ખંડ ૧૨
પ્યાર જી પ્યાસથી ફલ્યુરોમયતા
ફખ્રી અલ-ઇસ્ફહાની (ચૌદમી સદી)
ફખ્રી અલ-ઇસ્ફહાની (ચૌદમી સદી) : ઈરાનનો ભાષાશાસ્ત્રી. શમ્સુદ્દીન મુહમ્મદ ફખ્રી અલ-ઇસ્ફહાનીએ ‘મેયારુલ જમાલી’ નામનું ભાષાશાસ્ત્રવિષયક પુસ્તક લખ્યું હતું. સી. સેલમૅન નામના ભાષાશાસ્ત્રીએ 1887માં ફખ્રીના પુસ્તકના ભાગ 4નો અંગ્રેજીમાં અનુવાદ કર્યો હતો. આ હકીકત ઉપરથી ફખ્રી અલ-ઇસ્ફહાનીનું ભાષાશાસ્ત્રી તરીકેનું મહત્વ સ્પષ્ટ થાય છે. મેહબુબહુસેન એહમદહુસેન અબ્બાસી
વધુ વાંચો >ફખ્રી બરૂસ્વી
ફખ્રી બરૂસ્વી (અ. 1618) : નક્શ/તરાશી(silhouette cutting)ના નામે ઓળખાતી એક પ્રકારની ચિત્રકલાનો વિશ્વવિખ્યાત તુર્કી કલાકાર. સફેદ કાગળમાંથી કાપીને બનાવેલી વિવિધ પ્રકારની કલાત્મક આકૃતિઓ, કાળા રંગની ભૂમિકા ઉપર ચોંટાડીને સુંદર અને આકર્ષક ચિત્રો તૈયાર કરવાની આ કળા મૂળ ઈરાનમાં વિકાસ પામી હતી. સત્તરમા સૈકામાં તે ઈરાનમાંથી તુર્કીમાં અને ત્યાંથી યુરોપમાં પ્રસાર…
વધુ વાંચો >ફખ્રે ગુજરાત ઉર્ફે સૈયદ ફખ્રુદ્દીન કાદરી
ફખ્રે ગુજરાત ઉર્ફે સૈયદ ફખ્રુદ્દીન કાદરી (જ. 1893, અમદાવાદ; અ. 1969) : ગુજરાતના ઉર્દૂ કવિ. તેઓ હસની – હુસેની સૈયદ હતા, અને તેમનું કુટુંબ શિક્ષિત અને વિદ્યાપ્રેમી હતું. પ્રાથમિક શિક્ષણ મુનશી અલાઉદ્દીન અને હાફિજ ગુલામહુસેન પાસેથી મેળવ્યું હતું. ફારસી, અરબી ભાષા-સાહિત્ય ઉપરાંત તત્ત્વજ્ઞાન, તર્કશાસ્ત્ર અને ધર્મશાસ્ત્ર જેવા વિષયો મૌલવી અબ્દુર્રહીમ…
વધુ વાંચો >ફખ્રે મુદબ્બિર
ફખ્રે મુદબ્બિર : દિલ્હી સલતનત યુગના ખ્યાતનામ વિદ્વાન. તેમનું નામ મુહમ્મદ બિન મનસૂર બિન સઈદ બિન અબી ફરાહ હતું. તેમનું બિરુદ મુબારકશાહ હતું, પરંતુ તે ફખ્રે મુદબ્બિરથી વધુ જાણીતા છે. તેમના પિતા મૌલાના અબુલ હસન મનસૂર ગઝનીના પ્રખ્યાત વિદ્વાન હતા. ગઝની અને લાહોરના મોટાભાગના વિદ્વાનો એમના શિષ્ય હતા. પિતાશ્રીની વંશાવલી…
વધુ વાંચો >ફટકડી (alum)
ફટકડી (alum) : સામાન્ય સૂત્ર ધરાવતાં વિવિધ પ્રકારનાં દ્વિલવણો. તેમાં MI તરીકે સોડિયમ, પોટૅશિયમ, સિઝિયમ, સિલ્વર, રુબિડિયમ (લિથિયમ) જેવી એકસંયોજક ધાતુઓ અથવા એમોનિયા, હાઇડ્રેઝીન, હાઇડ્રૉક્સિલ એમાઇન જેવાં સંયોજનો; જ્યારે MIII તરીકે ઍલ્યુમિનિયમ ઉપરાંત આયર્ન, ક્રોમિયમ, મગેનીઝ, કોબાલ્ટ, ગૅલિયમ, ટાઇટેનિયમ, વેનેડિયમ, ઇરિડિયમ, રૉડિયમ અથવા ઇન્ડિયમ હોય છે. ઍલ્યુમિનિયમ સલ્ફેટ Al2 (SO4)3 તથા…
