ખંડ ૧૨
પ્યાર જી પ્યાસથી ફલ્યુરોમયતા
પ્રતિબિંબ
પ્રતિબિંબ : ર્દશ્યનું બિંબ પાછું ફરે ત્યારે એ પરાવૃત્ત બિંબથી ઉત્પન્ન થતું ચિત્ર. છબીકલામાં પ્રતિબિંબ અગત્યનું સ્થાન ધરાવે છે. જે ર્દશ્યની તસવીર ઝડપવાની હોય તે ર્દશ્યનાં પ્રકાશ-કિરણો અને તરંગોના પરાવર્તન દ્વારા જ છબી ઉતારવામાં આવે છે. પ્રતિબિંબો મુખ્યત્વે બે પ્રકારનાં હોય છે : (1) લીસી સપાટી પરથી પરાવૃત્ત થતાં અને…
વધુ વાંચો >પ્રતિબિંબ તીવ્રક કૅમેરા
પ્રતિબિંબ તીવ્રક કૅમેરા : જુઓ કૅમેરા
વધુ વાંચો >પ્રતિભા
પ્રતિભા : ઊડિયા લેખક હરેકૃષ્ણ મહેતાબની સાંપ્રત સમયની રાજકીય નવલકથા. એ કથા સ્વતંત્રતા-આંદોલનમાં ગાંધીજીનો પ્રભાવ જ્યારે ચરમસીમાએ હતો, તે સમયની પશ્ચાદભૂમાં લખાઈ છે. નારી સ્વપ્રયત્ને કેવી પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિમાંથી સંઘર્ષ કરીને પોતાની સ્વતંત્રતાનો માર્ગ મોકળો કરે છે તે આ કથાની નાયિકા પ્રતિભા દ્વારા દર્શાવાયું છે. પ્રતિભા અલ્પશિક્ષિતા હતી, ગરીબ કુટુંબમાં જન્મી…
વધુ વાંચો >પ્રતિભા (સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્ર)
પ્રતિભા (સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્ર) : કલ્પનાથી નવી વસ્તુ સર્જવાની શક્તિ ધરાવતી પ્રજ્ઞા. કલ્પનાથી કળા અને કાવ્ય વગેરે ક્ષેત્રે નવું સર્જન કરવાની સામાન્ય મનુષ્યમાં રહેલી ન હોય તેવી વિશિષ્ટ શક્તિ કળાકાર કે કવિ વગેરેમાં રહેલી હોય છે, તેને પ્રતિભા કહે છે. શબ્દશાસ્ત્રની ર્દષ્ટિએ તે પશ્યન્તી નામની વાણી ગણાય છે, કારણ કે તે…
વધુ વાંચો >પ્રતિભા (મનોવિજ્ઞાન)
પ્રતિભા (મનોવિજ્ઞાન) : કેટલીક વ્યક્તિઓમાં રહેલી અસાધારણ કે વિચક્ષણ શક્તિ. મનોવિજ્ઞાનની ર્દષ્ટિએ મેધાવી વિદ્વત્તા ધરાવતા માણસો, ઉચ્ચ કક્ષાના ગાયકો-વાદકો-નર્તકો, પ્રથમ કોટિના વૈજ્ઞાનિકો, ગણિતજ્ઞો, સંશોધકો, મૌલિક સાહિત્યના સર્જકો પ્રતિભાવંત ગણાય. માત્ર સુર્દઢ બાંધો, બાહ્ય છાપ કે પ્રભાવ વ્યક્તિત્વની મોહકતામાં ભલે ઉમેરો કરતાં હોય; પરંતુ તે નિર્ણાયક રીતે પ્રતિભાનો પુરાવો ગણાય નહિ.…
વધુ વાંચો >પ્રતિમા
પ્રતિમા : માટી, કાષ્ઠ, ધાતુ, પથ્થર વગેરેની બનાવેલી દેવની મૂર્તિ. ક્યારેક મનુષ્યની આવી મૂર્તિ પણ હોય છે, પરંતુ તેને પ્રતિમા કહેવાય નહિ. પ્રતિમા કે મૂર્તિને હંમેશાં પૂજનીય ગણવામાં આવે છે. આવી પ્રતિમા બનાવવાનું કારણ એ છે કે જ્ઞાની મનુષ્યો જ નિરાકાર ઈશ્વરની કલ્પના કરે છે. સામાન્ય મનુષ્યો આવી પ્રતિમા દ્વારા…
વધુ વાંચો >પ્રતિમાવિધાન
પ્રતિમાવિધાન કોઈ મૂળ વસ્તુની પ્રતિકૃતિ, પ્રતિચ્છાયા કે પ્રતીક. સૌંદર્યાનુભૂતિમાં પ્રતિમા એ કલાકારનું માનસ-પ્રત્યક્ષ છે; જેમાં તાલ, લય, ગતિ, વિન્યાસ, સંતુલન વગેરે સંપૂર્ણ અંગો સહિત સુંદરતાનો આવિર્ભાવ થાય છે. ભારતમાં ‘પ્રતિમા’ શબ્દ અંગ્રેજી ભાષામાં વપરાતા idol(બાવલા)ના અર્થમાં લેવાતો નથી. ત્યાં idol હંમેશાં ‘ખોટા દેવ’ માટે વપરાય છે, જ્યારે ‘પ્રતિમા’ શબ્દ તો…
વધુ વાંચો >પ્રતિયુતિ (opposition)
