૭.૨૦
જર્મનીથી જલશોફ (oedema)
જર્મની
જર્મની ભૂગોળ મધ્ય યુરોપમાં આવેલો, યુરોપમાં રશિયા પછી સૌથી વધારે વસ્તીવાળો અને કુદરતી સંપત્તિ ધરાવતો સમૃદ્ધ ઔદ્યોગિક દેશ. ભૌગોલિક સ્થાન આશરે 47° 30’થી 55° ઉ. અ. અને 6° 15° પૂ. રે.ની વચ્ચેનો વિસ્તાર. જર્મનીનો કુલ વિસ્તાર 3,57,093 ચોકિમી. છે. તેની સરહદો 9 દેશો સાથે જોડાયેલી છે. પશ્ચિમે નેધરલૅન્ડઝ્, બેલ્જિયમ, લક્ઝમબર્ગ;…
વધુ વાંચો >જલ-ઉદ્યાન (water garden)
જલ-ઉદ્યાન (water garden) : પાણીમાં બનાવાતો ઉદ્યાન. સામાન્ય રીતે જલ-ઉદ્યાન બે અર્થમાં વપરાય છે : એક એવો ઉદ્યાન કે જ્યાં મુખ્યત્વે પાણીના ફુવારા, ધોધ વગેરેની અધિકતા હોય અને બીજો એવો ઉદ્યાન કે જ્યાં પાણીમાં થતાં ફૂલ, છોડ વગેરેનું મહત્વ હોય. વાસ્તવિક તો જે બગીચામાં આ બેઉ પ્રકારની વિશિષ્ટતાઓનો યોગ્ય સમન્વય…
વધુ વાંચો >જલઊર્જા
જલઊર્જા : પૃથ્વીની સપાટીથી અમુક ઊંચાઈએ સંચિત કરેલા પાણી સાથે સંકળાયેલી ઊર્જા. અવસ્થા કે સ્થાનને કારણે જળ સાથે સંકળાયેલી ઊર્જા સ્થિતિ-ઊર્જા(potential energy)નું સ્વરૂપ ધરાવે છે. સ્થિતિ-ઊર્જાનું આવું સ્વરૂપ ધરાવતી જલઊર્જાને, વિદ્યુતઊર્જા તેમજ અન્ય પ્રકારની ઊર્જામાં પરિવર્તિત કરી શકાય છે. જળતંત્રની કાર્ય કરવાની ગુંજાશ અથવા ક્ષમતાને ઊર્જા કહે છે. ઊર્જાનાં યાંત્રિક,…
વધુ વાંચો >જલકાચ (water glass)
જલકાચ (water glass) : પરિવર્તી સંઘટનવાળો સોડિયમ સિલિકેટ અથવા દ્રાવ્યકાચ. તેના સ્ફટિક જેવા રંગવિહીન ગઠ્ઠા સફેદથી ભૂખરા સફેદ રંગના હોય છે તથા કાચ જેવા દેખાય છે. તેને પાણીમાં ઓગાળતાં સિરપ જેવું ઘટ્ટ પ્રવાહી બને છે. તેનાં કેટલાંક સ્વરૂપો અતિ અલ્પ દ્રાવ્ય તથા કેટલાંક અદ્રાવ્ય પણ હોય છે. વધારે પાણી કરતાં…
વધુ વાંચો >જલકી પ્યાસ ના જાએ
જલકી પ્યાસ ના જાએ : પ્રસિદ્ધ પંજાબી સાહિત્યકાર કર્તારસિંહ દુગ્ગલની નવલકથા. 1984માં પ્રગટ થયેલી. એ નવલકથા ભારતવિભાજન થતાં, ભારત અને પાકિસ્તાનમાં જે અત્યાચારો થયા અને જે લોકો પર પારાવાર સિતમ ગુજર્યો તે પ્રસંગની હૃદયદ્રાવક કહાની છે. એની વિશેષતા એ છે કે એમાં કોઈ નાયકનાયિકા નથી. અથવા બીજી રીતે કહીએ તો…
વધુ વાંચો >જલક્રમક અથવા જલાનુક્રમણ (hydrosere)
જલક્રમક અથવા જલાનુક્રમણ (hydrosere) : તળાવ કે જળાશયોમાં પ્રારંભિક અવસ્થાથી માંડીને ચરમાવસ્થા સુધી જટિલ પર્યાવરણને અનુકૂળ બની સજીવ સમૂહમાં તથા પ્રગતિશીલ અનુક્રમિક ફેરફારો. તળાવ કે જળાશયોમાં જલાનુક્રમણનો પ્રારંભ કેટલાક વનસ્પતિ સૂક્ષ્મજીવો(phytoplanktons)ના સંસ્થાનીકરણથી થાય છે. તે સૌપ્રથમ વનસ્પતિસમાજ બનાવે છે અને અંતે વનમાં પરિણમે છે, જે વનસ્પતિના મુખ્ય ઘટકો સહિતની ચરમાવસ્થા…
