જ. પો. ત્રિવેદી
બંદૂકનો દારૂ
બંદૂકનો દારૂ (gun powder) : બંદૂકો અને તોપો ફોડવા માટે સૌપ્રથમ ઉપયોગમાં લેવાયેલ સ્ફોટક પદાર્થ. તે ‘શ્યામચૂર્ણ’ (black powder) તરીકે ઓળખાતો. આલ્ફ્રેડ નોબેલે 1863માં પ્રવાહી નાઇટ્રોગ્લિસરીનનો ખડકો ફોડવા માટે ઉપયોગ કર્યો ત્યાં સુધી આ એક જ વિસ્ફોટક હતો. તે ઘણુંખરું 75 % સૉલ્ટ પીટર (પોટૅશિયમ નાઇટ્રેટ), 15 % કોલસો (charcoal)…
વધુ વાંચો >બાઇલસ્ટાઇન ફ્રેડરિખ કૉનરાડ
બાઇલસ્ટાઇન ફ્રેડરિખ કૉનરાડ (જ. 17 ફેબ્રુઆરી 1838, સેંટ પીટર્સબર્ગ; અ. 18 ઑક્ટોબર 1906, સેંટ પીટર્સબર્ગ) : કાર્બનિક રસાયણના જર્મન-રશિયન જ્ઞાનકોશકાર. જર્મનીમાં અનેક જાણીતા વૈજ્ઞાનિકોના હાથ નીચે કાર્બનિક રસાયણનો અભ્યાસ કર્યા બાદ બાઇલસ્ટાઇન ગોટિંજનમાં અધ્યાપક તથા ત્યારબાદ 1866માં ઇમ્પીરિયલ ટેક્નોલૉજિકલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ, સેંટ પીટર્સબર્ગમાં રસાયણના પ્રાધ્યાપક તરીકે જોડાયા. બાઇલસ્ટાઇનનું પોતાનું સંશોધનકાર્ય ખૂબ…
વધુ વાંચો >બાયર, ઍડૉલ્ફ ફૉન
બાયર, ઍડૉલ્ફ ફૉન (જ. 31 ઑક્ટોબર 1835, બર્લિન; અ. 20 ઑગસ્ટ 1917, સ્ટનબર્ગ) : જર્મન કાર્બનિક રસાયણવિદ્, ચિરપ્રતિષ્ઠિત કાર્બનિક સંશ્લેષણના નિષ્ણાત. પ્રુશિયન આર્મીના જનરલના પુત્ર. બાયરે બાર વર્ષની ઉંમરે સૌપ્રથમ એક નવો પદાર્થ બનાવ્યો, જે સુંદર વાદળી રંગનો સ્ફટિકમય કાર્બોનેટ [CuNa2(CO3)2·3H2O] હતો. તેમણે તેમની તેરમી વર્ષગાંઠ ઇન્ડિગો નામનો રંગક ખરીદીને…
વધુ વાંચો >બાર્ટન, ડેરેક (સર) (હૅરલ્ડ રિચાર્ડ)
બાર્ટન, ડેરેક (સર) (હૅરલ્ડ રિચાર્ડ) (જ. 8 સપ્ટેમ્બર 1918, ગ્રેવસૅન્ડ, કેન્ટ, ઇંગ્લૅન્ડ) : બ્રિટનના ખ્યાતનામ કાર્બન રસાયણશાસ્ત્રી. તેમણે લંડનની ઇમ્પીરિયલ કૉલેજ ખાતે અભ્યાસ કર્યો. 1945માં તેમણે લંડનની ઇમ્પીરિયલ કૉલેજ ઑવ્ સાયન્સ ઍન્ડ ટેક્નૉલોજીમાં પ્રથમ મદદનીશ લેક્ચરર અને પાછળથી સંશોધન-ફેલો તરીકે કાર્ય કર્યું. 1949–50 દરમિયાન હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીમાં મુલાકાતી પ્રાધ્યાપક તરીકે સેવાઓ…
વધુ વાંચો >બાલ્સમ (balsam) (રસાયણશાસ્ત્ર)
બાલ્સમ (balsam) (રસાયણશાસ્ત્ર) : સદાયે લીલાં રહેતાં વૃક્ષો કે છોડવામાંથી અલગ પાડવામાં આવતું રાળ જેવા સુંગધીદાર પદાર્થોનું મિશ્રણ. તેમાં ઓલિયોરેઝિન, ટર્પીન, સિન્નામિક ઍસિડ તથા બેન્ઝોઇક ઍસિડ હોય છે. તે પાણીમાં અદ્રાવ્ય, પણ કાર્બનિક દ્રાવકોમાં દ્રાવ્ય હોય છે. તેમાંનાં કેટલાંક તીવ્ર મીઠી વાસ ધરાવે છે. બાલ્સમ જ્વલનશીલ અને બિનઝેરી હોય છે.…
