૬(૧).૧૬
ખેરથી ગજ્જર અર્જુનકુમાર પ્રાગજીભાઈ
ખૈરાબાદી, ફઝલેહક (મૌલાના)
ખૈરાબાદી, ફઝલેહક (મૌલાના) (જ. 1797, ખૈરાબાદ, ઉત્તરપ્રદેશ; અ. 1863, આંદામાન) : અરબી, ફારસી ભાષાના શાયર અને સ્વાતંત્ર્યપ્રિય ઉલેમા. તેમના પિતાનું નામ ફઝલ ઇમામ હતું. તેમણે આરંભિક શિક્ષણ પિતા પાસેથી મેળવ્યું. તે પછી ‘હદીસ’નું શિક્ષણ કુરાને શરીફના અનુવાદક જનાબ શાહ અબ્દુલ કાદિર પાસેથી મેળવી, લગભગ 14 વર્ષની ઉંમરે મદરેસામાં પાઠ આપતા…
વધુ વાંચો >ખોખો
ખોખો : મહારાષ્ટ્ર, મધ્યપ્રદેશ અને ગુજરાતમાં અત્યંત પ્રચલિત જૂની રાષ્ટ્રીય રમત. ચપળતા અને ઝડપી દોડ પર રચાયેલી આ પીછો પકડવાની (chasing) રમત આરોગ્ય અને સહનશક્તિવર્ધક તથા બિનખર્ચાળ હોવા ઉપરાંત ઓછી જગામાં રમી શકાય તેવી છે. ખોખોનું મેદાન 34 મીટર લાંબું અને 16 મીટર પહોળું હોય છે અને તેમાં બંને છેડે…
વધુ વાંચો >ખોજા
ખોજા : શિયા સંપ્રદાયની એક મુસલમાન કોમ. તેમના ધાર્મિક વડા આગાખાન છે. આ કોમ લોહાણામાંથી ધર્માંતર કરી ઇસ્લામ ધર્મ સ્વીકારવાથી બની હોવાનું મનાય છે. આ કોમ સૌરાષ્ટ્રમાં મુખ્યત્વે વેપારી કોમ છે, જ્યારે ઉત્તર ગુજરાતના મહેસાણા જિલ્લામાં મુખ્યત્વે ખેતી કરનાર કોમ છે. મુંબઈ જેવા શહેરમાં દૂધનો ધંધો કરે છે. ગુજરાત ઉપરાંત…
વધુ વાંચો >ખોજી
ખોજી : ઉર્દૂ સાહિત્યના નામાંકિત લેખક અને ગદ્યકાર પંડિત રત્નનાથ ‘સરશાર’(જ. 1845, લખનૌ; અ. 1902, હૈદરાબાદ)ની ખ્યાતનામ કૃતિ ‘ફસાન-એ-આઝાદ’નું યાદગાર પાત્ર. મોટા કદનાં ત્રણ હજારથી વધારે પૃષ્ઠો ધરાવતો દળદાર ગ્રંથ ‘ફસાન-એ-આઝાદ’ કે ‘આઝાદકથા’ ખૂબ લોકપ્રિય બન્યો કારણ કે તે આખા ગ્રંથમાં હિન્દુસ્તાનના પતનશીલ યુગની તેજસ્વી ગાથા આલેખાઈ છે. આ સમગ્ર…
વધુ વાંચો >ખોટે, દુર્ગા
ખોટે, દુર્ગા (જ. 13 જાન્યુઆરી 1905, મુંબઈ; અ. 22 સપ્ટેમ્બર 1991, મુંબઈ) : ભારતીય ચલચિત્રજગતનાં વિખ્યાત અભિનેત્રી. મુંબઈના મધ્યમવર્ગીય શિક્ષિત પરિવારમાં જન્મ. મુંબઈની કેથીડ્રલ સ્કૂલમાં શિક્ષણ લીધું. મહિલાઓના સમાન અધિકારોનાં હિમાયતી અવંતિકા ગોખલેના પ્રભાવ હેઠળ આવતાં, જે જમાનામાં નાટક કે ચલચિત્ર જેવું ક્ષેત્ર સ્ત્રીઓ માટે નિષિદ્ધ ગણાતું તે જમાનામાં આ…
