૯.૦૨
તોપથી ત્રિપાઠી આર. પી.
ત્રિતાલ
ત્રિતાલ : ભારતીય સંગીત અંતર્ગતનો તાલ. તે 16 માત્રાનો છે. તેમાં ચાર ચાર માત્રાના ચાર વિભાગો આવે છે. તાલના બોલ તથા માત્રાસમૂહોની વહેંચણી નીચે પ્રમાણે હોય છે. પ્રચારમાંના બે પ્રકારના બોલ નીચે મુજબ છે : શાસ્ત્રીય સંગીતની ઘણી બંદિશો ત્રિતાલમાં બદ્ધ છે. આ તાલ વિલંબિત, મધ્ય અને દ્રુત – આમ…
વધુ વાંચો >ત્રિદોષ
ત્રિદોષ : ‘ત્રિદોષ’ એ આયુર્વેદિક વિજ્ઞાનનો પારિભાષિક શબ્દ છે. તેનો અર્થ થાય છે ‘ત્રણ દોષ’ એટલે કે દેહધારક મૂળ ત્રણ તત્વો. આયુર્વેદ વિજ્ઞાને શરીરને ધારણ કરનારાં અને શરીરના આરોગ્ય તથા રોગના મુખ્ય કારણ રૂપે ભાગ ભજવનારાં મૂળભૂત 3 દેહતત્વોની શોધ કરી, તેને નામ આપ્યાં છે : (1) વાયુદોષ (2) પિત્તદોષ…
વધુ વાંચો >ત્રિપક્ષી સત્તાજોડાણ
ત્રિપક્ષી સત્તાજોડાણ : યુરોપમાં ફ્રાન્સને અલગ પાડી દઈને મહાસત્તા તરીકે જર્મનીનું સ્થાન મજબૂત બનાવવા અને સત્તાની સમતુલા જર્મનીની તરફેણમાં રાખવાનો બિસ્માર્કનો પ્રયાસ. 1870–71ના ફ્રાંકો-પ્રશિયન યુદ્ધમાં ફ્રાંસની હાર થઈ તેની સાથે પ્રશિયાના ચાન્સેલર બિસ્માર્કના નેતૃત્વ હેઠળ જર્મનીના એકીકરણનું કાર્ય પૂરું થયું. એ રીતે યુરોપની મધ્યમાં નવું સંગઠિત અને શક્તિશાળી જર્મન રાજ્ય…
વધુ વાંચો >ત્રિપરિમાણી શસ્ત્રક્રિયા
ત્રિપરિમાણી શસ્ત્રક્રિયા (stereotactic surgery) : મગજની અંદરના કોઈ એક ચોક્કસ દોષવિસ્તાર(lesion)નું ત્રણે પરિમાણો(dimensions)માં સ્થાન નિશ્ચિત કરીને આસપાસના ભાગને ઓછામાં ઓછું નુકસાન થાય તેવી રીતે કરાતી શસ્ત્રક્રિયા. તેના સૌપ્રથમ પ્રયોગશાળાકીય પ્રયત્નો હૉર્સ્લી અને કલેર્કે (1908) કર્યા હતા. પરંતુ તેનો માનવ પર ઉપયોગ કરવામાં માથાના આકારની વિવિધતાએ મુશ્કેલી સર્જી હતી. સ્પેઇજેલ અને…
વધુ વાંચો >ત્રિપાઠી, આર. એસ.
ત્રિપાઠી, આર. એસ. (જ. 1904, રાયબરેલી) : પ્રાચીન ભારતીય ઇતિહાસના સંશોધક તથા વિદ્વાન. એમનું પૂરું નામ ત્રિપાઠી રમાશંકર હતું. એમણે એમ.એ.ની ડિગ્રી લખનૌ યુનિવર્સિટીમાંથી અને પીએચ.ડીની ડિગ્રી લંડન યુનિવર્સિટીમાંથી મેળવી હતી. એમણે લંડનની સ્કૂલ ઑવ્ ઓરિએન્ટલ સ્ટડીઝમાં યુ.પી. સરકારના સ્કૉલર તરીકે કામ કર્યું હતું. એ પછી બનારસ હિન્દુ યુનિવર્સિટીમાં પ્રાચીન…
વધુ વાંચો >ત્રિપાઠી, આર. પી.