વધુ વાંચો >ફટાકડા અને ફટાકડા-ઉદ્યોગ
ફટાકડા અને ફટાકડા-ઉદ્યોગ : આનંદપ્રમોદ તથા સામાજિક હેતુઓ માટે વપરાતી જ્વલનશીલ અને વિસ્ફોટક ચીજો અને તેને લગતો ઉદ્યોગ. ફટાકડા સળગાવવાથી અથવા તેમને આઘાત આપવાથી તે સળગી ઊઠે છે, પરિણામે ધડાકો, ધુમાડો તથા જુદા જુદા રંગ અને દેખાવવાળો પ્રકાશ ઉત્પન્ન થાય છે. ફટાકડા બનાવવામાં ત્રણ પ્રકારનાં દ્રવ્યો વપરાય છે : (1)…
વધુ વાંચો >ફટાણાં
ફટાણાં : લગ્નગીતોનો એક પ્રકાર. લગ્ન-પ્રસંગે ગવાતાં લોકગીતો તે લગ્નગીતો. ફટાણાં તેનો એક પ્રકાર હોઈ લોકસાહિત્યનો ગીતપ્રકાર છે. ‘ફટ્’ પરથી ‘ફટાણું’ શબ્દ આવ્યો છે. સામા પક્ષને બે ઘડી ‘ફટ્’ કહેવા, ફિટકાર આપવા ગવાતું ગાણું કે ગીત તે ફટાણું. વ્યવહારમાં તો ફટાણું એટલે ગાળનું ગાણું. રાજસ્થાનમાં પણ ફટાણાં ‘શાદી-બ્યાહ કી ગાલિયાં’…
વધુ વાંચો >ફડકે, નારાયણ સીતારામ
ફડકે, નારાયણ સીતારામ (જ. 4 ઑગસ્ટ 1894, કર્જત; અ. 22 ઑક્ટોબર 1978, પુણે) : મરાઠી લેખક. તલાટીના પુત્ર. પુણેની ફરગ્યુસન કૉલેજમાં અભ્યાસ. 1917માં તત્વજ્ઞાનનો વિષય લઈને એમ.એ.ની પરીક્ષા પ્રથમ વર્ગમાં પસાર કરી અને ન્યૂ પુણે કૉલેજ(એસ.પી.કૉલેજ)માં વ્યાખ્યાતા તરીકે નિયુક્તિ પામ્યા. તે પછી અસહકારનું આંદોલન શરૂ થતાં 1920માં કૉલેજ છોડી આંદોલનમાં…
વધુ વાંચો >ફડકે, વાસુદેવ બળવંત
ફડકે, વાસુદેવ બળવંત (જ. 4 નવેમ્બર 1845, શિરધોન, જિ. કોલાબા; અ. 17 ફેબ્રુઆરી 1883, એડન) : અર્વાચીન ભારતના પ્રથમ ક્રાંતિકાર. મહારાષ્ટ્રના ચિતપાવન બ્રાહ્મણ જ્ઞાતિમાં જન્મ. કોંકણના રત્નાગિરિ જિલ્લાના કેલશી ગામનું તેમનું કુટુંબ સોળમી સદીમાં કોલાબા જિલ્લાના શિરધોન ગામે આવીને વસ્યું હતું. વાસુદેવના દાદા અનંતરાવ પેશવાઓના સમયમાં કર્નાલાના કિલ્લાના કિલ્લેદાર હતા…
વધુ વાંચો >ફડકે, વિઠ્ઠલ લક્ષ્મણ
ફડકે, વિઠ્ઠલ લક્ષ્મણ (મામાસાહેબ) (જ. 2 ડિસેમ્બર 1887, જાંબુલપાડા, જિ. રત્નાગિરિ; અ. 29 જુલાઈ 1974, ગાંધીઆશ્રમ, ગોધરા) : અસ્પૃશ્યતાનિવારણ આદિ હરિજનસેવાનું રચનાત્મક કાર્ય કરનાર ગાંધીમાર્ગી સેવક અને સ્વાતંત્ર્યસૈનિક. તેમનો જન્મ ગરીબ બ્રાહ્મણ પરિવારમાં થયો હતો. તેમણે પ્રાથમિક અને માધ્યમિક શિક્ષણ રત્નાગિરિમાં લીધું. નાનપણથી અંગ્રેજી નહિ ભણવાના અને બ્રિટિશ સરકારની નોકરી…