વધુ વાંચો >ખોટ્ટિગ
ખોટ્ટિગ : માન્યખેટના રાષ્ટ્રકૂટ રાજા કૃષ્ણ ત્રીજાનો ભાઈ અને અમોઘવર્ષ ત્રીજાનો પુત્ર. 967માં તે માન્યખેટની ગાદીએ બેઠો. બંને ભાઈઓની માતા સંભવત: જુદી હતી. ખોટ્ટિગની માતાનું નામ કંદકદેવી હતું. ઉદયપુર પ્રશસ્તિમાં જણાવ્યા પ્રમાણે, ખોટ્ટિગના શાસન દરમિયાન 972માં માળવાના પરમાર રાજા સિયક બીજા હર્ષદેવે રાષ્ટ્રકૂટ પ્રદેશ ઉપર આક્રમણ કર્યું અને નર્મદા પાર…
વધુ વાંચો >ખોડો
ખોડો : ચામડીના કોઈ રોગ કે વિકાર વગર માથાની ચામડીના ઉપલા પડની ફોતરીઓ ઊખડવી તે. તેથી તેને શાસ્ત્રીય રીતે શીર્ષસ્થ ફોતરીકારિતા (pityriasis capitis) કહે છે. અંગ્રેજીમાં તેને dandruff કહે છે. ચામડીની ઊખડેલી ફોતરીઓ કોરી હોય છે અથવા તે ચામડીના તૈલી પદાર્થ ત્વક્તેલ (sebum) સાથે ચોંટી જાય છે. ખોડો કોઈ રોગ…
વધુ વાંચો >ખોતાન
ખોતાન : મધ્ય એશિયામાં આવેલી પ્રાચીન ભારતીય વસાહત અને સાંસ્કૃતિક કેન્દ્ર. ચીની ભાષામાં ‘હોતાન’ તરીકે ઓળખાતું ખોતાન રણદ્વીપ, નદી અને શહેરનું નામ છે. પશ્ચિમ ચીનના સ્વાયત્ત સિંક્યાંગ કે જિનજીઆંગ પ્રાંતની નૈર્ઋત્યે તે આવેલું છે. તકલા મકાનના રણના દક્ષિણ છેડે આવેલ કૂનલૂન પર્વતમાળાની ઉત્તર તરફની તળેટી સુધી વિસ્તરતો આ પ્રદેશ તાજીકોથી…
વધુ વાંચો >ખોપકર, દત્તાત્રેય
ખોપકર, દત્તાત્રેય (જ. 16 ડિસેમ્બર 1917, ઉનાવા) : ગુજરાતના જાણીતા તસવીરકાર. મૂળ મહારાષ્ટ્રના ખપોલી ગામના, કાયસ્થ પ્રભુ જ્ઞાતિના પણ જન્મે ગુજરાતી; મહારાષ્ટ્રની પ્રજામાં જોવા મળતો કલાપ્રેમ તેમના કુટુંબમાં પણ જોવા મળે છે. તેમના મોટા ભાઈ દ્વારકાનાથે તેમને ફોટોગ્રાફી શીખવા માટે 14-15 વર્ષની ઉંમરે પ્રોત્સાહન આપ્યું અને તેમની સાથે 1939માં ખોપકર્સ…
વધુ વાંચો >ખોમેની, રુહોલ્લાહ આયાતોલ્લાહ
ખોમેની, રુહોલ્લાહ આયાતોલ્લાહ (જ. 21 સપ્ટેમ્બર 1902, ખોમેન, માર્કોઝી પ્રોવિન્સ ઈરાન; અ. 4 જૂન 1989, તહેરાન, ઈરાન) : ઈરાનના શિયા મુસ્લિમોના આધ્યાત્મિક અને ધાર્મિક વડા અને 1978-79ની ઇસ્લામિક ક્રાન્તિના અગ્રણી. ‘આયાતોલ્લાહ’ શબ્દનો અર્થ ‘અલ્લાહનું પ્રતિબિંબ’ થતો હોવાથી લોકો તેમને પૂજ્ય ગણતા. પિતાના મૃત્યુ બાદ માતા તથા ધાર્મિક વૃત્તિના મોટા ભાઈએ…