ત્રિપાઠી, આર. પી. : મધ્યકાલીન ભારતીય ઇતિહાસના વિદ્વાન. એમનું પૂરું નામ ત્રિપાઠી રામપ્રસાદ હતું. એમણે ભારતમાં એમ.એ. સુધી અભ્યાસ કર્યા પછી લંડન જઈને ત્યાંની યુનિવર્સિટીની ડી.એસ.સી.ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી હતી. તેઓ અલ્લાહાબાદ યુનિવર્સિટીમાં ઇતિહાસના પ્રાધ્યાપક હતા. એમનું ‘સમ આસ્પેકટ્સ ઑવ્ મુસ્લિમ ઍડ્મિનિસ્ટ્રેશન’ નામનું પુસ્તક 1936માં પ્રસિદ્ધ થયું હતું. તેની બીજી…
વધુ વાંચો >તોપ
તોપ : લશ્કરની પરિભાષામાં ગોળા ફેંકવાની નળીના અંદરના ભાગમાં 30 મિમી. અથવા તેનાથી વધુ વ્યાસ ધરાવતું શસ્ત્ર. તોપ તરીકે ઓળખાતાં તમામ યુદ્ધ આયુધોનાં વિકાસ, સંચાલન તથા જાળવણીના કૌશલને તોપવિદ્યા (gunnery) કહેવામાં આવે છે. આધુનિક તોપોમાં પ્રવેગક તરીકે સ્ફોટક દારૂગોળાનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે; પરંતુ અગાઉના પ્રક્ષેપકોમાં વળ, તાણ અને પ્રતિભાર(counter…
વધુ વાંચો >તોમર રાજ્ય
તોમર રાજ્ય : તોમર નામની રાજપૂત જાતિનું રાજ્ય. ભારતની છત્રીસ રાજપૂત જાતિઓમાંની એક તે તોમર. તોમરો હરિયાણા પ્રદેશ ઉપર રાજ્ય કરતા હતા. તેમની રાજધાની ઢિલ્લિકા (દિલ્હી) હતી. અનુશ્રુતિ પ્રમાણે તુઅરો કે તોમરોએ દિલ્હીની સ્થાપના ઈ. સ. 736માં કરી હતી. તેમનો સૌપ્રથમ ઉલ્લેખ પેહોવા (પ્રાચીન પૃથૂદક) પંજાબના કર્નાલ જિલ્લામાં પ્રતિહાર મહેન્દ્રપાલ…
વધુ વાંચો >તોરણ
તોરણ : પ્રાચીન બૌદ્ધ સ્તૂપમાં પ્રવેશમાર્ગ નિર્ધારિત કરતી રચના. પાછળથી હિન્દુ સ્થાપત્યમાં પણ તેનો ઉપયોગ થયો. સ્તૂપનું તળદર્શન ગોળાકાર હોવાથી તેમાં દિશાનું અનુમાન કરવું કઠિન બનતું, તેથી ચારે દિશામાં ચાર પ્રવેશદ્વાર-તોરણ બનાવી સ્તૂપની પ્રવેશની દિશા નિર્ધારિત કરાતી. શરૂઆતમાં લાકડાના બાંધકામની રીત પ્રમાણે બનાવાતાં આવાં તોરણથી પ્રવેશ ઔપચારિક, શિષ્ટ તથા પવિત્રતાની…
વધુ વાંચો >તોરમાણ
તોરમાણ : હૂણ લોકોનો સરદાર અને રાજવી. ગુપ્ત સામ્રાજ્યની સત્તાનો હ્રાસ થતાં, હૂણોએ તોરમાણ નામે રાજાના નેતૃત્વ નીચે ભારત પર આક્રમણ કરી છેક મધ્યપ્રદેશ સુધી વિજયકૂચ કરી, ને ત્યાં પોતાની સત્તા જમાવી. તોરમાણની સત્તા આ પ્રદેશમાં ઈ. સ. 510ના અરસામાં સ્થપાઈ હોવાનું એરણ(જિ. સાગર)માંના અભિલેખો પરથી માલૂમ પડે છે. એની…
વધુ વાંચો >તોરી
