૬(૧).૦૩
ક્રૉંક્વિસ્ટ આર્થરથી ક્લૉરોફિલ
ક્લીન, આઇવ્ઝ
ક્લીન, આઇવ્ઝ (જ. 28 એપ્રિલ 1928, નાઇસ; અ. 6 જૂન 1962, પૅરિસ, ફ્રાન્સ) : આધુનિક કલાની અનેક શાખાઓમાં મહત્વનું પ્રદાન કરનાર કલાકાર. કૅન્વાસ ઉપર અલ્પતમવાદી (minimalist) ચિત્રકામ, પથ્થર કે ધાતુમાંથી અલ્પતમવાદી શિલ્પકામ, માનવશરીર ઉપરનું ‘બૉડી-આર્ટ’ (શરીર પર કરવામાં આવતી ચિતરામણની કળા) ઉપરાંત તૈયાર (ready made) જણસોની ગોઠવણીઓ (installations) માટે તેઓ…
વધુ વાંચો >ક્લીન, લૉરેન્સ આર.
ક્લીન, લૉરેન્સ આર. (જ. 14 સપ્ટેમ્બર 1920, ઓમાહા, યુ.એસ.; અ. 20 ડિસેમ્બર 2013 પેન્સિલવેનિયા, યુ. એસ.) : વિશ્વવિખ્યાત અમેરિકન અર્થમિતિશાસ્ત્રજ્ઞ(econometrician) તથા 1980ના અર્થશાસ્ત્રના નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતા. અમેરિકાની કૅલિફૉર્નિયા યુનિવર્સિટીમાંથી અર્થશાસ્ત્ર વિષયમાં સર્વોચ્ચ ગુણવત્તા સાથે સ્નાતકની પદવી પ્રાપ્ત કર્યા પછી મૅસેચૂસેટ્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅક્નૉલૉજીમાંથી નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતા (1970) પૉલ સૅમ્યુઅલસનના માર્ગદર્શન…
વધુ વાંચો >ક્લીપન
ક્લીપન : ભૂસંચલનજન્ય વિવૃતિઓ : સ્તરવિદ્યાની ર્દષ્ટિએ અને સ્તરાનુક્રમ મુજબ વ્યસ્ત રીતે ગોઠવાઈ ગયેલી ભેખડ-સ્વરૂપની ખડકવિવૃતિ. અતિધસારા(overthrust)-પટના કે ‘નૅપ’ના ધસારા બાદ શેષ રહી ગયેલા ખડકવિભાગો પોતાની નીચેના તળખડક-વિભાગોથી ધસારા-સપાટી દ્વારા સ્તરાનુક્રમની ર્દષ્ટિએ જુદા પડી આવે છે. આ પ્રકારની વિવૃતિઓમાં નવા સમયના ખડકસ્તરો ઉપર હોવા જોઈએ તેને બદલે નીચે હોય છે;…
વધુ વાંચો >ક્લીવલૅન્ડ
ક્લીવલૅન્ડ : અમેરિકાના ઓહાયો રાજ્યનું મોટામાં મોટું નગર તથા પોલાદ-ઉત્પાદનનું વિશ્વનું જાણીતું કેન્દ્ર. ભૌગોલિક સ્થાન : 47° 29’ ઉ. અ. અને 81° 41’ પ. રે.. કાયહોગા નદી તથા ઇરી સરોવરના સંગમ પર ક્લીવલૅન્ડે આ નગર વસાવેલું. 1840માં રેલમાર્ગની શરૂઆત થતાં વ્યાપારઉદ્યોગના કેન્દ્ર તરીકે આ નગરનો ઝડપી વિકાસ થયો. ઇરી સરોવરની…
વધુ વાંચો >ક્લીસ્થનીસ
ક્લીસ્થનીસ : પ્રાચીન ગ્રીસના ઍથેન્સ નામના નગરરાજ્યમાં સોલોન પછીનો લોકશાહીનો બીજો સ્થાપક. ઈ. પૂ. 507માં તે સત્તા ઉપર આવ્યો. પક્ષીય રાજકારણ અને જાતિના ધોરણે રચાયેલું બંધારણ ઍથેન્સની લોકશાહીમાં વિઘ્નરૂપ હતાં. ક્લીસ્થનીસે પ્રાદેશિક ધોરણે દસ નવી જાતિઓની રચના કરી. આમ સમિતિની સત્તામાં વધારો કર્યો. કોઈ પણ ઉમરાવ વધુ લોકપ્રિય થઈ સરમુખત્યાર…
