૪.૧૬
કસ્ટમ યુનિયનથી કંથાર
કહો, મકનજી ક્યાં ચાલ્યા ?
કહો, મકનજી ક્યાં ચાલ્યા ? : સિતાંશુ યશશ્ચન્દ્રનું ત્રિઅંકી નાટક. મકનજી જેવો સીધોસાદો સંવેદનશીલ માણસ સત્યને (અમથાલાલને) શોધવા, પામવા અને પરિતૃપ્ત થવા પરિભ્રમણયાત્રાએ નીકળી પડે છે; પરંતુ ઉર્ફેસાહેબ જેવા ભ્રષ્ટ શાસકો અને સત્તાધારીઓ અમથાલાલનું મહોરું પહેરી વિવિધ પ્રલોભનોથી કે પછી ધાકધમકીથી મકનજીને ખરીદી લઈ તેનો સાધન તરીકે ઉપયોગ કરે છે.…
વધુ વાંચો >કળણભૂમિ (ભૂસ્તર)
કળણભૂમિ (swamp) (ભૂસ્તર) : ભેજ કે જળ-સંતૃપ્ત, નીચાણવાળા, પોચા ભૂમિ-વિસ્તારો. નીચાણવાળી ભૂમિનો તે એવો ભાગ છે, જ્યાં ભૂગર્ભ જળસપાટી તેની લગોલગ સુધી પહોંચેલી હોય. આવી જળસંતૃપ્ત નરમ ભૂમિને કળણભૂમિ તરીકે ઓળખાવાય છે. કળણભૂમિની ઉત્પત્તિ નીચે મુજબની ચાર કે પાંચ જગાઓમાં સંભવી શકે છે : (1) પૂરનાં મેદાનો, (2) ત્રિકોણપ્રદેશના વિસ્તારો,…
વધુ વાંચો >કળણભૂમિ (ભૂગોળ)
કળણભૂમિ (ભૂગોળ) : પાણીના ભરાવાવાળો, કાદવકીચડ અને ભેજવાળી ભૂમિનો પ્રદેશ. તેમાં સંપૂર્ણપણે અથવા અંશત: પાણી, તાજી અથવા સડેલી વનસ્પતિ તથા જમીનના બનેલા વિશાળ કાંઠાળ વિસ્તારો હોય છે. સપાટી પર તેમાં પાણીના સમતલ પ્રદેશનો ભાસ થાય છે. કળણભૂમિના પ્રદેશમાં વૃક્ષો તથા જંગલો હોય છે તો કાદવવાળી, નીચાણની ભેજવાળી જમીન અને પોચી…
વધુ વાંચો >કળથી
કળથી : અં. Horsegram; લૅ. Macrotyloma uniflorum. ખૂબ જ જૂજ પ્રમાણમાં વવાતા કઠોળ વર્ગના આ છોડનો પાક મુખ્યત્વે હલકી તથા બિનપિયત જમીનમાં અને નહિવત્ કાળજીથી લઈ શકાય. ત્રણેક માસમાં પાકી જાય. આ પાકના છોડની ઊંચાઈ આશરે 45 સેમી. હોય છે. તેનાં પાંદડાં નાનાં અને ફૂલ પતંગિયા પ્રકારનાં તથા ફળ શિંગ…
વધુ વાંચો >કળથીના રોગ
કળથી(Macrotyloma uniflorum, Horsegram)ના રોગ : સૂક્ષ્મ પરોપજીવી ફૂગ, જીવાણુ, કૃમિ વગેરે છોડમાંથી પુષ્પવિન્યાસ બહાર નીકળે તે પહેલાં અથવા બીજ તૈયાર થાય તે દરમિયાન આક્રમણ કરી કળથીને નુકસાન કરે છે. નીચે દર્શાવેલ કારકો મારફત આ રોગ થાય છે : (1) ઘઉંનો ઢીલો આંજિયો (Ustilago tritici), (2) ડાંગરનો ગલત આંજિયો (Ustilaginoidea Virens),…
વધુ વાંચો >કળા
