ગિરીશભાઈ પંડ્યા
શિપ-રૉક (Ship Rock)
શિપ-રૉક (Ship Rock) : યુ.એસ.ના ન્યૂ મેક્સિકો રાજ્યના વાયવ્ય ભાગમાં આવેલો, વિકેન્દ્રિત ડાઇક-અંતર્ભેદનો સહિતનો જ્વાળામુખી-દાટો. આ વિસ્તારમાં તે વિશિષ્ટ ભૂમિદૃશ્ય રચે છે. આજુબાજુની ભૂમિસપાટીથી તે 420 મીટર જેટલી ઊંચાઈ ધરાવે છે. પ્રાચીન જ્વાળામુખીના કંઠ(નળીભાગ)માં જામેલા લાવાના ઘનીભવનથી તે તૈયાર થયેલો છે. કંઠની બહારનો ખડક કાળક્રમે ઘસારાને કારણે નામશેષ થઈ જવાથી…
વધુ વાંચો >શિયાળો
શિયાળો : દુનિયાના મોટાભાગના પ્રદેશોમાં પ્રવર્તતી બે પૈકીની તથા મોસમી પ્રદેશોમાં પ્રવર્તતી ત્રણ ઋતુઓ પૈકીની એક ઋતુ. ભારતીય ઋતુચક્ર પ્રમાણે હેમંત અને શિશિર ઋતુઓને આવરી લેતો સમયગાળો. વર્ષ દરમિયાનની ઠંડામાં ઠંડી ઋતુ. ઉત્તર ગોળાર્ધમાં આ ઋતુ નવેમ્બરના મધ્યથી ફેબ્રુઆરીના મધ્ય સુધી તથા દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં તે જૂનના મધ્યથી સપ્ટેમ્બરના મધ્ય સુધી…
વધુ વાંચો >શિરા (vein)
શિરા (vein) : કોઈ પણ ખનિજ કે ધાતુખનિજથી બનેલો, પ્રાદેશિક ખડકમાં જોવા મળતો, લંબાઈ અને ઊંડાઈના પ્રમાણમાં ઓછી પહોળાઈ ધરાવતો, ઊભો, આડો કે ત્રાંસો પટ. આર્થિક દૃષ્ટિએ તે ઉપયોગી કે બિનઉપયોગી હોઈ શકે. ખનિજથી બનેલી હોય તે ખનિજશિરા (vein), ધાતુખનિજથી બનેલી હોય તે ધાતુખનિજશિરા (lode) અને પાષાણથી બનેલી હોય તે…
વધુ વાંચો >શિલાચૂર્ણ (detritus)
શિલાચૂર્ણ (detritus) : તૂટેલા ખડકોનો સ્થૂળ-સૂક્ષ્મ ચૂર્ણજથ્થો. ઘસારો, ધોવાણ અને ખવાણ(વિભંજન તેમજ વિઘટન)ની ક્રિયાઓ જેવાં વિવિધ પરિબળોની અસર હેઠળ ભૂપૃષ્ઠના ખડકો તૂટે છે અને ક્રમશ: નાનામોટા ટુકડાઓ કે સ્થૂળ-સૂક્ષ્મ ચૂર્ણ-સ્વરૂપમાં ફેરવાય છે. શિલાચૂર્ણના જથ્થા મોટેભાગે સ્વસ્થાનિક હોતા નથી. ખડકોની પોતાની મૂળ જગાએથી સ્થાનાંતરિત થઈને અન્યત્ર એકત્રિત થયેલા આ પ્રકારના દ્રવ્યજથ્થાને…
વધુ વાંચો >શિલાવરણ (lithosphere)
શિલાવરણ (lithosphere) : ખડકોથી બનેલું આવરણ. પૃથ્વીનો પોપડો કે જે વિવિધ પ્રકારના ખડકોથી બનેલો છે તેને શિલાવરણ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેની નીચેની સીમા ભૂમધ્યાવરણ (mantle) અને ઉપરની સીમા જલાવરણ, જીવાવરણ અને વાતાવરણથી આવૃત છે. જલાવરણ અને વાતાવરણની સરખામણીએ જોતાં આ આવરણ ઘનદ્રવ્યથી બનેલું છે. મોટાભાગના અભ્યાસીઓ શિલાવરણને પોપડાના સમાનાર્થી…
વધુ વાંચો >શિલોંગ ઉચ્ચપ્રદેશ