વધુ વાંચો >પ્યાર જી પ્યાસ (1972)
પ્યાર જી પ્યાસ (1972) : જાણીતા સિંધી નવલકથાકાર ને રંગભૂમિના ઉપાસક ગોવિંદ માલ્હીકૃત સિંધી નવલકથા. તેને સાહિત્ય અકાદમીનો 1973ના વર્ષનો એવૉર્ડ મળ્યો હતો. આ ‘પ્યાર જી પ્યાસ’ નવલકથાની નાયિકા, સાચકલા પ્રેમની પ્રાપ્તિની ઝંખનામાં વિભિન્ન પુરુષોના સંપર્કમાં આવે છે. તેની વાસનાની તૃપ્તિ થાય છે, પરંતુ તેની પ્રેમતૃષા તો અતૃપ્ત જ રહી…
વધુ વાંચો >પ્યારેસાહેબ
પ્યારેસાહેબ : અવધના બાદશાહ વાજિદઅલી શાહના એક વંશજ. એમની ગણના આ સદીની શરૂઆતના મહાન ગાયકો – મૌજુદીનખાં, ગૌહરજાન, જાનકીબાઈ વગેરે ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતનાં ખ્યાતનામ ગાયકોમાં થતી હતી. બંગાળ પ્રાંતની એક રિયાસતના રાજા યતીન્દ્રમોહન ટાગોરનો આશ્રય તેમણે સ્વીકાર્યો હતો, જેને પરિણામે ભારતના અગ્રણી સંગીતકારો પાસેથી સંગીતની તાલીમ પ્રાપ્ત કરવાની તક તેમને મળી…
વધુ વાંચો >પ્યાસા (1957)
પ્યાસા (1957) : હિંદી ચલચિત્રોના ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્નરૂપ સર્જન. નિર્માણવર્ષ : 1957; નિર્માણસંસ્થા : ગુરુદત્ત ફિલ્મ્સ; સંવાદ : અબરાર અલવી; ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી; દિગ્દર્શન : ગુરુદત્ત; છબીકલા : વી. કે. મૂર્તિ; સંગીત : એસ. ડી. બર્મન; મુખ્ય ભૂમિકા : ગુરુદત્ત, વહીદા રહેમાન, માલા સિંહા, જૉની વૉકર, રહેમાન, કુમકુમ, લીલા મિશ્ર,…
વધુ વાંચો >પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146)
પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146) : પ્રાચીન સમયમાં રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે લડાયેલા વિગ્રહો. ભૂમધ્ય સમુદ્રના વિસ્તારમાં રોમન સત્તાનો ફેલાવો કરવા રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે ત્રણ યુદ્ધો થયાં, તે ‘પ્યુનિક વિગ્રહો’ તરીકે જાણીતાં છે. તે ત્રણેય વિગ્રહોમાં રોમનો વિજય થયો હતો. ફિનિશિયનોએ કાર્થેજ વસાવ્યું હતું. લૅટિન ભાષામાં ફિનિશિયનો માટે ‘પ્યુનિક’…
વધુ વાંચો >પ્યુનીકા
પ્યુનીકા : જુઓ દાડમ
વધુ વાંચો >પ્યુમીસ (pumice)