કળા (phase) : ખગોળશાસ્ત્રમાં આકાશી પદાર્થનો બદલાતો દેખાવ કે ભાસ. સૂર્ય વડે પ્રકાશિત થતા આકાશી પદાર્થના બિંબનો બહુ ઓછો ભાગ સામાન્યત: પૃથ્વી ઉપરથી જોવામાં આવે છે. ચંદ્ર ચાર પ્રધાન કળા દર્શાવે છે : અમાવાસ્યા, શુક્લ પક્ષ, પૂર્ણિમા અને કૃષ્ણપક્ષ. ચંદ્ર ઉપરથી પૃથ્વીને નિહાળીએ તો એ જ કળાઓ ઊલટા ક્રમમાં દેખાય…
વધુ વાંચો >કંકણાકાર પ્રવાલદ્વીપ
કંકણાકાર પ્રવાલદ્વીપ (atolls) : પ્રવાલખડકોથી રચાયેલું કંકણાકાર માળખું. જીવંત પરવાળાંના માળખામાંથી ઉદભવતી આ એક રચના છે. તેના કેન્દ્રીય ભાગમાં ખાડીસરોવર (lagoon) આવેલું હોય છે અને આજુબાજુ ગોળાકાર, લંબગોળાકાર કે નાળાકાર સ્વરૂપે પ્રવાલખડકો ગોઠવાયેલા હોય છે. કંકણાકાર પ્રવાલદ્વીપની ઉત્પત્તિ એક વિવાદાસ્પદ બાબત રહી છે. ડાર્વિનના મંતવ્ય મુજબ આ પ્રવાલદ્વીપની રચનામાં વચ્ચે…
વધુ વાંચો >કંકણાકૃતિ સૂર્યગ્રહણ
કંકણાકૃતિ સૂર્યગ્રહણ (Annular eclipse) : સૂર્યગ્રહણના ત્રણ પ્રકારો પૈકીનું એક ગ્રહણ. જેમાં સૂર્ય ઢંકાય પણ તેની કોર કંકણાકારરૂપે દેખાય છે. અન્ય બે તે ખગ્રાસ (total) અને ખંડગ્રાસ (partial) સૂર્યગ્રહણો છે. લૅટિન ભાષામાં વીંટી માટે ‘annulus’ શબ્દ છે એના પરથી અંગ્રેજીમાં annular શબ્દ બન્યો. માટે વીંટી જેવો આકાર રચતા આ ગ્રહણને…
વધુ વાંચો >કંકાલતંત્ર (પ્રાણીશાસ્ત્ર)
કંકાલતંત્ર (Skeletal System) (પ્રાણીશાસ્ત્ર) ગુરુત્વાકર્ષણ સામે શરીરને આધાર આપવા ઉપરાંત સ્નાયુઓ તથા વિવિધ ભાગોના હલનચલનમાં ઉચ્ચાલન(leverage)નું કાર્ય કરનાર શરીરનું બંધારણાત્મક માળખું. આ માળખાની મૂળ રચના લગભગ બધાં પૃષ્ઠવંશીઓમાં સરખી હોય છે. કેટલાંક અપૃષ્ઠવંશીઓમાં કંકાલતંત્ર હોતું નથી. જ્યાં હોય ત્યાં તે પૃષ્ઠવંશીઓમાં હોય તેના કરતાં સાવ જુદા પ્રકારનું હોય છે. તેની…
વધુ વાંચો >કંકાસણી
કંકાસણી : સં. कलिकारिका; લૅ. Gloriosa superba. વર્ગ એકદલા, શ્રેણી કોરોનરી અને કુળ લિલીએસીનો એકવર્ષાયુ છોડ. કંકાસણી વઢકણી, દૂધિયો વછનાગ અને વઢવાડિયણ તરીકે પણ ઓળખાય છે. સહસભ્યોમાં શતાવરી, સારસાપરીલા, કરલીની ભાજી, કુંવારપાઠું અને કસાઈનું ઝાડુ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. તેનો માંસલ, સફેદ અને નક્કર કંદ પ્રકાંડને સમાંતર શિરાવિન્યાસ અને સૂત્રીય…
વધુ વાંચો >કસ્ટમ યુનિયન
