ખંડ ૧૪
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાથી ભ્રૂણપોષ
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થા
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થા (1907) : સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયની અગ્રણી સંસ્થા. શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાના મૂળમાં–કેન્દ્રમાં છે સહજાનંદ સ્વામી, (1781–1830). ઉત્તર ભારતમાં છપૈયા ગામે (અયોધ્યા નજીક) જન્મેલા સહજાનંદ સ્વામી અખિલ ભારત પદયાત્રા કરી ગુજરાતમાં સ્થાયી થયા હતા. 21 વર્ષની વયે આધ્યાત્મિક ધર્મધુરા સંભાળી યુગપરિવર્તનનું કાર્ય આરંભ્યું. તેમણે દલિતો, પીડિતો, પછાતો પ્રત્યે પૂર્ણ…
વધુ વાંચો >બૉચિયોની, અમ્બર્તો
બૉચિયોની, અમ્બર્તો (જ. 19 ઑક્ટોબર 1882, રેજિયો ડિકેલાબિયા, ઇટાલી; અ. 16 ઑગસ્ટ 1916, વેરોના) : ફ્યૂચરિસ્ટ ઇટાલિયન શૈલીના ચિત્રકાર અને શિલ્પી. ઘનવાદથી પ્રારંભ કર્યા પછી આકાર અને સ્વરૂપોને ગતિમાન રૂપમાં આલેખવાના ધ્યેય તરફ તે આકર્ષાયા. હકીકતમાં આ ધ્યેય ફ્યૂચરિસ્ટ કલાનું એક સૌથી મહત્વનું અને અંતર્ગત પાસું હતું. શહેરના રસ્તા પર…
વધુ વાંચો >બોજ-બીબાં
બોજ-બીબાં (load cast) : ગોળાકાર વીંટા જેવાં બીબાં. જ્યારે શેલ કે મૃદખડક જેવો નરમ સ્તર નીચે હોય અને પ્રમાણમાં સખત રેતીખડક તેની ઉપર જામતો હોય ત્યારે રેતીખડકના તળભાગમાં અસમ ઘનિષ્ઠતા અને દાબને કારણે નીચેતરફી અનિયમિત ગોળાઈવાળા વીંટા જેવા આકારો તૈયાર થતા હોય છે. નરમ ખડક ઉપર સખત ખડકનો બોજ પડતો…
વધુ વાંચો >બૉ, જૉયી
બૉ, જૉયી (જ. 772, સેન્સી પ્રાંત, ચીન; અ. 846) : કવિ, સરકારી અધિકારી અને હગઝોનના ગવર્નર. તેમના જીવનકાળ દરમિયાન જ તેઓ જાપાન અને કોરિયા જેવા દેશોમાં પણ ખ્યાતિ પામ્યા હતા. જેમની કૃતિઓ મુદ્રિતરૂપે પ્રગટ થઈ (આ. 810) હોય તેવા એ કદાચ સૌપ્રથમ કવિ હતા. તેમની માતૃભાષામાં લખાયેલી પદ્ય અને ગદ્યની…
વધુ વાંચો >બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન આંકડાશાસ્ત્ર
બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન આંકડાશાસ્ત્ર (Bose-Einstein statistics) : વ્યક્તિગત ઊર્જાસ્તર ઉપર કણોના વિતરણ માટે કોઈ પ્રતિબંધ ન હોય તેવી ક્વૉન્ટમ પ્રણાલીનું આંકડાશાસ્ત્રીય વર્ણન. અહીં પાઉલીનો અપવર્જન(exclusion)નો નિયમ પળાતો નથી, માટે ગમે તેટલી સંખ્યામાં સમાન બોઝૉન કણો એક જ ઊર્જા અવસ્થામાં રહી શકે છે. પૂર્ણાંક પ્રચક્રણ (integral spin) ધરાવતા કણોને બોઝૉન કહે છે. ફોટૉન…
