૫.૩૧
કૉંગ્રેસ (યુ.એસ.)થી ક્રિમોના
કૌશલ્યા
કૌશલ્યા : દશરથ રાજાની અગ્રમહિષી અને રામ જેવા આદર્શ પુત્રની માતા. તેનો સર્વપ્રથમ ઉલ્લેખ વાલ્મીકિ રામાયણમાં પુત્ર-પ્રેમની આકાંક્ષિણી રૂપે મળે છે. આનંદ રામાયણમાં દશરથ અને કૌશલ્યના લગ્નનું વર્ણન વિસ્તારથી મળે છે. ગુણભદ્રકૃત ‘ઉત્તર-પુરાણ’માં કૌશલ્યાની માતાનું નામ સુબાલા અને પુષ્પદત્તના ‘પઉમચરિઉ’માં કૌશલ્યાનું બીજું નામ અપરાજિતા અપાયું છે. પરિસ્થિતિવશ કૌશલ્યા જીવનભર દુઃખી…
વધુ વાંચો >કૌશામ્બી
કૌશામ્બી : પ્રાચીન વત્સ દેશની રાજધાની. ભારતપ્રસિદ્ધ આ ઐતિહાસિક નગરી પ્રયાગથી નૈર્ઋત્ય દિશામાં લગભગ 60 કિમી. દૂર યમુના નદીના ઉત્તર કાંઠે વસેલી હતી જ્યાં હાલ કોસમ નામનું ગામ આવેલું છે. પ્રાચીન કાળમાં આ નગર કૌશામ્બીનગર કે કૌશામ્બીપુરી અને રાજ્ય કૌશામ્બી મંડલ કહેવાતું. ચંદ્રવંશી રાજા કુશામ્બુએ આ નગરી વસાવેલી હોવાથી તે…
વધુ વાંચો >‘કૌશિક’ વિશ્વંભરનાથ શર્મા
‘કૌશિક’ વિશ્વંભરનાથ શર્મા (જ. 1899 અમ્બાલા; અ. 1945) : હિંદી કહાની અને ઉપન્યાસક્ષેત્રે પ્રતિષ્ઠિત સાહિત્યકાર. પંડિત હરિશ્ચન્દ્ર કૌશિકના પુત્ર પરંતુ કાકા પંડિત ઇન્દ્રસેને દત્તક લીધેલા. પુત્ર મૂળ સહરાનપુર જિલ્લાના ગંગોહ નામના કસ્બાના વતની. કાકાને ત્યાં કાનપુરમાં ઉછેર. હિંદી, સંસ્કૃત, ઉર્દૂ અને ફારસીનો અભ્યાસ કર્યો. 1911થી હિંદીક્ષેત્રમાં પદાર્પણ થયું. કાનપુરના ‘જીવન’…
વધુ વાંચો >કૌષીતકિ ઉપનિષદ : જુઓ ઉપનિષદ.
કૌષીતકિ ઉપનિષદ : જુઓ ઉપનિષદ
વધુ વાંચો >કૌંડ ભટ્ટ (કોંડ ભટ્ટ)
કૌંડ ભટ્ટ (કોંડ ભટ્ટ) (જ. 1494; અ. 1574) : સંસ્કૃત વ્યાકરણ-ટીકાકાર. તે સારસ્વત કુળના કાશીનિવાસી બ્રાહ્મણ હતા. તેમના પિતા રંગોજી ભટ્ટ હતા. ‘સિદ્ધાંતકૌમુદી’ના વિશ્વવિખ્યાત રચયિતા વૈયાકરણ ભટ્ટોજી દીક્ષિત તેમના કાકા થતા હતા. તેમણે શેષકૃષ્ણના પુત્ર શેષવીરેશ્વર (સર્વેશ્વર) પાસે વ્યાકરણનું સઘન અધ્યયન કર્યું હતું. ભટ્ટોજી દીક્ષિતના ‘વૈયાકરણસિદ્ધાંતકારિકા’ (72 કારિકા) નામના લઘુગ્રંથ…
વધુ વાંચો >કૌંડિન્ય (રાજા)
