણી નેતા તથા લેખક. તેમણે પ્રારંભિક શિક્ષણ લોકશાળા, ગ્રામદક્ષિણામૂર્તિ, આંબલામાં લીધું હતું અને ‘વિનીત’ની પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી. ત્યારબાદ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં અભ્યાસ કરી સમાજસેવા વિદ્યાશાખાના સ્નાતક થયા. બાલ્યાવસ્થાની દારુણ…
વધુ વાંચો >