વધુ વાંચો >ક્લુખોન, ક્લાઇડ
ક્લુખોન, ક્લાઇડ (જ. 11 જાન્યુઆરી 1905, લે માર્સ લોવા; અ. 28 જુલાઈ 1960, સાન્તા ફે પાસે, ન્યૂ મેક્સિકો) : ખ્યાતનામ અમેરિકન માનવશાસ્ત્રી. તેમણે વિસ્કૉન્સિન તથા પ્રિન્સ્ટન યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ કર્યો અને હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી પીએચ.ડી. કર્યું. ન્યૂ મેક્સિકો વિસ્તારમાં રહેતી નવાજો ઇન્ડિયન જાતિ વિશે તેની પ્રજાતિઓને અનુલક્ષીને ખૂબ જ ઊંડાણપૂર્વક સંશોધન કર્યું…
વધુ વાંચો >ક્લુગ, આરોન
ક્લુગ, આરોન (જ. 11 ઑગસ્ટ 1926, લિથુઆનિયા; અ. 20 નવેમ્બર 2018 કૅમ્બ્રિજ, યુ. કે.) : રસાયણશાસ્ત્રના 1982ના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા બ્રિટિશ વૈજ્ઞાનિક. તેમના પિતા દક્ષિણ આફ્રિકામાં રહેવા ગયા ત્યારે તેમની ઉંમર ત્રણ વર્ષની હતી. તેઓ જોહાનિસબર્ગમાં વિટવૉટર્સરૅન્ડ યુનિવર્સિટીમાં આયુર્વિજ્ઞાનના અભ્યાસ માટે દાખલ થયા. પણ વિજ્ઞાનમાં સ્નાતક પદવી મેળવી. કેપટાઉન યુનિવર્સિટીમાં…
વધુ વાંચો >ક્લેડોઝાયલેલ્સ
ક્લેડોઝાયલેલ્સ : ત્રિઅંગી વનસ્પતિઓના ટેરોપ્સિડા વર્ગનું એક અશ્મીભૂત ગોત્ર. આ ગોત્રના મળેલા અવશેષો પેલિયોઝોઇક યુગના ઉપરના (upper) ડેવોનિયન કાળથી મધ્ય (middle) કાર્બોનિફેરસ કાળ પૂરતા સીમિત છે. દ્વિશાખિત, બહુમધ્યરંભી પ્રકાંડ; વંધ્ય અને ફળાઉ; વિભાજિત પર્ણો; દરેક પર્ણની ટોચ ઉપર એક બીજાણુધાની ધરાવે છે. તેનું કાષ્ઠ મૃદુતકોથી ભરપૂર હોય છે. તેની ચાર…
વધુ વાંચો >ક્લૅથ્રેટ સંયોજનો
ક્લૅથ્રેટ સંયોજનો : વિશિષ્ટ પ્રકારની પિંજરીય રચનાવાળાં સંકીર્ણ (complex) સંયોજનો. તેમની રચનામાં યજમાન(host)-આગંતુક (guest) સંબંધ ધરાવતા અણુઓ રહેલા હોય છે. એક પદાર્થના અણુની ગોઠવણીમાં રહેલી ખાલી જગ્યાઓમાં બીજા પદાર્થના યોગ્ય પરમાણુઓ કે અણુઓ ગોઠવાઈ જવાથી મળતાં આવાં સંયોજનો સમાવિષ્ટ (included) સંયોજનો તરીકે પણ ઓળખાય છે. ક્વિનૉલ[હાઇડ્રોક્વિનોન, C6H4(OH)2]ની કેટલાંક વાયુરૂપ સંયોજનો…
વધુ વાંચો >ક્લે, પૉલ
ક્લે, પૉલ (જ. 18 ડિસેમ્બર 1879, બર્ન, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ; અ. 29 જૂન 1940, મ્યૂરલ્ટો, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ) : ચિત્રકાર અને ગ્રાફિક કલાકાર. તેમનું કુટુંબ સંગીતપ્રેમી હતું અને ક્લે પણ વાયોલિનવાદક હતા. 1900માં તેમણે સંગીતને બદલે મ્યૂનિક એકૅડેમીમાં ચિત્રકલાનો અભ્યાસ શરૂ કર્યો. અહીં તેમના શિક્ષક પ્રતીકવાદી ચિત્રકાર ફ્રાંઝ વૉનસ્ટક હતા. ક્લેની પ્રારંભિક કલાકૃતિઓ પતરાં…