તોરી : પ્રાચીન જાપાનના શિન્ટો મંદિર સંકુલમાં પ્રવેશસ્થાન નિર્ધારિત કરતું તોરણ. તેની રચનામાં બે સ્તંભ પર સ્તંભની બંને તરફ બહાર નીકળતા એક અથવા બે મોભ મુકાતા. આ મોભના છેડા ઉપરની તરફ વળેલા રહેતા. શરૂઆતના તબક્કામાં તોરીની રચના લાકડામાંથી કરાતી. પાછળથી તેમાં પથ્થરનો ઉપયોગ પણ થતો. જાપાનમાં બૌદ્ધ ધર્મના પ્રસાર પછી…
વધુ વાંચો >તોરીનો
તોરીનો (તુરિન) : ઇટાલીનો પ્રાન્ત તથા તેનું પાટનગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 45° 08’ ઉ. અ. અને 7° 22’ પૂ. રે.. આ ઔદ્યોગિક શહેર આલ્પ્સ પર્વતની પૂર્વ બાજુએ આવેલાં પહોળાં અને ફળદ્રૂપ મેદાનોની વચ્ચે પાયમોન્ટ પ્રદેશમાં ‘પો’ નદીના કિનારે વસેલું છે. વિસ્તાર 130 ચોકિમી. મૂળ વસાહત તુરિનીએ વસાવી હતી. ઈ. સ.…
વધુ વાંચો >તોળકાપ્પિયમ્
તોળકાપ્પિયમ્ (ઈ. સ. પૂ. બીજી સદી) : તમિળનો પ્રાચીનતમ પ્રથમ ઉપલબ્ધ ગ્રંથ. એના રચયિતા તોળકાપ્પિવર હતા. કેટલાક વિદ્વાનોના મતાનુસાર એ પ્રસિદ્ધ વ્યાકરણાચાર્ય અગસ્ત્યના શિષ્ય હતા. એ ગ્રંથ મુખ્ય તો વ્યાકરણગ્રંથ છે. એમાં તમિળ ભાષાનું સ્વરૂપ, વ્યાકરણ, નિયમો, અર્થાલંકારો, વિવિધ છંદો, જનપદો અને નગરોનાં વર્ણનો, જીવનપ્રણાલી, સાંસ્કૃતિક વિકાસ, પ્રેમ, સંયોગ, વિયોગ,…
વધુ વાંચો >ત્બિલિસિ
ત્બિલિસિ (Tbilisi) : એશિયાના કૉકેસસ પર્વતમાળાના પ્રદેશમાં આવેલ જ્યૉર્જિયા ગણરાજ્યનું પાટનગર તથા ઐતિહાસિક શહેર. રશિયન ભાષામાં તેનું નામ ‘તિફિલસ’ છે. સ્થાનિક જ્યૉર્જિયન ભાષામાં ‘ત્બિલિસિ’ એટલે ગરમ પાણીનાં ઝરણાં. તેની આજુબાજુના વિસ્તારમાં ગરમ પાણીનાં ઘણાં ઝરણાં હોવાથી શહેરને આ નામ મળ્યું છે. તે 41° 43’ ઉ. અ. તથા 44° 49’ પૂ.…
વધુ વાંચો >ત્યાગ
ત્યાગ : પોતાની પાસે હોય તેવી વસ્તુ બીજાને આપવી કે પોતે ન સ્વીકારવી તેનું નામ ત્યાગ. સારી વસ્તુ બીજાને આપવી કે ખરાબ વસ્તુથી પોતે દૂર રહેવું તે બંને વાત ત્યાગમાં સંભવે છે. ભારતીય દર્શનોમાં ત્યાગના અંતર્ત્યાગ અને બહિર્ત્યાગ – એવા બે પ્રકારો ગણાવ્યા છે. સારી કે ખરાબ બંને જાતની વસ્તુઓનો…
વધુ વાંચો >ત્યાગપત્ર
ત્યાગપત્ર (1937) : હિંદી નવલકથાકાર જૈનેન્દ્રની મનોવૈજ્ઞાનિક નવલકથા. તે તેમની ત્રીજી નવલકથા છે. અહીં લેખક નવલકથાની નાયિકા મૃણાલના આત્મસંઘર્ષ દ્વારા આત્મવ્યથાનું એક દર્શન સ્થાપે છે. માત્ર 86 પૃષ્ઠની નવલકથાની શરૂઆતમાં પ્રારંભિક અને અંતમાં પુનશ્ચ (તા.ક.) મૂકીને નવલકથામાં નિરૂપિત કથામાં સત્યઘટનાનો આભાસ ઊભો કર્યો છે. આ કથા એક નિવૃત્ત ન્યાયાધીશ સર…
વધુ વાંચો >