વધુ વાંચો >ખેર
ખેર : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા માઇમોઝેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Acacia catechu Wild. (સં. ખદિર; મ. હિં. ક. ખૈર; તે. ખાસુ, ખદિરમુ; મલા. કરનિલિ; ત. વોડાલે; અં. કચ ટ્રી) છે. તે મધ્યમ કદનું પીંછાકાર પર્ણમુકુટ (crown) ધરાવતું પર્ણપાતી (deciduous) વૃક્ષ છે અને મિશ્ર વનોના શુષ્ક પ્રકારોમાં વિવિધ પ્રકારની…
વધુ વાંચો >ખેર, અનુપમ
ખેર, અનુપમ (જ. 7 માર્ચ 1955, સિમલા) : ભારતના ચલચિત્રજગતના પ્રતિભાસંપન્ન ચરિત્ર-અભિનેતા. તેઓ ભણ્યા ચંડીગઢમાં, અભિનયના શિક્ષક બન્યા દિલ્હીમાં અને અભિનયની પરમ સિદ્ધિ પર પહોંચ્યા મુંબઈમાં. તદ્દન મધ્યમ વર્ગના પરિવારના હોવા છતાં કોઈ ચીજનો અભાવ તેમણે જોયો નથી. અભ્યાસ દરમિયાન શાળાનાં નાટકોમાં ભૂમિકા કરતા અને ઇનામો જીતતા. નાટ્યવિદ્યાનો અભ્યાસ તેમણે…
વધુ વાંચો >ખેર, બાળ ગંગાધર
ખેર, બાળ ગંગાધર (જ. 24 ઑગસ્ટ 1888, રત્નાગિરિ; અ. 8 માર્ચ 1957, મુંબઈ) : મુંબઈ રાજ્યના અગ્રણી રાજકીય નેતા અને ભૂતપૂર્વ મુખ્યમંત્રી. પિતાની ઇચ્છાને માન આપી અંગ્રેજી શિક્ષણ લેવા માટે પુણેની ન્યૂ ઇંગ્લિશ સ્કૂલમાં દાખલ થયા અને ત્યાંથી 1902માં મૅટ્રિકની પરીક્ષા પાસ કરી. મુંબઈની વિલ્સન કૉલેજમાંથી 1906માં બી.એ.ની પરીક્ષામાં સંસ્કૃત…
વધુ વાંચો >ખેરસન (ચેરસન)
ખેરસન (ચેરસન) : દક્ષિણ-મધ્ય યુક્રેનનો એક જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લાનું મુખ્ય શહેર અને વહીવટી કેન્દ્ર. ભૌ. સ્થાન : 46o 38′ ઉ. અ. અને 32o 35′ પૂ. રે. યુક્રેનમાં આવેલી નીપર નદીના મુખથી ઉપરવાસ 30 કિમી. દૂર તે આવેલું છે. તે પ્રાચીન ગ્રીક વસાહતને સ્થાને વસ્યા બાદ તેનો…
વધુ વાંચો >ખેરાળુ
ખેરાળુ : મહેસાણા જિલ્લાનો તાલુકો અને તે જ નામનું તાલુકામથક અને નગર. તાલુકાની પૂર્વ સરહદે સાબરમતી નદી અને સાબરકાંઠા જિલ્લો, ઉત્તરે બનાસકાંઠા, પશ્ચિમે સિદ્ધપુર અને વિસનગર તાલુકાઓ અને દક્ષિણે વિજાપુર તાલુકો આવેલા છે. તાલુકાનું ક્ષેત્રફળ 954.8 ચોકિમી. છે અને તેમાં વડનગર અને ખેરાળુ બે શહેરો અને 167 ગામડાં છે. તાલુકાનો…