વધુ વાંચો >ક્રૉંક્વિસ્ટ, આર્થર
ક્રૉંક્વિસ્ટ, આર્થર (Cronquist Arthur) (જ. 19 માર્ચ 1919, સાન જોસ, કૅલિફૉર્નિયા; અ. 22 માર્ચ 1992, ઉટાહ) : વિખ્યાત અમેરિકન વર્ગીકરણશાસ્ત્રી. તેમણે ઉટાહ વિશ્વવિદ્યાલયમાંથી સ્નાતક અને અનુસ્નાતક ઉપાધિઓ મેળવી. વનસ્પતિઓની ઓળખ, ચાવીઓ અને આંતરસંબંધો વિશે કોલંબિયા વિશ્વવિદ્યાલયમાં પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ મેળવીને ત્યાં જ પ્રાધ્યાપક તરીકે જોડાયા. વનસ્પતિના બાહ્ય આકારના અભ્યાસ અને સતેજ…
વધુ વાંચો >ક્લચ
ક્લચ : સાધનસામગ્રી(equipment)ના ચાલક (drive) શાફ્ટનું સંયોજન (connection) અને વિયોજન (disconnection) કરવા માટે વપરાતા યંત્રભાગ (machine element). જો બંને સંયોજિત શાફ્ટની ગતિ અટકાવવામાં આવે અથવા બંને શાફ્ટ સાપેક્ષ રીતે ધીમે ગતિ કરતા હોય તો ર્દઢ (positive) પ્રકારની યાંત્રિક ક્લચ વાપરવામાં આવે છે. જો પ્રારંભિક સ્થિર શાફ્ટને ગતિ કરતા શાફ્ટની મદદથી…
વધુ વાંચો >ક્લબ
ક્લબ : સમાન અભિરુચિ કે હિતસંબંધ ધરાવતા લોકો દ્વારા વિશિષ્ટ હેતુ સિદ્ધ કરવા માટે સ્થપાયેલ સંસ્થા કે મંડળ. સામાન્ય માન્યતા મુજબ આવાં મંડળોમાં આનંદપ્રમોદ, આહારવિહાર, રમતગમત જેવી પ્રવૃત્તિઓને જ પ્રાધાન્ય આપવામાં આવે છે; પરંતુ કેટલાંક મંડળોમાં જુદા જુદા વિષયોને લગતી ચર્ચાસભાઓ પણ આયોજિત કરવામાં આવે છે. કેટલાંક મંડળો સામાજિક સેવાનાં…
વધુ વાંચો >ક્લબ ઑવ્ રોમ
ક્લબ ઑવ્ રોમ : એપ્રિલ, 1968માં શરૂ કરવામાં આવેલું આંતરરાષ્ટ્રીય સ્વૈચ્છિક મંડળ. તેના સભ્યોમાં વૈજ્ઞાનિકો, આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે કામ કરતા જાણીતા સનદી અમલદારો તથા ઔદ્યોગિક અને જાહેર ક્ષેત્રમાં કામ કરતા અગ્રણીઓનો સમાવેશ થયેલો છે. તેનું મુખ્ય કાર્યાલય જિનીવામાં રાખવામાં આવ્યું છે, પરંતુ તેના મુખ્ય પ્રણેતા ડૉ. ઓરેલિયો પેસી ઇટાલીના હોવાથી તેને…
વધુ વાંચો >ક્લર્ક, એફ. ડબ્લ્યૂ. દ
ક્લર્ક, એફ. ડબ્લ્યૂ. દ (જ. 18 માર્ચ 1936, જોહાનિસબર્ગ, દક્ષિણ આફ્રિકા; અ. 11 નવેમ્બર 2021 કેપટાઉન, રીપબ્લીક ઑફ સાઉથ આફ્રિકા) : 1993નો શાંતિનો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર દક્ષિણ આફ્રિકાના પ્રમુખ (1989-94) અને વડાપ્રધાન. આ પુરસ્કાર તેમને તે જ દેશના હબસી નેતા નેલ્સન મન્ડેલાની સાથે સંયુક્ત રીતે એનાયત કરવામાં આવ્યો હતો. ક્લર્કની…
વધુ વાંચો >ક્લાઇન, ફિલિક્સ
