ખંડ ૧૪
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાથી ભ્રૂણપોષ
બોટાદ
બોટાદ : ભાવનગર જિલ્લાના વાયવ્ય ભાગમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 22o 13´ ઉ. અ. અને 71o 41´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 749.14 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. અગાઉના વખતમાં તે ભૂતપૂર્વ ભાવનગર રાજ્યનો મહાલ અને તેનું મથક હતું. તેની ઉત્તરે સુરેન્દ્રનગર જિલ્લો,…
વધુ વાંચો >બોટાદકર, દામોદર ખુશાલદાસ
બોટાદકર, દામોદર ખુશાલદાસ (જ. 27 નવેમ્બર 1870, બોટાદ; અ. 7 સપ્ટેમ્બર 1924) : જાણીતા ગુજરાતી કવિ. સાત વર્ષની ઉંમરે પિતાનું શિરચ્છત્ર ગુમાવ્યું. પરિણામે છ ધોરણથી વધુ અભ્યાસ કરી શક્યા નહિ. માસિક અઢી રૂપિયાના પગારથી પ્રાથમિક શિક્ષકની નોકરી શરૂ કરી. કુટુંબની આર્થિક મુશ્કેલી દૂર કરવા અનેક વ્યવસાય પર હાથ અજમાવેલ. કવિતા…
વધુ વાંચો >બોટાની બે
બોટાની બે : ઑસ્ટ્રેલિયાના ન્યૂ સાઉથ વેલ્સ રાજ્યના પૂર્વ કિનારે સિડનીથી દક્ષિણે 8થી 10 કિમી. અંતરે આવેલ પેસિફિક મહાસાગરનો ગોળાકાર ફાંટો. તેની ગોળાઈનો વ્યાસ 8 કિમી. જેટલો છે અને તેના પ્રવેશસ્થાન પર તે 1.6 કિમી. જેટલો પહોળો છે. અહીં જ્યૉર્જિસ નદીનું મુખ આવેલું છે. યુરોપિયનોના ઉતરાણનું આ પ્રથમ સ્થળ ગણાય…
વધુ વાંચો >બૉડલે, ટૉમસ (સર)
બૉડલે, ટૉમસ (સર) (જ. 1545, ઍક્સ્ટર, ડેવૉન, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1613) : વિદ્વાન તેમજ રાજકારણી. તેમણે જિનીવામાં ભાષાઓ તથા ધર્મમીમાંસાનો અભ્યાસ કર્યો. તેમનો પરિવાર પ્રૉટેસ્ટન્ટપંથી હતો, આથી રાણી મેરી પહેલીની સામેના મુકદ્દમા દરમિયાન તેમના પરિવારને અને તેમને પોતાને જિનીવામાં આશ્રય લેવો પડ્યો હતો. અભ્યાસ બાદ તેઓ 1558માં ઑક્સફર્ડની મૅગ્ડલન કૉલેજમાં જોડાયા…
વધુ વાંચો >બોડસ, ગણપતરાવ
બોડસ, ગણપતરાવ (જ. 2 જુલાઈ 1880, શેવગાંવ, જિ. અહમદનગર; અ. 23 ડિસેમ્બર 1965, પુણે) : મરાઠી રંગભૂમિના ખ્યાતનામ ગાયક નટ. પિતાનું નામ ગોવિંદ. તે પોતે પૌરાણિક નાટકોમાં ભૂમિકા ભજવતા. માતાનું નામ સગુણાબાઈ. શાળાનું શિક્ષણ પુણે ખાતે. શાળાના અભ્યાસ દરમિયાન પોતાની નિશાળના નાટ્યમંડળમાં તેઓ સક્રિય રહ્યા. ત્યારથી અભિનય પ્રત્યે રુચિ વધતી…
વધુ વાંચો >બૉડિચૉન, બાર્બરા