પ્રતિયુતિ (opposition) : બે ખગોલીય પદાર્થો(પૃથ્વી જેવા)ની ત્રીજા ખગોલીય પદાર્થની બરાબર વિરુદ્ધ દિશામાં આવવાની ઘટના (જુઓ આકૃતિ). પૂર્ણિમાના દિવસે સૂર્ય અને ચંદ્ર બિલકુલ વિરુદ્ધ હોય છે – એટલે કે ચંદ્ર સૂર્ય સાથે પ્રતિયુતિ કરે છે. સૂર્યના સંદર્ભમાં ગ્રહનું સ્થાન દર્શાવવાનું હોય ત્યારે આ શબ્દનો ઉપયોગ થાય છે. ગ્રહનું સૂર્યથી અંતર…
વધુ વાંચો >પ્રતિરક્ષા (immunity)
પ્રતિરક્ષા (immunity) : ચેપની સામે રક્ષણ આપતી પ્રતિકારક્ષમતા. હાલ જોકે આ વિભાવનાનો વિસ્તાર કરીને તેને કૅન્સર અને પ્રત્યારોપિત(transplanted) કે નિરોપી પેશી સામેના રક્ષણ, સ્વીકાર તથા અસ્વીકાર(rejection)ને પણ જોડવામાં આવ્યાં છે. પ્રતિરક્ષાને વિવિધ જૂથોમાં વર્ગીકૃત કરવામાં આવેલી છે (સારણી). ચેપ થતો અટકાવવાની બધી જ ક્રિયાઓ તથા સ્થિતિઓને પૂર્વનિવારણ (prevention) કહે છે,…
વધુ વાંચો >પ્રતિરક્ષાપૂરકો (complements)
પ્રતિરક્ષાપૂરકો (complements) : શારીરિક રક્ષણ અને પ્રતિરક્ષા(immunity)ની પ્રક્રિયામાં પૂરક કાર્ય કરતા પ્રોટીનનો સમૂહ. તે મુખ્ય સૂક્ષ્મજીવો સામેના સંરક્ષણમાં તથા અન્ય પ્રતિરક્ષાલક્ષી પ્રક્રિયાઓમાં અવિશિષ્ટ (nonspecific) ઘટકો તરીકે કાર્ય કરે છે. કુલ 9 પ્રોટીનોને આ જૂથમાં સમાવેલાં છે. તેમને C1થી C9ની સંજ્ઞાઓ વડે ઓળખવામાં આવે છે. તેઓને સંયુક્ત રૂપે પ્રતિરક્ષાપૂરક તંત્ર(complement system)ના…
વધુ વાંચો >પ્યાર જી પ્યાસ (1972)
પ્યાર જી પ્યાસ (1972) : જાણીતા સિંધી નવલકથાકાર ને રંગભૂમિના ઉપાસક ગોવિંદ માલ્હીકૃત સિંધી નવલકથા. તેને સાહિત્ય અકાદમીનો 1973ના વર્ષનો એવૉર્ડ મળ્યો હતો. આ ‘પ્યાર જી પ્યાસ’ નવલકથાની નાયિકા, સાચકલા પ્રેમની પ્રાપ્તિની ઝંખનામાં વિભિન્ન પુરુષોના સંપર્કમાં આવે છે. તેની વાસનાની તૃપ્તિ થાય છે, પરંતુ તેની પ્રેમતૃષા તો અતૃપ્ત જ રહી…
વધુ વાંચો >પ્યારેસાહેબ
પ્યારેસાહેબ : અવધના બાદશાહ વાજિદઅલી શાહના એક વંશજ. એમની ગણના આ સદીની શરૂઆતના મહાન ગાયકો – મૌજુદીનખાં, ગૌહરજાન, જાનકીબાઈ વગેરે ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતનાં ખ્યાતનામ ગાયકોમાં થતી હતી. બંગાળ પ્રાંતની એક રિયાસતના રાજા યતીન્દ્રમોહન ટાગોરનો આશ્રય તેમણે સ્વીકાર્યો હતો, જેને પરિણામે ભારતના અગ્રણી સંગીતકારો પાસેથી સંગીતની તાલીમ પ્રાપ્ત કરવાની તક તેમને મળી…
વધુ વાંચો >પ્યાસા (1957)
પ્યાસા (1957) : હિંદી ચલચિત્રોના ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્નરૂપ સર્જન. નિર્માણવર્ષ : 1957; નિર્માણસંસ્થા : ગુરુદત્ત ફિલ્મ્સ; સંવાદ : અબરાર અલવી; ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી; દિગ્દર્શન : ગુરુદત્ત; છબીકલા : વી. કે. મૂર્તિ; સંગીત : એસ. ડી. બર્મન; મુખ્ય ભૂમિકા : ગુરુદત્ત, વહીદા રહેમાન, માલા સિંહા, જૉની વૉકર, રહેમાન, કુમકુમ, લીલા મિશ્ર,…
વધુ વાંચો >પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146)
પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146) : પ્રાચીન સમયમાં રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે લડાયેલા વિગ્રહો. ભૂમધ્ય સમુદ્રના વિસ્તારમાં રોમન સત્તાનો ફેલાવો કરવા રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે ત્રણ યુદ્ધો થયાં, તે ‘પ્યુનિક વિગ્રહો’ તરીકે જાણીતાં છે. તે ત્રણેય વિગ્રહોમાં રોમનો વિજય થયો હતો. ફિનિશિયનોએ કાર્થેજ વસાવ્યું હતું. લૅટિન ભાષામાં ફિનિશિયનો માટે ‘પ્યુનિક’…
વધુ વાંચો >પ્યુનીકા
પ્યુનીકા : જુઓ દાડમ
વધુ વાંચો >પ્યુમીસ (pumice)
પ્યુમીસ (pumice) : આછા રાખોડી-શ્વેત રંગનો, જ્વાળામુખીજન્ય, વિશેષ સિલિકાધારક લાવાના ફીણમાંથી બનેલો, વધુ પડતો કોષમય કુદરતી કાચ. ખનિજીય બંધારણની ર્દષ્ટિએ સામાન્ય રીતે તે રહાયોલાઇટને સમકક્ષ, પરંતુ અસંખ્ય કોટરોથી ભરપૂર હોય છે. સંજોગભેદે તે ગઠ્ઠાઓ કે કણિકાને સ્વરૂપે પણ જમાવટ પામતો હોય છે, ક્વચિત્ તે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના સૂક્ષ્મ સ્ફટિકો ધરાવતો…
વધુ વાંચો >પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852)
પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852) : ગૉથિક સ્થાપત્યના હિમાયતી આંગ્લ સ્થપતિ. ઓગણીસમી સદીમાં ખ્રિસ્તી સ્થાપત્યમાંથી તેમણે પ્રશિષ્ટ શૈલીના ગૉથિક સ્થાપત્યને પ્રચલિત કર્યું અને દેવળોના ભવનની યથાર્થ અભિવ્યક્તિ રૂપે તેને રજૂ કર્યું. બ્રિટનના રાષ્ટ્રીય સ્મારકરૂપ ધ ન્યૂ પૅલિસ ઑવ્ વેસ્ટમિન્સ્ટર અથવા હાઉસ ઑવ્ પાર્લમેન્ટ(1836–68)ની સ્થાપત્યરચનામાં સર ચાર્લ્સ બેરીકૃત…
વધુ વાંચો >પ્યોંગયાંગ (Pyongyang)
પ્યોંગયાંગ (Pyongyang) : એશિયા ખંડની પૂર્વમાં આવેલા ઉત્તર કોરિયા દેશનું પાટનગર. તે 39° 01´ ઉ. અ. અને 125° 45´ પૂ. રે. પર દેશના વાયવ્ય ભાગમાં ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે. દેશની પશ્ચિમે આવેલા પીળા સમુદ્રના ભાગરૂપ પશ્ચિમ કોરિયા ઉપસાગરના કિનારાથી તે આશરે 48 કિમી.ને અંતરે અંદરના ભૂમિભાગમાં વસેલું છે. તે…
વધુ વાંચો >પ્રકટીકરણ (development)
પ્રકટીકરણ (development) : અર્દશ્ય વસ્તુને પ્રકટ કરીને ર્દશ્યમાન કરવું તે. છબીકલાની દુનિયામાં ફિલ્મ કે કાગળ પર ચિત્ર દેખાય તેમ તેના પર ડાર્કરૂમમાં કરવામાં આવતી રાસાયણિક પ્રક્રિયા માટે પ્રયોજાતા ‘ડેવલપમેન્ટ’નો આ પર્યાય છે. તસવીર ઝડપતી વખતે કૅમેરાની અંદર, પ્રકાશર્દશ્ય ચિત્ર માટેની પૉઝિટિવ ફિલ્મ સિવાયની ફિલ્મ પર અંકિત થયેલ પ્રતિમા પ્રચ્છન્ન અને…
વધુ વાંચો >પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning)
પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning) : પ્રયોજના માટેના જુદા જુદા વિકલ્પોને ધ્યાનમાં લઈ ફક્ત એક વિકલ્પને આખરી સ્વરૂપ આપવા માટે પદ્ધતિસરનું વિશ્લેષણ કરી સમયબદ્ધ અમલ કરવાની પદ્ધતિ. આયોજનના ત્રણ ઘટકો છે : (1) યોજનાનો હેતુ, (2) તે માટે જુદા જુદા વિકલ્પોનું વિશ્લેષણ, (3) કોઈ એક વિકલ્પને પસંદ કરી સમયબદ્ધ કરવો. આયોજન-પ્રક્રિયામાં સાધનસામગ્રી,…
વધુ વાંચો >