વધુ વાંચો >બોઝ, આનંદમોહન
બોઝ, આનંદમોહન (જ. 23 સપ્ટેમ્બર 1847, જયસિદ્ધિ, મયમનસિંગ, બંગાળ; અ. 20 ઑગસ્ટ 1906, કૉલકાતા) : ભારતના પ્રથમ રૅંગ્લર, બ્રહ્મોસમાજના અગ્રણી, મવાળ કૉંગ્રેસી અને સમાજસુધારક. આનંદમોહનનો જન્મ ઉપલા મધ્યમ વર્ગના પરિવારમાં થયો હતો. માતા ઉમાકિશોરીદેવીનો તેમના ઉપર ઊંડો પ્રભાવ પડ્યો હતો. તેથી આનંદમોહન સર્વધર્મસમાનતામાં માનતા હતા. પોતાનાં સંતાનો સારી કેળવણી મેળવી…
વધુ વાંચો >બોઝ, ખુદીરામ
બોઝ, ખુદીરામ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1889, હબીબપુર, પશ્ચિમ બંગાળ; અ. 11 ઑગસ્ટ 1908, મુઝફ્ફરપુર, બિહાર) : ભારતીય ક્રાંતિકાર. તેમના પિતા ત્રૈલોક્યનાથ નારજોલ રાજની જાગીરમાં મહેસૂલ ઉઘરાવવાની નોકરી કરતા હતા. તેમની માત્ર છ વર્ષની ઉંમરે માતા લક્ષ્મીપ્રિયાદેવીનું અને પછીના વરસે પિતાનું અવસાન થયું હોવાથી તેમને મોટી બહેને ઉછેર્યા હતા. તેમણે ધોરણ…
વધુ વાંચો >બોઝ, જગદીશચંદ્ર (સર)
બોઝ, જગદીશચંદ્ર (સર) (જ. 30 ઑક્ટોબર 1858, માયમેનસીંગ; અ. 23 નવેમ્બર, 1937, ગિરિડિહનગર) : બિનતારી (wireless) સંદેશાવ્યવહાર પ્રણાલીના પ્રથમ શોધક, જગપ્રસિદ્ધ ભૌતિકશાસ્ત્રી અને વનસ્પતિ-દેહવિદ્યાના નિષ્ણાત. કૉલકાતાની સેંટ ઝેવિયર્સ કૉલેજ તથા ઇંગ્લૅન્ડના કેમ્બ્રિજ વિશ્વવિદ્યાલયમાં શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું. 1879માં તેમણે બી.એ. (વિજ્ઞાન સાથે) અને બી.એસસી. લંડન યુનિવર્સિટીમાંથી પાસ કરી. 1885માં કૉલકાતાની પ્રેસિડેંસી…
વધુ વાંચો >બોઝ, દેવકી
બોઝ, દેવકી (જ. 25 નવેમ્બર 1898; અ. 11 નવેમ્બર 1971, કૉલકાતા) : બંગાળી અને હિન્દી ચલચિત્રોના નિર્માતા અને દિગ્દર્શક. તે અનોખા ફિલ્મસર્જક સાથે એક પત્રકાર પણ હતા. સાપ્તાહિક પત્ર ‘શક્તિ’માં કામ કરતા હતા. તેમણે ઉચ્ચ શિક્ષણ કૉલકાતામાં મેળવ્યું હતું. 1921માં અસહકાર આંદોલન દરમિયાન તેઓ શિક્ષણ છોડી સંઘર્ષમાં સામેલ થઈ ગયા.…
વધુ વાંચો >બોઝ, નંદલાલ
બોઝ, નંદલાલ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1882, ખડ્ગપુર; અ. 16 એપ્રિલ 1966, શાંતિનિકેતન) : બંગાળ કલાશૈલીના સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી અને યુગપ્રવર્તક ચિત્રકાર તથા કલાગુરુ. તેઓ અવનીન્દ્રનાથ ટાગોર, રવીન્દ્રનાથ ટાગોર, ઈ. બી. હૅવેલ અને ભગિની નિવેદિતાના ખાસ પ્રીતિપાત્ર હતા. 1903માં સુધીરાદેવી સાથે લગ્ન કર્યા બાદ 1905માં તેઓ કૉલકાતાની ‘ગવર્નમેન્ટ સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટ’માં…