વધુ વાંચો >જલતલસ્થ સજીવો
જલતલસ્થ સજીવો : જલતલસ્થ વિભાગ(benthic division)માંની વનસ્પતિસૃષ્ટિ તથા તેમાં વસતાં પ્રાણીઓ. સમુદ્ર, મીઠા પાણીનાં સરોવર કે તળાવના તલપ્રદેશમાં તટથી માંડી સૌથી વધારે ઊંડાઈ સુધી જોવા મળતા જલીય સજીવોના નિવાસને જલતલસ્થ વિભાગ કહે છે. આ વિભાગમાં વસતા જલતલસ્થ સજીવોમાં લીલ, જીવાણુઓ, ફૂગ, જલીય સપુષ્પ વનસ્પતિ, સ્તરકવચીઓ, જલીય કીટકો, નૂપુરક, મૃદુકાય અને…
વધુ વાંચો >જલતાણ
જલતાણ : વનસ્પતિમાં ભૂમિજલની અલ્પતા કે હિમપાત જેવાં બાહ્ય પરિબળોને લીધે ઉદભવતી હાનિકારક અસર. જલતાણને લીધે પ્રકાશસંશ્લેષણમાં ઘટાડો, વૃદ્ધિદરમાં ઘટાડો, ક્ષારોના પ્રમાણમાં વધારો, રંધ્રોનું બંધ થઈ જવું, સુકારો વગેરે હાનિકારક અસરો ઉદભવે છે. તેની તીવ્રતા વધારે હોય તો નાશ પણ સંભવી શકે. જલતાણનું મુખ્ય કારણ ભૂમિજલનો અલ્પ પુરવઠો છે. સાથે…
વધુ વાંચો >જલપાઇગુરી
જલપાઇગુરી : પશ્ચિમ બંગાળ રાજ્યમાં ઉત્તરમાં આવેલો જિલ્લો તથા નગર. તિસ્તા નદીના જમણા કાંઠા પર વસેલું આ નગર આશરે 26° 40’ ઉ. અ. અને 89° પૂ. રે. પર જિલ્લા તથા વિભાગીય મથક ઉપરાંત કૃષિપેદાશોનું વિતરણ કેન્દ્ર છે. અહીં શણ, દીવાસળી અને લાકડાં વહેરવાના ઉદ્યોગો અગ્રસ્થાન ધરાવે છે. તે દાર્જિલિંગ, સિલિગુરી…
વધુ વાંચો >જલપ્રાનુકૂલન (water conditioning)
જલપ્રાનુકૂલન (water conditioning) : પૃષ્ઠજળ (surface water) અને ભૂગર્ભજળ(ground water)ને માનવી તથા ઉદ્યોગો માટે વપરાશયોગ્ય બનાવવા આપવામાં આવતી માવજત (teratment). કોઈ પણ સંયંત્ર (plant) માટે સ્થળની પસંદગી કરતી વખતે પ્રાપ્ય જળની ગુણવત્તા અને તેનો જથ્થો અગત્યનાં બની રહે છે. અપરિષ્કૃત (raw) જળના મુખ્ય સ્રોતો બે છે : પૃષ્ઠજળ અને ભૂગર્ભજળ.…
વધુ વાંચો >જલમૂત્રમેહ (diabetes insipidus)
જલમૂત્રમેહ (diabetes insipidus) : સતત અને વારંવાર પુષ્કળ પેશાબ થવાનો વિકાર. તે ભાગ્યે થતો વિકાર છે અને તેમાં થતા પેશાબની સાંદ્રતા (concentration) ઓછી હોય છે, તેથી તેને મંદ (dilute) મૂત્ર કહે છે. ખૂબ પ્રમાણમાં પેશાબ થવાને કારણે ખૂબ તરસ લાગે છે. જલમૂત્રમેહના બે પ્રકાર છે : (1) ખોપરીમાંનો વિકાર અથવા…
વધુ વાંચો >જલવાયુ (water gas)
