૩.૨૬
ઍસ્બેસ્ટૉસતંતુતાથી ઑક્સીન
ઍસ્બેસ્ટૉસતંતુતા
ઍસ્બેસ્ટૉસતંતુતા (asbestosis) : ઍસ્બેસ્ટૉસના તાંતણાથી થતો શ્વસનતંત્રનો રોગ. ઍસ્બેસટૉસ તંતુમય ખનિજ પદાર્થ છે અને તે કૅનેડા, રશિયા અને દક્ષિણ આફ્રિકામાં મોટા પ્રમાણમાં મળી આવે છે. આંધ્રપ્રદેશ, કર્ણાટક અને રાજસ્થાનમાં તેની ખાણો આવેલી છે, પરંતુ ત્યાં તેનું ઘણું ઓછું ઉત્પાદન થાય છે. હાઇડ્રેટેડ કૅલ્શિયમ-મૅગ્નેશિયમ સિલિકેટ સહિતના છ પ્રકારના તંતુમય સિલિકેટને ઍસ્બેસ્ટૉસના…
વધુ વાંચો >એહમદ, ફાતિમા
એહમદ, ફાતિમા (જ. 1940, હૈદરાબાદ, આંધ્રપ્રદેશ) : આધુનિક ભારતીય મહિલા-ચિત્રકાર. હૈદરાબાદની કૉલેજ ઑવ્ ફાઇન આર્ટમાંથી ચિત્રકલાનો ડિપ્લોમા મેળવ્યો. ભારતભરમાં પોતાનાં ચિત્રોનાં ઘણાં વૈયક્તિક પ્રદર્શનો તેમણે કર્યાં છે. વળી ભારત તેમજ વિદેશોમાં યોજાતાં ઘણાં સમૂહપ્રદર્શનોમાં પણ ભાગ લીધો છે. 1967માં તેમણે પૅરિસયાત્રા અને 1969માં જર્મનીયાત્રા કરી હતી. 1974થી 1976 સુધી તેમણે…
વધુ વાંચો >એહર્લિક પૉલ
એહર્લિક, પૉલ (જ. 14 માર્ચ 1845, સ્ટ્રેહલન, સિલેશિયા, પ્રુશિયા; અ. 20 ઑગસ્ટ 1915, બેડહેમ્બર્ગ વૉર ડર હોહે, જર્મની) : ‘ફિઝિયૉલૉજી અને મેડિસિન’ના નોબેલ પારિતોષિક(1908)ના એલી મેચનીકોફ સાથે સહવિજેતા. સંશોધનનો વિષય હતો ઉપદંશ(syphilis)ની સૌપ્રથમ અસરકારક ચિકિત્સા. આ જર્મન તબીબી વિજ્ઞાનીએ લોહી અને તેના રોગો, પ્રતિરક્ષાવિદ્યા (immunology) અને રસાયણચિકિત્સા(chemotherapy)ના વિષયોમાં મૂળભૂત સંશોધન…
વધુ વાંચો >એળિયો
એળિયો : જુઓ કુંવારપાઠું.
વધુ વાંચો >એળુતચન કે. એન.
એળુતચન, કે. એન. (જ. 21 મે 1911, ચેરપાલચેરી, કેરળ; અ. 28 ઑક્ટોબર 1981, કેરાલા) : કેરળના પ્રખ્યાત સંસ્કૃત કવિ. તેમને તેમની સંસ્કૃત કૃતિ ‘કેરળોદય:’ (મહાકાવ્ય) માટે 1979ના વર્ષનો ભારતીય સાહિત્ય અકાદમી ઍવૉર્ડ આપવામાં આવ્યો હતો. તેમણે મલયાળમ, સંસ્કૃત અને અંગ્રેજીમાં એમ.એ.ની અને મલયાળમ સાહિત્યમાં પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવી. કેટલીક છૂટીછવાઈ નોકરી…
વધુ વાંચો >ઍંગ્લર ગુસ્તાવ હાઇન્રીખ ઍડૉલ્ફ
ઍંગ્લર ગુસ્તાવ હાઇન્રીખ ઍડૉલ્ફ (જ. 25 માર્ચ 1844, સાગાન; અ. 10 ઑક્ટોબર 1930, બર્લિન) : વિખ્યાત જર્મન વર્ગીકરણવિજ્ઞાની. તેમણે 1866માં બ્રેસ્લો યુનિવર્સિટીમાંથી પીએચ.ડી. પ્રાપ્ત કરી ચાર વર્ષ અધ્યાપનકાર્ય કર્યું; 1871માં મ્યૂનિકના વનસ્પતિવિજ્ઞાન વિભાગના વનસ્પતિ-સંગ્રહાલય(herbarium)માં નિયુક્તિ મેળવી; 1878માં કીલ યુનિવર્સિટીમાં પ્રાધ્યાપકપદ સ્વીકાર્યું; 1884માં બ્રેસ્લોના વનસ્પતિઉદ્યાનના નિયામક થયા અને અધ્યાપનકાર્ય ચાલુ રાખ્યું.…