કૌંડિન્ય (રાજા) : હિંદી ચીનમાં પ્રથમ શતાબ્દી દરમિયાન હિંદુ રાજ્ય કંબુજ(કંબોડિયા)ના સ્થાપક. એક અનુશ્રુતિ પ્રમાણે કૌંડિન્યને કોઈ દેવતાએ સ્વપ્નમાં દર્શન આપીને ધનુષ સાથે સમુદ્રયાત્રા કરવા પ્રેર્યા, તે જહાજ દ્વારા ફુનાન પહોંચ્યા અને નાગરાણી સોમા સાથે લગ્ન કર્યાં. ત્યાંના લોકોને વસ્ત્રપરિધાન કરતાં શીખવ્યું. કહેવાય છે કે દ્રોણના પુત્ર અશ્વત્થામાએ આપેલ ભાલું…
વધુ વાંચો >કૌંડિન્ય (વૃત્તિકાર)
કૌંડિન્ય (વૃત્તિકાર) : પ્રાચીન સંસ્કૃત વૃત્તિકાર. કૃષ્ણયજુર્વેદની તૈત્તિરીય સંહિતા કે તત્સંબદ્ધ કોઈ ગ્રન્થના વૃત્તિકાર તરીકે કૌંડિન્યના નામના ઉલ્લેખો પરવર્તી શ્રૌત અને ગૃહ્યસૂત્રોમાં મળે છે, પણ તે સિવાય તેની વૃત્તિ કે તે અંગેનું સાહિત્ય ઉપલબ્ધ નથી. વળી બૌધાયન ગૃહ્યસૂત્ર(3.9.5)માં કૌંડિન્યને વૃત્તિકાર કહ્યો છે જ્યારે તૈત્તિરીય કાંડાનુક્રમણીમાં કુંડિનને વૃત્તિકાર કહ્યો છે. તેથી…
વધુ વાંચો >કૌંડિન્યપુર (પ્રદેશ)
કૌંડિન્યપુર (પ્રદેશ) : ગુજરાતમાં મૈત્રકકાલ દરમિયાન સૌરાષ્ટ્રના દક્ષિણ-પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલો વહીવટી વિભાગ. તેનું વહીવટી મથક કૌંડિન્યપુર એ આજનું કુતિયાણા (જિ. જૂનાગઢ) હોવાનું મનાય છે. આ વિષયને ‘પટ્ટ’ નામના પેટાવિભાગોમાં વહેંચવામાં આવ્યો હતો. મૈત્રક મહારાજા ધીરસેન બીજાએ દેવદત્ત નામના બ્રાહ્મણને પંચમહાયજ્ઞની ક્રિયાઓના નિભાવ માટે આ વિષયમાં કૌંડિન્યપુરની ઉત્તરે આવેલું ભટ્ટકપદ્ર (આજનું…
વધુ વાંચો >ક્યુપ્રેસેસી
ક્યુપ્રેસેસી : અનાવૃતબીજધારી વનસ્પતિઓના કોનિફરેલ્સ ગોત્રનું એક કુળ. તે વૃક્ષ કે ક્ષુપ-સ્વરૂપવાળી શંકુદ્રુમ જાતિઓ ધરાવે છે. પર્ણો નાનાં, શલ્કસમ, સંમુખ કે ચક્રિલ (whorled) અને દીર્ઘસ્થાયી હોય છે. પુંશંકુઓ નાના અને લઘુબીજાણુપર્ણો (microsporophylls) છત્રાકાર હોય છે. તેઓ 2-6 લઘુબીજાણુધાનીઓ (microspora-ngia) ધરાવે છે. માદા શંકુ બહુ ઓછા શલ્ક ધરાવતી ટૂંકી શાખાઓ ઉપર…
વધુ વાંચો >ક્યુબિટ (Qubit)
ક્યુબિટ (Qubit) : ક્વૉન્ટમ બિટ ટૂંકાણમાં ક્યુબિટ તરીકે ઓળખાય છે, જે ક્વૉન્ટમ કમ્પ્યૂટિંગ(પરિકલન)માં માહિતીનો મૂળભૂત એકમ છે. બિટ એટલે નાનો ટુકડો. જેમ શાસ્ત્રીય (classical) કમ્પ્યૂટિંગમાં દ્વિઅંકી (binary) બિટ મૂળભૂત એકમ છે તે રીતે ક્વૉન્ટમ કમ્પ્યૂટિંગમાં ક્યુબિટ મૂળભૂત એકમ છે. આમ ક્યુબિટ એ બાઇનરી બિટનું પ્રતિરૂપ છે. માહિતીના સંગ્રહના કાર્યમાં ક્યુબિટ,…
વધુ વાંચો >કૉંગ્રેસ (યુ.એસ.)