કસ્ટમ યુનિયન : બે અથવા વધુ સાર્વભૌમ દેશો વચ્ચે પારસ્પરિક તથા અન્ય દેશો સાથે થતા વ્યાપારને સ્પર્શતા જકાત દરો અંગે કરવામાં આવતો કરાર. જુદા જુદા દેશો આર્થિક એકીકરણ(integration)ના હેતુથી ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના કરારો કરે છે. કસ્ટમ યુનિયન તેનું એક વિશિષ્ટ સ્વરૂપ છે. આવા આર્થિક સંગઠનના બે મુખ્ય ગુણધર્મો હોય છે…
વધુ વાંચો >કસ્તૂરભાઈ લાલભાઈ (શેઠશ્રી)
કસ્તૂરભાઈ લાલભાઈ (શેઠશ્રી) (જ. 19 ડિસેમ્બર 1894, અમદાવાદ; અ. 20 જાન્યુઆરી 1980, અમદાવાદ) : શિક્ષણ અને કલા-અનુરાગી, ધર્મનિષ્ઠ લોકહિતેચ્છુ મહાજન મોવડી, કુશળ વિષ્ટિકાર, સફળ ઉદ્યોગપતિ અને દાનવીર. પ્રાથમિક શિક્ષણ મ્યુનિસિપલ શાળામાં લીધું. રમતગમતમાં વિશેષ રસ. મૅટ્રિકની પરીક્ષામાં સારા ગુણો મેળવી ગુજરાત કૉલેજમાં દાખલ થયા; પરંતુ પિતા લાલભાઈનું અચાનક અવસાન થતાં…
વધુ વાંચો >કસ્તૂરી
કસ્તૂરી (musk) : હિમાચ્છાદિત પર્વતોમાં થતા કસ્તૂરીમૃગ નામના નર જાતિની લિંગગ્રંથિની નજીક નાભિમાં જામી જતો, સુગંધિત (દ્રવ) પદાર્થ. તે ઘનસ્વરૂપે કે કસ્તૂરીમૃગના ડૂંટામાં જ પ્રાય: વેચાય છે. તે મૃગ(હરણ)નો કામ-મદ છે. વિવિધભાષી નામો : સં. मृगनाभि, मृगमद, कस्तूरिका, कस्तूरी, वेधमूखा; હિ. मृगनाभि, कस्तूरी; બં. मृगनाभि, कस्तूरी; મ. ગુ. ક. તે.…
વધુ વાંચો >કસ્તૂરીભૈરવરસ
કસ્તૂરીભૈરવરસ : રસૌષધિ. શુદ્ધ હિંગળોક, શુદ્ધ વછનાગ, ફુલાવેલ ટંકણખાર, જાવંત્રી, જાયફળ, મરી, લીંડીપીપર અને કસ્તૂરી સરખે ભાગે લેવામાં આવે છે. પ્રથમ કસ્તૂરી સિવાયની બાકીની વસ્તુઓનાં ચૂર્ણ ખરલમાં નાખી, તેમાં બ્રાહ્મીનો ક્વાથ નાખી, ત્રણ દિવસ સતત ઘૂંટવામાં આવે છે. પછી તેમાં કસ્તૂરી ભેળવી, તેમાં નાગરવેલના પાનનો રસ નાખી 3 કલાક દવાની…
વધુ વાંચો >કહકોસુ
કહકોસુ (કથાકોશ) (ઈ. અગિયારમી સદી ઉત્તરાર્ધ આશરે) : અપભ્રંશ ભાષાની 190 કથાઓનો કોશ. પ્રસિદ્ધ દિગંબરાચાર્ય કુન્દકુન્દાચાર્યની પરંપરાના વીરચન્દ્રના શિષ્ય શ્રીચંદ્રમુનિએ ‘કહકોસુ’ નામક કૃતિની રચના કરી હતી. કવિએ ‘દંસણકહરયણકરંડ’ (દર્શનકથારત્નકરંડ) નામે અન્ય કૃતિ પણ શ્રીમાલપુર(ભીન્નમાલ)માં રાજા કર્ણના રાજ્યકાળમાં 1066માં રચેલી મળી આવે છે. આથી કથાકોશની રચના પણ તે સમયની આસપાસ થઈ…
વધુ વાંચો >કહાણી