વધુ વાંચો >ખેરી (લખીમપુર ખેરી)
ખેરી (લખીમપુર ખેરી) : ઉત્તરપ્રદેશમાં આવેલો જિલ્લો તથા જિલ્લામથક. ભૌ. સ્થાન : તે 28o 10′ ઉ. અ. અને 80o 40′ પૂ. રે. 7,680 ચોકિમી. વિસ્તાર. તેની ઉત્તરે નેપાળની સીમા, પૂર્વ તરફ ઘાઘરા નદીથી અલગ પડતો બહરાઈચ જિલ્લો, દક્ષિણ તરફ સીતાપુર અને હરદોઈ જિલ્લા તથા પશ્ચિમ તરફ શાહજહાનપુર અને પીલીભીત જિલ્લા…
વધુ વાંચો >ખેલકૂદ
ખેલકૂદ : શારીરિક તથા માનસિક સ્ફૂર્તિ માટેની જન્મજાત પ્રવૃત્તિ. મૂળ હિન્દી ભાષામાંથી ગુજરાતી ભાષામાં ઊતરી આવેલા ‘ખેલકૂદ’ શબ્દનો વિશાળ અર્થ થાય છે રમતગમત અથવા શરીરને સ્વાસ્થ્ય તથા મનને આનંદ આપનારી સાહજિક રમત. સજીવ સૃષ્ટિમાં રમતગમત યા ખેલકૂદપ્રવૃત્તિ સર્વત્ર જોવામાં આવે છે. પક્ષીઓ વૃક્ષની ડાળીઓ પર ઊડાઊડ કરે છે અને ગાય…
વધુ વાંચો >ખેલ-સિદ્ધાંત
ખેલ-સિદ્ધાંત (game theory) : ક્રિયાત્મક સંશોધનની વિવિધ પદ્ધતિઓમાંની એક. ધંધામાં હરીફને ધ્યાનમાં રાખીને વ્યૂહાત્મક નિર્ણયો લેવાના હોય ત્યારે ખેલ-સિદ્ધાંતનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ક્રિયાત્મક સંશોધન (operation research) એ સમસ્યાના ઉકેલ માટેનો વૈજ્ઞાનિક અભિગમ છે, જેમાં વિવિધ પ્રકારના ગણિતીય મૉડલોનો ઉપયોગ કરી વૈકલ્પિક માર્ગોનું વિશ્લેષણ કરી નિર્ણય લેવાય છે. આ મૉડલોનો…
વધુ વાંચો >ખૈબરઘાટ
ખૈબરઘાટ : અફઘાનિસ્તાન અને પાકિસ્તાનને જોડતા બોલન, ગોમલ અને ખૈબરઘાટ પૈકી લશ્કરી અને વેપારી ર્દષ્ટિએ મહત્વનો ઘાટ તથા તે જ નામ ધરાવતો પ્રાંત. ભૌગોલિક સ્થાન 34o 05´ ઉ. અ. અને 71o 10´ પૂ. રે. આ ઘાટ પેશાવરથી 17 કિમી. દૂર સફેદ કોહ ગિરિમાળાને વીંધીને પસાર થાય છે. તેની બંને બાજુની…
વધુ વાંચો >ખૈરપુર
ખૈરપુર : પાકિસ્તાનના સિંધ પ્રાન્તનો એક જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌ. સ્થાન 27o 32´ ઉ. અ. અને 68o 46´ પૂ. રે. ભૂતકાળમાં તે ખૈરપુર રાજ્યની રાજધાની હતું. કરાંચી-લાહોર રેલવે ઉપર આવેલું તે કરાંચીથી ઈશાને 448 કિમી. દૂર છે. લાહોરકરાંચી ધોરી માર્ગ ખૈરપુર થઈને જાય છે. 1783માં તાલપુરના…
વધુ વાંચો >