વધુ વાંચો >બુકનેર, એડુઆર્ડ
બુકનેર, એડુઆર્ડ (જ. 20 મે 1860, મ્યૂનિક; અ. 13 ઑગસ્ટ 1917, ફોકસાની, રુમાનિયા) : આથવણ માટે જીવંત કોષોની જરૂર નથી તેવું દર્શાવનાર જર્મન રસાયણવિદ્. બુકનેરે પ્રો. નેગેલીના હાથ નીચે વનસ્પતિશાસ્ત્રનો તથા બાયર અને કર્ટિયસના હાથ નીચે યુનિવર્સિટી ઑવ્ મ્યૂનિકમાં રસાયણશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કર્યો. 1888માં તેમણે પીએચ.ડી.ની ડિગ્રી મેળવી. બાયરના મદદનીશ તરીકે…
વધુ વાંચો >બુતલેરલ, એલેક્ઝાન્દ્ર મિખાઇલોવિચ
બુતલેરલ, એલેક્ઝાન્દ્ર મિખાઇલોવિચ (જ. 6 સપ્ટેમ્બર 1828, ચિસ્ટાપોલ, રશિયા; અ. 17 ઑગસ્ટ 1886, બુનલેરોવ્કા, રશિયા) : રસાયણશાસ્ત્રમાં સંરચના સિદ્ધાંતને – ખાસ કરીને ચલાવયવતા(tautomerism)ને અનુલક્ષીને વિકસાવનાર રશિયન રસાયણવિદ્. કાઝાન વિશ્વવિદ્યાલયમાં 1849માં જોડાઈને ફ્રેન્ચ રસાયણજ્ઞો ઑગસ્ટે લૉરેન્ટ તથા ચાર્લ્સ ગર્હાર્ટના નવા સિદ્ધાંતોનો અભ્યાસ શરૂ કરીને કેટલાંક જાણીતાં તથા અવનવાં સંયોજનોના સંશ્લેષણ માટે…
વધુ વાંચો >બુન્સેન, રૉબર્ટ વિલ્હેલ્મ
બુન્સેન, રૉબર્ટ વિલ્હેલ્મ (જ. 31 માર્ચ 1811, ગોટિન્જન, વેસ્ટફિલિયા; અ. 16 ઑગસ્ટ 1899, હાઇડલબર્ગ, બાડન) : પ્રયોગકાર તરીકે બહુમુખી પ્રતિભા ધરાવતા, રાસાયણિક વર્ણપટમિતિની પહેલ કરનાર જર્મન રસાયણવિદ્. બુન્સેનના પિતા ગોટિન્જનમાં ગ્રંથપાલ તથા ભાષાવિજ્ઞાનના પ્રાધ્યાપક હતા. બુન્સેનનો રસાયણનો અભ્યાસ ત્યાં શરૂ થયો તથા પૅરિસ, બર્લિન અને વિયેનામાં પણ તેમણે વિશેષ અભ્યાસ…
વધુ વાંચો >બેઇકલૅન્ડ, લિયો હેન્ડ્રિક
બેઇકલૅન્ડ, લિયો હેન્ડ્રિક (જ. 14 નવેમ્બર 1863, ઘેન્ટ, બેલ્જિયમ; અ. 23 ફેબ્રુઆરી 1944, બેકન, ન્યૂયૉર્ક, યુ.એસ.) : ‘બેકેલાઇટ’ની શોધ દ્વારા આધુનિક પ્લાસ્ટિક-ઉદ્યોગની સ્થાપનામાં મદદરૂપ થનાર અમેરિકન ઔદ્યોગિક રસાયણના નિષ્ણાત. બેઇકલૅન્ડે 21 વર્ષની ઉંમરે યુનિવર્સિટી ઑવ્ ઘેન્ટમાંથી ડૉક્ટરેટ મેળવી તે જ યુનિવર્સિટીમાં 1889 સુધી અધ્યાપનકાર્ય કર્યું. 1889માં મધુરજની માટે અમેરિકા ગયા…
વધુ વાંચો >બેકેલાઇટ
બેકેલાઇટ : લિયો બેઇકલૅન્ડ દ્વારા 1909માં બનાવાયેલ પ્રથમ સંશ્લેષિત પ્લાસ્ટિક. ફીનૉલનું ફૉર્માલ્ડિહાઇડ સાથે સંઘનન કરવાથી પાઉડર સ્વરૂપે જે રેઝિન બને છે તે બેકેલાઇટ નામે જાણીતું છે. આ પાઉડરને ગરમ કરવાથી તેને ઘન સ્વરૂપે યથોચિત આકાર આપી શકાય છે. ફીનૉલની ફૉર્માલ્ડિહાઇડ સાથે પ્રક્રિયા કરતાં મિથિલોલ ફીનૉલ્સ (i) બને છે. આ પ્રક્રિયા…
વધુ વાંચો >