પ્યુમીસ (pumice) : આછા રાખોડી-શ્વેત રંગનો, જ્વાળામુખીજન્ય, વિશેષ સિલિકાધારક લાવાના ફીણમાંથી બનેલો, વધુ પડતો કોષમય કુદરતી કાચ. ખનિજીય બંધારણની ર્દષ્ટિએ સામાન્ય રીતે તે રહાયોલાઇટને સમકક્ષ, પરંતુ અસંખ્ય કોટરોથી ભરપૂર હોય છે. સંજોગભેદે તે ગઠ્ઠાઓ કે કણિકાને સ્વરૂપે પણ જમાવટ પામતો હોય છે, ક્વચિત્ તે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના સૂક્ષ્મ સ્ફટિકો ધરાવતો…
વધુ વાંચો >પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852)
પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852) : ગૉથિક સ્થાપત્યના હિમાયતી આંગ્લ સ્થપતિ. ઓગણીસમી સદીમાં ખ્રિસ્તી સ્થાપત્યમાંથી તેમણે પ્રશિષ્ટ શૈલીના ગૉથિક સ્થાપત્યને પ્રચલિત કર્યું અને દેવળોના ભવનની યથાર્થ અભિવ્યક્તિ રૂપે તેને રજૂ કર્યું. બ્રિટનના રાષ્ટ્રીય સ્મારકરૂપ ધ ન્યૂ પૅલિસ ઑવ્ વેસ્ટમિન્સ્ટર અથવા હાઉસ ઑવ્ પાર્લમેન્ટ(1836–68)ની સ્થાપત્યરચનામાં સર ચાર્લ્સ બેરીકૃત…
વધુ વાંચો >પ્યોંગયાંગ (Pyongyang)
પ્યોંગયાંગ (Pyongyang) : એશિયા ખંડની પૂર્વમાં આવેલા ઉત્તર કોરિયા દેશનું પાટનગર. તે 39° 01´ ઉ. અ. અને 125° 45´ પૂ. રે. પર દેશના વાયવ્ય ભાગમાં ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે. દેશની પશ્ચિમે આવેલા પીળા સમુદ્રના ભાગરૂપ પશ્ચિમ કોરિયા ઉપસાગરના કિનારાથી તે આશરે 48 કિમી.ને અંતરે અંદરના ભૂમિભાગમાં વસેલું છે. તે…
વધુ વાંચો >પ્રકટીકરણ (development)
પ્રકટીકરણ (development) : અર્દશ્ય વસ્તુને પ્રકટ કરીને ર્દશ્યમાન કરવું તે. છબીકલાની દુનિયામાં ફિલ્મ કે કાગળ પર ચિત્ર દેખાય તેમ તેના પર ડાર્કરૂમમાં કરવામાં આવતી રાસાયણિક પ્રક્રિયા માટે પ્રયોજાતા ‘ડેવલપમેન્ટ’નો આ પર્યાય છે. તસવીર ઝડપતી વખતે કૅમેરાની અંદર, પ્રકાશર્દશ્ય ચિત્ર માટેની પૉઝિટિવ ફિલ્મ સિવાયની ફિલ્મ પર અંકિત થયેલ પ્રતિમા પ્રચ્છન્ન અને…
વધુ વાંચો >પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning)
પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning) : પ્રયોજના માટેના જુદા જુદા વિકલ્પોને ધ્યાનમાં લઈ ફક્ત એક વિકલ્પને આખરી સ્વરૂપ આપવા માટે પદ્ધતિસરનું વિશ્લેષણ કરી સમયબદ્ધ અમલ કરવાની પદ્ધતિ. આયોજનના ત્રણ ઘટકો છે : (1) યોજનાનો હેતુ, (2) તે માટે જુદા જુદા વિકલ્પોનું વિશ્લેષણ, (3) કોઈ એક વિકલ્પને પસંદ કરી સમયબદ્ધ કરવો. આયોજન-પ્રક્રિયામાં સાધનસામગ્રી,…
વધુ વાંચો >