બૉડિચૉન, બાર્બરા (જ. 1827, લંડન; અ. 1890) : ઇંગ્લૅન્ડનાં મહિલાઅધિકારનાં પુરસ્કર્તા. તેમણે લંડનની બેડફર્ડ કૉલેજમાં અભ્યાસ કર્યો. 1852માં લંડનમાં એક પ્રાથમિક શાળા શરૂ કરી. 1857માં તેમણે ‘વિમેન ઍટ વર્ક’ નામનું પુસ્તક લખ્યું. 1858માં તેમણે મહિલાઅધિકાર માટે ‘ધી ઇંગ્લિશ વુમન’ નામના સામયિકની સ્થાપના કરી. સ્ત્રીઓ માટેની કૉલેજ સ્થાપવામાં પણ તેઓ અગ્રેસર…
વધુ વાંચો >બોડિનેજ
બોડિનેજ (boudinage) : તણાવનાં બળો દ્વારા ખડકસ્તર કે ખનિજશિરામાં ઉદભવતી ગૌણ સંરચના. મૂળ ફ્રેંચ શબ્દ ‘બૉડિન’ અથવા ‘સૉસેજ’ એટલે દબાયેલા ફુગ્ગા કે વાંકડિયા વાળ કે હારબંધ ગોઠવેલા ઓશીકાના દેખાવને સમકક્ષ રચના માટે ‘બૉડિનેજ’ શબ્દ પ્રયોજાય છે. કોઈ પણ ર્દઢ કે સખત સ્તર તેની સ્તરસપાટી પર બે બાજુએથી તણાવનાં બળો દ્વારા…
વધુ વાંચો >બોડીગાઇ
બોડીગાઇ : પુષ્પબોધિકા. દ્રવિડ સ્થાપત્યમાં સ્તંભશીર્ષનો ભાગ. તે ભરણા રૂપે બહાર પડતો હોય છે અને તેના દ્વારા ઉપરના પાટડાને આધાર પ્રાપ્ત થાય છે. દ્રવિડ સ્તંભો આ જાતની કારીગરી માટે ખૂબ જ પ્રખ્યાત છે. આ જાતનું બાંધકામ પાંડ્ય શૈલીમાં તેરમી સદી દરમિયાન પ્રચલિત હતું. રવીન્દ્ર વસાવડા
વધુ વાંચો >બોડીવાળા, નંદલાલ ચૂનીલાલ
બોડીવાળા, નંદલાલ ચૂનીલાલ (જ. 9 ઑગસ્ટ 1894, અમદાવાદ; અ. 6 જુલાઈ 1963, અમદાવાદ) : ગુજરાતી પત્રકાર. તેમની મૂળ અટક શાહ. પાછળથી એ કુટુંબ ‘બોડીવાળા’ કહેવાયું. આર્થિક સ્થિતિ નબળી હોવાથી નંદલાલને ભણવા માટે મામાને ત્યાં રહેવું પડ્યું. મૅટ્રિક પાસ થયા બાદ પુસ્તકવિક્રેતાને ત્યાં નોકરી કરીને ઇન્ટર સુધી ભણ્યા. આ ગાળામાં ચારેક…
વધુ વાંચો >બોડે, જોહાન એલર્ટ
બોડે, જોહાન એલર્ટ (જ. 19 જાન્યુઆરી 1747, હૅમ્બર્ગ, જર્મની; અ. 23 નવેમ્બર 1826, બર્લિન) : ખગોળશાસ્ત્રને લોકભોગ્ય કરનાર જર્મન ખગોળશાસ્ત્રી અને ગણિતશાસ્ત્રી. ખગોળશાસ્ત્રનું જ્ઞાન એમણે સ્વયં મેળવ્યું હતું. તેવી જ રીતે સ્વપ્રયત્ને ગણિતમાં પણ પારંગત બન્યા હતા. 1766માં ઓગણીસ વર્ષની વયે એમણે ખગોળવિષયક પ્રબંધો અને ખગોળનાં પાઠ્યપુસ્તકો લખવા માંડેલાં. એમનાં…
વધુ વાંચો >બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થા