કૉંગ્રેસ (યુ.એસ.) યુ.એસ.ની સંસદ તેનાં બે ગૃહો હાઉસ ઑવ્ રેપ્રિઝેન્ટેટિવ્ઝ (નીચલું ગૃહ) અને સેનેટ (ઉપલું ગૃહ). તેની સ્થાપના 1789માં થઈ હતી. એ વર્ષે ફિલાડેલ્ફિયા ખાતે બંધારણસભા(convention)માં અમેરિકી સમવાયતંત્રનાં તેર રાજ્યોમાંથી નવ રાજ્યોએ સમર્થન કરી રાજ્યના મૂળભૂત કાયદા તરીકે તેનો સ્વીકાર કર્યો તેમાંથી કૉંગ્રેસનો જન્મ થયો. અલબત્ત ‘કૉંગ્રેસ’ શબ્દનો ઉપયોગ તો…
વધુ વાંચો >કૉંગ્લોમરેટ
કૉંગ્લોમરેટ : રુડેસિયસ પ્રકારનો જળકૃત ખડક. તેના બંધારણમાં રહેલાં ખનિજો કે ખડકોના ટુકડાઓનાં કદ 2.00 મિલીમિટરથી વધુ અને આકાર ગોળ હોય છે. ટુકડાઓનો ગોળ આકાર તેમની લાંબા અંતરની વહનક્રિયાનો નિર્દેશ કરે છે. કણરચના પ્રમાણે કૉંગ્લોમરેટના (1) orthoconglomerate – grain-supported અને (2) para-conglomerate – mud-supported એમ બે પ્રકાર છે. બંધારણ મુજબ…
વધુ વાંચો >કોંડકે દાદા
કોંડકે, દાદા (જ. 8 ઑગસ્ટ 1932, ભોર, પુણે; અ. 14 માર્ચ 1998, મુંબઈ) : મરાઠી લોકનાટ્ય તથા ચલચિત્રના લોકપ્રિય અભિનેતા. આખું નામ કૃષ્ણા ખંડેરાવ કોંડકે. હોશિયાર હોવા છતાં ગણિત વિષય જરા પણ ફાવતો ન હોવાથી ભણી શક્યા નહિ. તેથી ભરણપોષણના સાધન તરીકે મુંબઈના ભોઈવાડા ખાતેના શ્રીકૃષ્ણ બૅન્ડ જૂથમાં સામેલ થયા.…
વધુ વાંચો >કૉંદૉર્સે – મારી-ઝાં-ઍન્ટૉની-નિકોલાસ દ કૅરિતા – માર્કિવસ દ
કૉંદૉર્સે, મારી-ઝાં-ઍન્ટૉની-નિકોલાસ દ કૅરિતા, માર્કિવસ દ (જ. 17 સપ્ટેમ્બર 1743, રૉબેમૉન્ટ, ફ્રાન્સ; અ. 29 માર્ચ, 1794, બોર્ગલા-રાઈન) : ફ્રેન્ચ દાર્શનિક, ગણિતશાસ્ત્રી તથા શિક્ષણ-સુધારણાના પ્રખર હિમાયતી. પ્રાચીન કૅરિટાટ કુટુંબના વંશજ. ડાઉફાઇન કાઉન્ટીના કૉંદૉર્સે નગર પરથી કુટુંબનું નામ પડ્યું. રીમ્સ ખાતેની જેસ્યુઇટ કૉલેજ તથા પૅરિસની કૉલેજમાં શિક્ષણ દરમિયાન ગણિતશાસ્ત્ર પ્રત્યે અભિરુચિ થતાં…
વધુ વાંચો >કૌચ (કૌવચ, ભેરવશિંગ)
કૌચ (કૌવચ, ભેરવશિંગ) : વનસ્પતિજ ઔષધિ. તેનાં વિવિધભાષી નામો આ પ્રમાણે છે : સંસ્કૃત : મર્કટી, આત્મગુપ્તા, સ્વયંગુપ્તા, કપિકચ્છુ; હિન્દી : કિંવાચ, કૌચ; મરાઠી : ખાજકુહિરી, ખાજકુહીલી; કોંકણી : ખાજકોલતી; બંગાળી : આલ્કુશી, ધુનારગુંડ, દયા, શુયાશિંબી; અંગ્રેજી : Cowhage, Cowitch; લૅટિન : Mucuna Prurita; Mucuna Pruriens. કૌચના છોડ – વેલા…