વધુ વાંચો >બ્રેન, કેનેથ
બ્રેન, કેનેથ (જ. 1960, બેલફાસ્ટ) : નિપુણ અભિનેતા અને દિગ્દર્શક. તેમણે લંડનની રૉયલ એકૅડેમી ઑવ્ ડ્રામેટિક આર્ટમાં અભ્યાસ કર્યો હતો. 1984માં તેઓ રૉયલ શેક્સપિયર કંપનીમાં જોડાયા. 1987માં ધ રેનેસન્સ કંપનીના સહસ્થાપક તથા સહ-દિગ્દર્શક બન્યા. 1988 તથા 1989માં કરેલા નાટ્યપ્રવાસો અત્યંત સફળ નીવડ્યા. તેમણે ટેલિવિઝન નાટ્યશ્રેણીમાં અભિનય આપ્યો છે, તેમાં પુનર્નિર્માણ…
વધુ વાંચો >બ્રૅબમ, જૅક
બ્રૅબમ, જૅક (જ. 1926, સિડની, ઑસ્ટ્રેલિયા) : મૉટર-રેસિંગના અતિકુશળ ડ્રાઇવર. શરૂઆતમાં તેમણે ‘રૉયલ ઑસ્ટ્રેલિયન એર ફૉર્સ’માં કામ કર્યું. 1947માં તેમણે રેસિંગની કારકિર્દીનો આરંભ કર્યો. 1955માં તેઓ ઑસ્ટ્રેલિયન ગ્રાન્ડ પ્રિકસના વિજેતા બન્યા. તે પછી તેઓ ઇંગ્લૅન્ડ ગયા. ત્યાં તેઓ સફળતાને વરેલી કૂપર ટીમમાં જોડાયા. 1959માં સેબ્રિંગ ખાતે તેઓ ‘ફૉર્મ્યુલા–I વર્લ્ડ ડ્રાઇવર્સ…
વધુ વાંચો >બ્રેબૉર્ન સ્ટેડિયમ
બ્રેબૉર્ન સ્ટેડિયમ : મુંબઈનું ક્રિકેટ માટેના મેદાનવાળું વિશાળ પ્રેક્ષાગાર. ભારતમાં અત્યાર સુધીમાં 14 ટેસ્ટકેન્દ્રોનાં 18 મેદાનો પર ટેસ્ટ ક્રિકેટ-મૅચો રમાઈ ચૂકી છે, જેમાં મુંબઈમાં ચર્ચગેટ રેલવેસ્ટેશન સામે આવેલું ક્રિકેટ ક્લબ ઑવ્ ઇન્ડિયા (સીસીઆઇ) હસ્તકનું બ્રેબૉર્ન સ્ટેડિયમ ભારતનું એક સૌથી જૂનું ક્રિકેટ-સ્ટેડિયમ છે. આજે અદ્યતન સુખ-સગવડો, સુવિધાઓ ધરાવતાં ભારતનાં અન્ય ક્રિકેટ-સ્ટેડિયમોની…
વધુ વાંચો >બ્રેમન
બ્રેમન : વાયવ્ય જર્મનીમાં આવેલું બ્રેમન રાજ્યનું પાટનગર, ઉત્તર યુરોપનું જાણીતું ઔદ્યોગિક અને વ્યાપારી મથક તથા ઉત્તર જર્મની વિસ્તારનું મહત્વનું નદીબંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 53° 08´ ઉ. અ. અને 8° 47´ પૂ. રે. પર ઉત્તર સમુદ્ર કિનારાથી દક્ષિણે આશરે 70 કિમી. અંતરે વેઝર નદીને બંને કાંઠે વસેલું છે. 404…
વધુ વાંચો >બ્રેમ્સ્ટ્રાહલુંગ
બ્રેમ્સ્ટ્રાહલુંગ : અવમંદક વિકિરણ : દ્રવ્ય(માધ્યમ)માં થઈને ઇલેક્ટ્રૉન પસાર થતાં ઉત્સર્જિત થતું વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણ. કોઈ પણ વિદ્યુતભારિત કણને પ્રવેગિત કરવામાં આવે ત્યારે તે વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણનું ઉત્સર્જન કરે છે. જ્યારે ઇલેક્ટ્રૉન દ્રવ્યમાં થઈને પસાર થાય છે ત્યારે પરમાણુની ધન ન્યૂક્લિયસ વડે ઇલેક્ટ્રૉન આકર્ષાઈને પ્રવેગિત થાય છે. આવો પ્રવેગિત ઇલેક્ટ્રૉન જે વિકિરણનું…