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થા (1907) : સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયની અગ્રણી સંસ્થા. શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાના મૂળમાં–કેન્દ્રમાં છે સહજાનંદ સ્વામી, (1781–1830). ઉત્તર ભારતમાં છપૈયા ગામે (અયોધ્યા નજીક) જન્મેલા સહજાનંદ સ્વામી અખિલ ભારત પદયાત્રા કરી ગુજરાતમાં સ્થાયી થયા હતા. 21 વર્ષની વયે આધ્યાત્મિક ધર્મધુરા સંભાળી યુગપરિવર્તનનું કાર્ય આરંભ્યું. તેમણે દલિતો, પીડિતો, પછાતો પ્રત્યે પૂર્ણ…
વધુ વાંચો >બૉચિયોની, અમ્બર્તો
બૉચિયોની, અમ્બર્તો (જ. 19 ઑક્ટોબર 1882, રેજિયો ડિકેલાબિયા, ઇટાલી; અ. 16 ઑગસ્ટ 1916, વેરોના) : ફ્યૂચરિસ્ટ ઇટાલિયન શૈલીના ચિત્રકાર અને શિલ્પી. ઘનવાદથી પ્રારંભ કર્યા પછી આકાર અને સ્વરૂપોને ગતિમાન રૂપમાં આલેખવાના ધ્યેય તરફ તે આકર્ષાયા. હકીકતમાં આ ધ્યેય ફ્યૂચરિસ્ટ કલાનું એક સૌથી મહત્વનું અને અંતર્ગત પાસું હતું. શહેરના રસ્તા પર…
વધુ વાંચો >બોજ-બીબાં
બોજ-બીબાં (load cast) : ગોળાકાર વીંટા જેવાં બીબાં. જ્યારે શેલ કે મૃદખડક જેવો નરમ સ્તર નીચે હોય અને પ્રમાણમાં સખત રેતીખડક તેની ઉપર જામતો હોય ત્યારે રેતીખડકના તળભાગમાં અસમ ઘનિષ્ઠતા અને દાબને કારણે નીચેતરફી અનિયમિત ગોળાઈવાળા વીંટા જેવા આકારો તૈયાર થતા હોય છે. નરમ ખડક ઉપર સખત ખડકનો બોજ પડતો…
વધુ વાંચો >બૉ, જૉયી
બૉ, જૉયી (જ. 772, સેન્સી પ્રાંત, ચીન; અ. 846) : કવિ, સરકારી અધિકારી અને હગઝોનના ગવર્નર. તેમના જીવનકાળ દરમિયાન જ તેઓ જાપાન અને કોરિયા જેવા દેશોમાં પણ ખ્યાતિ પામ્યા હતા. જેમની કૃતિઓ મુદ્રિતરૂપે પ્રગટ થઈ (આ. 810) હોય તેવા એ કદાચ સૌપ્રથમ કવિ હતા. તેમની માતૃભાષામાં લખાયેલી પદ્ય અને ગદ્યની…
વધુ વાંચો >બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન આંકડાશાસ્ત્ર
બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન આંકડાશાસ્ત્ર (Bose-Einstein statistics) : વ્યક્તિગત ઊર્જાસ્તર ઉપર કણોના વિતરણ માટે કોઈ પ્રતિબંધ ન હોય તેવી ક્વૉન્ટમ પ્રણાલીનું આંકડાશાસ્ત્રીય વર્ણન. અહીં પાઉલીનો અપવર્જન(exclusion)નો નિયમ પળાતો નથી, માટે ગમે તેટલી સંખ્યામાં સમાન બોઝૉન કણો એક જ ઊર્જા અવસ્થામાં રહી શકે છે. પૂર્ણાંક પ્રચક્રણ (integral spin) ધરાવતા કણોને બોઝૉન કહે છે. ફોટૉન…
વધુ વાંચો >બોઝ, આનંદમોહન