વધુ વાંચો >કૌટિલ્ય
કૌટિલ્ય : પ્રસિદ્ધ અર્થશાસ્ત્ર-વિષયક ગ્રંથના કર્તા વિષ્ણુગુપ્ત ચાણક્ય. તેઓ તેમની રાજનીતિ આદિ વિષયોની વિદ્વત્તાને કારણે વિખ્યાત છે. ‘કૌટિલીય અર્થશાસ્ત્ર’ નામનો તેમનો રાજનીતિવિષયક ગ્રંથ વિશ્વના આ વિષયના પ્રાચીન ગ્રંથોમાં અગ્રિમ સ્થાન ધરાવે છે. ‘ચાણક્ય’ નામ તેમના પિતા ચણકના નામ ઉપરથી પડેલું છે. બુંદેલખંડના નાગૌંદાનગર સમીપના ચણક (આધુનિક નાચના) ગામના નિવાસી હોવાથી…
વધુ વાંચો >કૌણિક અંતર યા મંદકેન્દ્ર
કૌણિક અંતર યા મંદકેન્દ્ર : કક્ષીય ગતિ દર્શાવવા માટે વપરાતી કોણીય અંકસંખ્યા. મંદકેન્દ્ર ત્રણ પ્રકારનાં છે : (1) સ્પષ્ટ, (2) મધ્યમ અને (3) ઉત્કેન્દ્રક. સ્પષ્ટ મંદકેન્દ્ર : કક્ષામાં ગતિ કરતા વાસ્તવિક ગ્રહ દ્વારા સૂર્ય અને નીચબિંદુ સાથે મપાતો ગ્રહની કક્ષા દિશામાંનો કોણ. આકૃતિમાં તે PSB છે અને S આગળ તેને…
વધુ વાંચો >કૌથુમીય શાખા : જુઓ સામવેદ.
કૌથુમીય શાખા : જુઓ સામવેદ
વધુ વાંચો >કૌપરિન કુટુંબ
કૌપરિન કુટુંબ : ફ્રાન્સનું અનોખું સંગીતકાર કુટુંબ. આ કુટુંબે સત્તરમી સદીના મધ્યકાળથી ઓગણીસમી સદીના મધ્યકાળ સુધી ફ્રેન્ચ સંગીતમાં મહત્વનો ફાળો આપ્યો હતો. આ કુટુંબના સૌથી મહત્વના સભ્યો હતા લૂઈ કૌપરિન અને તેનો ભત્રીજો ફ્રાંસ્વા લ, ગ્રાંદ. લૂઈ કૌપરિન (જ. 1626; અ. 29 ઑગસ્ટ 1661, પૅરિસ) : શૌમ્સ-એન-બ્રી ગામના જમીનદાર અને…
વધુ વાંચો >કૌમારભૃત્ય તંત્ર
કૌમારભૃત્ય તંત્ર : આયુર્વેદ અનુસારની બાલચિકિત્સાનું તંત્ર. આયુર્વેદે ચિકિત્સાની આઠ શાખાઓ ગણાવી છે : 1. શલ્યચિકિત્સા, 2. શાલાક્યચિકિત્સા, 3. કાયચિકિત્સા, 4. બાલચિકિત્સા, 5. અગદ(વિષ)ચિકિત્સા, 6. ગ્રહ-ભૂત-બાધાચિકિત્સા, 7. રસાયન અને (8) વાજીકરણ ચિકિત્સા. તેમાંની બાલચિકિત્સાને ‘કૌમારભૃત્યતંત્ર’ (paediatrics) કહ્યું છે. ‘ચરક’ (અગ્નિવેશતંત્ર), ‘સુશ્રુત’, ‘અષ્ટાંગહૃદય’, ‘ભાવપ્રકાશ’, ‘યોગરત્નાકર’, ‘હારિતસંહિતા’ અને ‘કાશ્યપસંહિતા’ જેવા પ્રાચીન સંહિતાગ્રંથોમાં…
વધુ વાંચો >