શિલોંગ ઉચ્ચપ્રદેશ : મેઘાલય રાજ્યના પૂર્વભાગમાં આવેલો ઉચ્ચપ્રદેશ. મથાળે મેજ આકારની સપાટ ભૂમિનું શ્ય રચતો આ પહાડી પ્રદેશ મેઘાલયના ઘણાખરા ભાગને આવરી લે છે. ઉચ્ચપ્રદેશના પશ્ચિમ, ઉત્તર અને દક્ષિણ વિભાગો અનુક્રમે ગારો, જેંતિયા અને ખાસી ટેકરીઓને નામે ઓળખાય છે. વાસ્તવમાં આ ઉચ્ચપ્રદેશ દ્વીપકલ્પીય ભારતના મુખ્ય ઉચ્ચપ્રદેશમાં નવવિવૃતિ (outlier) રૂપે રજૂ…
વધુ વાંચો >શિવપુરી
શિવપુરી : મધ્યપ્રદેશના ઉત્તર ભાગમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : 25° 20´ ઉ. અ. અને 77° 40´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 10,278 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે મોરેના, ગ્વાલિયર અને દાતિયા જિલ્લા; પૂર્વમાં ઝાંસી જિલ્લો (ઉ. પ્ર.); દક્ષિણે ગુના જિલ્લો તથા પશ્ચિમે…
વધુ વાંચો >શિવપુરી રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન (Shivpuri National Park)
શિવપુરી રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન (Shivpuri National Park) : મધ્યપ્રદેશ રાજ્યના શિવપુરી જિલ્લામાં આવેલો રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન. તે મુંબઈ-આગ્રા મુખ્ય માર્ગ પર ગ્વાલિયર શહેરની દક્ષિણે આશરે 116 કિમી. અંતરે આવેલો છે અને 158 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર ધરાવે છે. તે વિંધ્ય હારમાળાના પ્રદેશમાં હોવાથી તેનું ભૂપૃષ્ઠ ટેકરીઓ તથા ખીણોથી બનેલું છે. અહીં જોવા મળતી…
વધુ વાંચો >શિવરૉય ટેકરીઓ (Shevroy Hills)
શિવરૉય ટેકરીઓ (Shevroy Hills) : ભારતીય દ્વીપકલ્પના પૂર્વ કાંઠાથી અંદર તરફ આવેલી હારમાળા. પૂર્વઘાટની ટેકરીઓથી બનેલી આ હારમાળા તામિલનાડુ રાજ્યના સેલમ જિલ્લામાં આવેલી છે. તે અહીંનો આશરે 390 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. હારમાળાના નૈર્ઋત્યભાગમાં ઊંચાં શિખરો આવેલાં છે. યેરકૉડ ઉચ્ચપ્રદેશ ખાતે સન્યાસીમલાઈ અથવા ડફ ટેકરીની ઊંચાઈ 1,594 મીટર…
વધુ વાંચો >શિવસાગર
શિવસાગર : આસામના પૂર્વભાગમાં આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 26° 59´ ઉ. અ. અને 94° 39´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 2,668 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે દિબ્રુગઢ જિલ્લો, પૂર્વ તરફ અરુણાચલ પ્રદેશ (રાજ્ય), દક્ષિણે નાગાલૅન્ડ તથા પશ્ચિમે જોરહટ જિલ્લો આવેલા છે.…
વધુ વાંચો >