કહાણી : ધાર્મિક ભાવના અને માન્યતાઓ પર આધારિત મરાઠી લોકસાહિત્યનો એક પ્રાચીન પ્રકાર. તે મુખ્યત્વે બહેનો દ્વારા વ્રતની ઉજવણીના સમય દરમિયાન ઉપયોગમાં લેવાય છે. વ્રત કરનારી બહેનો જે તે વ્રતનું માહાત્મ્ય તથા તેની ફલશ્રુતિની સમજણ આ કહાણી દ્વારા બીજાને દર્શાવે છે. દરેક વ્રત માટે અલગ અલગ કહાણી હોય છે. શ્રાવણ…
વધુ વાંચો >કહાન લુઇ
કહાન, લુઇ (જ. 1901, ઑસેલ ટાપુ, ઇસ્ટોનિયા, રશિયા; અ. 1974) : જગવિખ્યાત વાસ્તુશાસ્ત્રી. તે 1920થી 1924 દરમિયાન અમેરિકાની પેન્સિલવૅનિયા યુનિવર્સિટીમાં વાસ્તુવિદ્યા ભણ્યા. ત્યારબાદ યુરોપના ઘણા દેશોમાં પ્રવાસ કરી તેમણે સ્થાપત્યનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ અને અભ્યાસ કર્યો. 1937માં તેમણે ફિલાડેલ્ફિયામાં પોતાની ઑફિસ શરૂ કરી ત્યારે જ્યૉર્જ હો તથા ઑસ્કર સ્ટૉનોરૉવ તેમના ભાગીદાર…
વધુ વાંચો >કહારયણકોસો (કથારત્નકોશ)
કહારયણકોસો (કથારત્નકોશ) (સન 1101) : દેવભદ્રસૂરિ-રચિત કથાકોશ. તે નવાંગી ટીકાકાર અભયદેવસૂરિના શિષ્ય હતા. આ ગ્રંથનો રચનાકાળ વિ.સં. 1158 છે અને રચનાસ્થળ છે ભૃગુકચ્છ નગરનું મુનિસુવ્રત ચૈત્યાલય. આ કથાકોશમાં કુલ 50 કથાઓ છે. આ ગ્રંથ બે અધિકારોમાં વિભક્ત છે : ધર્માધિકારી – સામાન્ય ગુણવર્ણનાધિકાર અને બીજો વિશેષ ગુણવર્ણનાધિકાર. પહેલા અધિકારમાં 33…
વધુ વાંચો >કહાવલી (કથાવલી)
કહાવલી (કથાવલી) (ઈ. સ.ની બારમી સદી આશરે) : પ્રાકૃત ગદ્યમાં રચાયેલ વિશાળ પૌરાણિક કોશ. શ્વેતામ્બર જૈનાચાર્ય ભદ્રેશ્વરસૂરિવિરચિત. કૃતિમાંથી રચયિતાના નામ સિવાય કોઈ વિગત પ્રાપ્ત થતી નથી. કથાવલીની વિક્રમ સંવત 1497(ઈ.સ. 1440)માં લખાયેલી એકમાત્ર તાડપત્રીય હસ્તપ્રત પાટણના ભંડારમાં સચવાઈ રહી છે. વળી કથાવલીમાં અંતિમ કથાનક રૂપે પ્રસિદ્ધ જૈનાચાર્ય હરિભદ્રનું જીવનચરિત્ર મળે…
વધુ વાંચો >કહેવતકથા (લોકોક્તિ)
કહેવતકથા (લોકોક્તિ) : ‘કહેવત’ અને ‘કથા’ એ બે શબ્દો મળીને ‘કહેવતકથા’ થઈ, પણ ‘કહેવતકથા’ શબ્દપ્રયોગ આધુનિક કાળે પ્રયોજાવો શરૂ થયો છે. લૌકિક પરંપરામાં ‘કહેવતકથા’ ‘લોકોક્તિ’ તરીકે પણ પ્રચલિત હતી. ‘કહેવત’ એટલે કહેતી, ર્દષ્ટાંત, દાખલો કે ઉદાહરણ; ‘કહેવત’ ‘કહે’ ઉપરથી વ્યુત્પન્ન થાય છે, તેથી કહેવતના મૂળમાં ‘કહેવું’ ‘કહેણી’ કે ‘કથવું’ અર્થ…
વધુ વાંચો >