બોઝ, આનંદમોહન (જ. 23 સપ્ટેમ્બર 1847, જયસિદ્ધિ, મયમનસિંગ, બંગાળ; અ. 20 ઑગસ્ટ 1906, કૉલકાતા) : ભારતના પ્રથમ રૅંગ્લર, બ્રહ્મોસમાજના અગ્રણી, મવાળ કૉંગ્રેસી અને સમાજસુધારક. આનંદમોહનનો જન્મ ઉપલા મધ્યમ વર્ગના પરિવારમાં થયો હતો. માતા ઉમાકિશોરીદેવીનો તેમના ઉપર ઊંડો પ્રભાવ પડ્યો હતો. તેથી આનંદમોહન સર્વધર્મસમાનતામાં માનતા હતા. પોતાનાં સંતાનો સારી કેળવણી મેળવી…
વધુ વાંચો >બોઝ, ખુદીરામ
બોઝ, ખુદીરામ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1889, હબીબપુર, પશ્ચિમ બંગાળ; અ. 11 ઑગસ્ટ 1908, મુઝફ્ફરપુર, બિહાર) : ભારતીય ક્રાંતિકાર. તેમના પિતા ત્રૈલોક્યનાથ નારજોલ રાજની જાગીરમાં મહેસૂલ ઉઘરાવવાની નોકરી કરતા હતા. તેમની માત્ર છ વર્ષની ઉંમરે માતા લક્ષ્મીપ્રિયાદેવીનું અને પછીના વરસે પિતાનું અવસાન થયું હોવાથી તેમને મોટી બહેને ઉછેર્યા હતા. તેમણે ધોરણ…
વધુ વાંચો >બોઝ, જગદીશચંદ્ર (સર)
બોઝ, જગદીશચંદ્ર (સર) (જ. 30 ઑક્ટોબર 1858, માયમેનસીંગ; અ. 23 નવેમ્બર, 1937, ગિરિડિહનગર) : બિનતારી (wireless) સંદેશાવ્યવહાર પ્રણાલીના પ્રથમ શોધક, જગપ્રસિદ્ધ ભૌતિકશાસ્ત્રી અને વનસ્પતિ-દેહવિદ્યાના નિષ્ણાત. કૉલકાતાની સેંટ ઝેવિયર્સ કૉલેજ તથા ઇંગ્લૅન્ડના કેમ્બ્રિજ વિશ્વવિદ્યાલયમાં શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું. 1879માં તેમણે બી.એ. (વિજ્ઞાન સાથે) અને બી.એસસી. લંડન યુનિવર્સિટીમાંથી પાસ કરી. 1885માં કૉલકાતાની પ્રેસિડેંસી…
વધુ વાંચો >બોઝ, દેવકી
બોઝ, દેવકી (જ. 25 નવેમ્બર 1898; અ. 11 નવેમ્બર 1971, કૉલકાતા) : બંગાળી અને હિન્દી ચલચિત્રોના નિર્માતા અને દિગ્દર્શક. તે અનોખા ફિલ્મસર્જક સાથે એક પત્રકાર પણ હતા. સાપ્તાહિક પત્ર ‘શક્તિ’માં કામ કરતા હતા. તેમણે ઉચ્ચ શિક્ષણ કૉલકાતામાં મેળવ્યું હતું. 1921માં અસહકાર આંદોલન દરમિયાન તેઓ શિક્ષણ છોડી સંઘર્ષમાં સામેલ થઈ ગયા.…
વધુ વાંચો >બોઝ, નંદલાલ
બોઝ, નંદલાલ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1882, ખડ્ગપુર; અ. 16 એપ્રિલ 1966, શાંતિનિકેતન) : બંગાળ કલાશૈલીના સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી અને યુગપ્રવર્તક ચિત્રકાર તથા કલાગુરુ. તેઓ અવનીન્દ્રનાથ ટાગોર, રવીન્દ્રનાથ ટાગોર, ઈ. બી. હૅવેલ અને ભગિની નિવેદિતાના ખાસ પ્રીતિપાત્ર હતા. 1903માં સુધીરાદેવી સાથે લગ્ન કર્યા બાદ 1905માં તેઓ કૉલકાતાની ‘ગવર્નમેન્ટ સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટ’માં…
વધુ વાંચો >