જલવાયુ (water gas) : કાર્બન-મૉનૉક્સાઇડ તથા હાઇડ્રોજનનું મિશ્રણ. તાપદીપ્ત કોક (1200°થી 1400° સે.)ના સ્તર ઉપર વરાળ પસાર કરવાથી જલવાયુ બને છે. C + H2O = CO + H2 29,000 કૅલરી આ પ્રક્રિયા ઉષ્માશોષક હોઈ, કોક ઠંડો થઈ જાય છે. આમ થતું અટકાવવા તપ્ત કોક ઉપર હવા ફૂંકવી પડે છે અને…
વધુ વાંચો >જલવાહક પેશી (water conducting tissue)
જલવાહક પેશી (water conducting tissue) : વનસ્પતિનો, સંવહનપેશી-તંત્ર(vascular system)નો એક ભાગ, જે મૂળ દ્વારા શોષાયેલાં પાણી અને દ્રાવ્ય ખનિજ ક્ષારોનું વનસ્પતિનાં અન્ય અંગો જેવાં કે પ્રકાંડ, પર્ણ, પુષ્પ, ફળ વગેરે તરફ વહન કરે છે તેમજ વનસ્પતિને યાંત્રિક આધાર આપે છે. મૂળવર્ધી અગ્ર અને પ્રરોહવર્ધી અગ્રના વિભાજન પામતા કોષો પ્રાથમિક જલવાહક…
વધુ વાંચો >જલવિભવ
જલવિભવ : પાણીનો રાસાયણિક વિભવ. રાસાયણિક તંત્રમાં આવેલ એક મોલ પદાર્થની મુક્તશક્તિને તે પદાર્થનો રાસાયણિક વિભવ કહે છે. તેથી અચળ દબાણે અને તાપમાને રાસાયણિક વિભવનો આધાર તે પદાર્થની મોલ સંખ્યા પર રહેલો હોય છે. પાણીનો જલવિભવ ગ્રીક મૂળાક્ષર (psi – સાય) દ્વારા દર્શાવાય છે. તે પ્રમાણભૂત સ્થિતિમાં કોઈ એક તંત્રમાં…
વધુ વાંચો >જલવિભાજન (hydrolysis)
જલવિભાજન (hydrolysis) : જેમાં પાણી એક ઘટક તરીકે ભાગ લેતું હોય તેવી રસાયણશાસ્ત્ર અને દેહક્રિયાવિજ્ઞાન(physiology)ની ર્દષ્ટિએ ઉપયોગી દ્વિવિઘટનની પ્રક્રિયા. દા.ત., સંયોજન BA માટે, BA + H2O = HA + BOH અકાર્બનિક રસાયણમાં જલવિભાજનની વધુ જાણીતી પ્રક્રિયાઓ બે પ્રકારની છે : (1) પ્રબળ ઍસિડ અને નિર્બળ બેઝના અને (2) નિર્બળ ઍસિડ…
વધુ વાંચો >જલવિસ્તાર વ્યવસ્થાપન
જલવિસ્તાર વ્યવસ્થાપન : કોઈ પણ જલવિસ્તારમાં ઉપલબ્ધ જલસ્રાવમાંથી વર્ષાનુવર્ષ મહત્તમ ઉત્પાદન મેળવી શકાય તેવા ઉદ્દેશને ધ્યાનમાં રાખીને હાથ ધરવામાં આવતું ભૂમિવિકાસ અને જલસ્રાવનું વ્યવસ્થાપન. જો કોઈ વિસ્તારમાં જલ અને ભૂમિવિકાસની પ્રવૃત્તિઓ વ્યવસ્થિત રીતે હાથ ધરવામાં ન આવે તો તેનાં પરિણામોનો મહત્તમ લાભ મળતો નથી કારણ કે કોઈ પણ જલસ્રાવક્ષેત્રમાં પડતા…
વધુ વાંચો >જલશોફ (oedema)
જલશોફ (oedema) : પેશી અને અંગોમાં કોષોની બહાર પાણીના મુક્ત રીતે ભરાવાથી સોજો આવવો તે. 65 કિગ્રા. વજનવાળા તંદુરસ્ત માણસમાં આશરે 40 લિટર પાણી હોય છે. તેમાંનું 28 લિટર કોષોની અંદર, 9 લિટર કોષોની આસપાસ અને 3 લિટર લોહીમાં હોય છે (આકૃતિ 1). પાણી કોષોના જુદા જુદા પટલોમાં થઈને લગભગ…
વધુ વાંચો >