ક્લાઇન, ફિલિક્સ (જ. 25 નવેમ્બર 1849, ડુસલડૉર્ફ, જર્મની; અ. 22 જૂન 1925, ગોટિન્જન, જર્મની) : પ્રસિદ્ધ જર્મન ગણિતશાસ્ત્રી. સમૂહ રૂપાંતરણ (group transformation) નીચે જેના ગુણધર્મો નિશ્ચલ (invariant) રહે છે એવા અવકાશનો તેમણે ઊંડાણપૂર્વક અભ્યાસ કર્યો હતો. તે અભ્યાસ ઍરલૅંગર પ્રોગ્રામ તરીકે ઓળખાય છે. ઍરલગન યુનિવર્સિટીમાં પ્રોફેસર તરીકે જોડાયા પછીનું તેમનું…
વધુ વાંચો >ક્લાઇન ફ્રાન્ઝ
ક્લાઇન, ફ્રાન્ઝ (જ. 23 મે 1910, પેન્સિલવેનિયા; અ. 13 મે 1962, ન્યૂયૉર્ક) : અમેરિકાના આધુનિક જીવનનું આલેખન કરનાર આધુનિક અમેરિકન ચિત્રકાર. અમેરિકન નગરોમાં જિવાતા માનવજીવનનું, જાહેર રસ્તાઓ પરની ગતિવિધિ અને અમેરિકન સાંસ્કૃતિક જીવનનું પ્રતિબિંબ તેમનાં ચિત્રોમાં મળે છે. રશિયન સંગીતકાર સ્ટ્રાવિન્સ્કીના બૅલે ‘પેત્રુશ્કા’માં મુખ્ય નર્તક નિજિન્સ્કીને આલેખતું તેમનું ચિત્ર ‘નિજિન્સ્કી…
વધુ વાંચો >ક્લાઇવ, રૉબર્ટ
ક્લાઇવ, રૉબર્ટ (જ. 29 સપ્ટેમ્બર 1725, સ્ટિચી, ડ્રાયટન, શ્રોપશાયર; અ. 22 નવેમ્બર 1774, લંડન) : ભારતમાં બ્રિટિશ રાજ્યનો પાયો નાખનાર કુશળ સેનાપતિ અને વહીવટકાર. તે ગામડાના જમીનદારના સૌથી મોટા પુત્ર હતા. તે તોફાની અને અલ્પશિક્ષિત હતા. 1743માં અઢાર વર્ષની વયે ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીની મદ્રાસ(ચેન્નાઈ)ની કોઠીમાં કારકુન તરીકે જોડાયા. કારકુનીના કામથી…
વધુ વાંચો >ક્લાઇસ્ટ, હાઇન્રિખ વૉન
ક્લાઇસ્ટ, હાઇન્રિખ વૉન (Kleist Heinrich Von) (જ. 18 ઑક્ટોબર 1777, ફ્રૅન્કફર્ટ એન ડર ઑર્ડર, પ્રુશિયા; અ. 21 નવેમ્બર 1811, વાનસી, બર્લિન પાસે) : ઓગણીસમી સદીના મહાન જર્મન નાટ્યકાર. ફ્રાન્સ તથા જર્મનીના વાસ્તવવાદી, રાષ્ટ્રવાદી, અભિવ્યક્તિવાદી તથા અસ્તિત્વવાદી વિચારધારાના કવિઓએ તેમને પોતાના પ્રેરણાપુરુષ માન્યા. આ કવિને કોઈ દૈવી પ્રતિભાના પરિણામે આધુનિક જીવન…
વધુ વાંચો >ક્લાઉઝિયસ, રૂડૉલ્ફ જુલિયસ ઇમૅન્યુઅલ
ક્લાઉઝિયસ, રૂડૉલ્ફ જુલિયસ ઇમૅન્યુઅલ (જ. 2 જાન્યુઆરી 1822, પોલેન્ડ; અ. 24 ઑગસ્ટ 1888, બોન, જર્મની) : ઉષ્માગતિશાસ્ત્ર(thermo-dynamics)ના સર્જક તરીકે ખ્યાતિ મેળવનાર ભૌતિકશાસ્ત્રી. હૉલ યુનિવર્સિટીમાંથી પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ મેળવીને, 1850માં ઉષ્માના સિદ્ધાંત ઉપર એક વિસ્તૃત સંશોધનલેખ પ્રસિદ્ધ કર્યો, તેમાં તત્કાલીન બહોળી સ્વીકૃતિ પામેલ ઉષ્માના કૅલરિક સિદ્ધાંત (caloric theory of heat) અનુસાર વિશ્વમાં…
વધુ વાંચો >