વધુ વાંચો >બ્રેલ્વી, સૈયદ અબ્દુલ્લા
બ્રેલ્વી, સૈયદ અબ્દુલ્લા (જ. 18 સપ્ટેંબર 1891, મુંબઈ; અ. 9 જાન્યુઆરી 1949) : ભારતના રાષ્ટ્રવાદી પત્રકાર. ઈ. સ. 1919માં બી. જી. હૉર્નિમૅનને અંગ્રેજ સરકારે દેશનિકાલ કર્યા તે પછી ‘બૉમ્બે ક્રૉનિકલ’નું પ્રકાશન બંધ કરી દેવાયું હતું. સરકારે આ પત્રની રૂ. 10.000ની જામીનગીરી-થાપણ પણ જપ્ત કરી હતી. થોડા સમય પછી પત્રનું પ્રકાશન…
વધુ વાંચો >બ્રેવેઇસ લેટિસ
બ્રેવેઇસ લેટિસ : બધાં બિંદુઓ એકબીજાં સાથે સરખાપણું ધરાવે તેવા સંજોગોમાં અવકાશમાં બિંદુઓનું પુનરાવર્તન કરતી અનંત ગોઠવણી. લેટિસ એ અવકાશમાં બિંદુઓની આવર્તક (periodic) ગોઠવણી છે. માટે લેટિસ એ ભૌમિતિક ખ્યાલ છે. ઉપર દર્શાવ્યા પ્રમાણે આવી 14 ગોઠવણી શક્ય છે. 14 બ્રેવેઇસ લેટિસ અને બિંદુઓનાં 32 જૂથને 3 અક્ષવાળી 7 પ્રણાલીઓ…
વધુ વાંચો >બ્રેસિકેસી
બ્રેસિકેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. તે 350 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 2,500 જાતિઓ ધરાવતું અને મૂળભૂત રીતે ઉત્તર સમશીતોષ્ણ પ્રદેશના વધારે ઠંડા ભાગોમાં વિતરણ પામેલું મોટું કુળ છે. 10 જેટલી પ્રજાતિઓ સર્વદેશીય છે. જેમાં Draba (270 જાતિઓ), Cardamine (130 જાતિઓ), Lepidium (130 જાતિઓ), Sisymbrium (80 જાતિઓ), Thlaspi (60…
વધુ વાંચો >બ્રેસિયા
બ્રેસિયા (breccia) : 2 મિલિમીટર વ્યાસથી મોટા પરિમાણવાળા, આવશ્યકપણે કોણાકાર ખડકટુકડાઓથી બનેલો કોંગ્લૉમરેટને સમકક્ષ કોણાશ્મ પ્રકારનો જળકૃત ખડક. તેના ખડક-બંધારણમાં ટુકડાઓ અણીવાળા અને ખૂણાઓવાળા હોવાથી કોંગ્લૉમરેટથી તેને સહેલાઈથી જુદો પાડી શકાય છે. ભેખડો કે સમુત્પ્રપાતો કે સીધા ઢોળાવવાળી ટેકરીઓમાંથી પ્રાપ્ત તદ્દન ઓછી વહનક્રિયા (સ્થાનાંતર) પામેલા ખૂણાવાળા ખડકટુકડાઓ કોઈ પણ સંશ્લેષણદ્રવ્ય…
વધુ વાંચો >બ્રેસ્ટ
બ્રેસ્ટ : ફ્રાન્સના વાયવ્ય કિનારે બ્રિટાની દ્વીપકલ્પના પશ્ચિમ છેડા પર આવેલું શહેર, ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રે સંકળાયેલું મહત્વનું વાણિજ્યમથક તથા શ્રેષ્ઠ કક્ષાનું લશ્કરી બંદર. વળી તે ફ્રાન્સનું મુખ્ય નૌકાકેન્દ્ર તથા આણ્વિક પનડૂબી (nuclear submarine) માટેનું મથક પણ છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 48° 24´ ઉ. અ. અને 4° 29´ પ. રે. તે પૅરિસથી…
વધુ વાંચો >