વધુ વાંચો >ઍંગ્લો-ઑસ્ટ્રેલિયન ઑબ્ઝર્વેટરી
ઍંગ્લો-ઑસ્ટ્રેલિયન ઑબ્ઝર્વેટરી : ન્યૂ સાઉથ વેલ્સ, ઑસ્ટ્રેલિયામાં આવેલા શહેર કૂનાબરાબ્રાનથી 29 કિમી. અંતરે સાઇડિંગ સ્પ્રિંગ ઑબ્ઝર્વેટરી (ઊંચાઈ, 1165 મી.) પાસે જ, બ્રિટિશ અને ઑસ્ટ્રેલિયન સરકારોના સંયુક્ત ઉપક્રમે ચાલતી ઑબ્ઝર્વેટરી. તેમાં યુ. કે. સાયન્સ રિસર્ચ કાઉન્સિલ દ્વારા નિર્મિત 122 સેમી. શ્મિટ ટેલિસ્કોપ(f = 183 સેમી.)ને 1973થી કાર્યાન્વિત કરવામાં આવ્યું છે. તેના…
વધુ વાંચો >એંજલનો નિયમ
એંજલનો નિયમ : ઓગણીસમી સદીના જર્મન આંકડાશાસ્ત્રી એંજલે (Christian Lorenz Ernst Engel) વ્યક્તિની આવક અને તેમાંથી કરવામાં આવતી જુદા જુદા સ્વરૂપની વપરાશ વચ્ચેના પ્રમાણ અંગે તારવેલો સામાન્ય નિયમ. 1857માં એંજલે જર્મનીના સેક્સની પરગણાના ત્રણ વર્ગો – શ્રમિકો, મધ્યમ વર્ગ તથા ધનિક વર્ગ-ની આવક તથા વપરાશી ખર્ચની વિગતોને આધારે કૌટુંબિક અંદાજપત્રોના…
વધુ વાંચો >ઍંજલ્સ, ફ્રેડરિક
ઍંજલ્સ, ફ્રેડરિક (જ. 28 નવેમ્બર 1820, બાર્મેન, પ્રુશિયા; અ. 5 ઑગસ્ટ 1895, લંડન) : જર્મન સમાજવાદી ચિંતક, કાર્લ માર્કસનો નિકટનો સાથી તથા ક્રાંતિકારી માર્કસવાદી વિચારસરણીના ઘડતરમાં પાયાનું યોગદાન આપનાર સુવિખ્યાત દાર્શનિક. ઇંગ્લૅન્ડના ઔદ્યોગિક નગર માન્ચેસ્ટર ખાતે પિતાનું કારખાનું હોવાથી ફ્રેડરિકનું મોટાભાગનું જીવન ઇંગ્લૅન્ડમાં પસાર થયું હતું. 1844માં પૅરિસ ખાતે માકર્સ…
વધુ વાંચો >એંજિનિયર, ફરોખ
એંજિનિયર, ફરોખ (જ. 25 ફેબ્રુઆરી 1938, મુંબઈ) : ભારતના ચપળ વિકેટકીપર તથા આક્રમક ઓપનિંગ બૅટ્સમૅન. પારસી કુટુંબમાં જન્મ. મુંબઈની ડૉન બોસ્કો નામની અંગ્રેજી માધ્યમની શાળામાં અભ્યાસ. પરંતુ એ શાળામાં ક્રિકેટનું બૅટ ઝાલવાનો પ્રસંગ ન આવ્યો. પુણે ખાતે શિવાજી મિલિટરી સ્કૂલમાં ફરોખને ક્રિકેટના પાઠ શીખવા મળ્યા. શાળાકીય અભ્યાસ પૂરો થતાં માટુંગાની…
વધુ વાંચો >ઓક
ઓક : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ફેગેસી કુળની વનસ્પતિ. આ વનસ્પતિઓને Quercus પ્રજાતિ હેઠળ મૂકવામાં આવી છે; જેનું વિતરણ ઉત્તર ગોળાર્ધના સમશીતોષ્ણ પ્રદેશોમાં થયેલું છે અને ઉષ્ણ અને ઉપોષ્ણ પ્રદેશોમાં ઊંચા પર્વતો ઉપર થાય છે. ભારતમાં તેની 23 જેટલી જાતિઓ હિમાલયની ગિરિમાળામાં થાય છે, જે પૈકી મોટાભાગની સદાહરિત છે. તેની…
વધુ વાંચો >ઑકલૅન્ડ
ઑકલૅન્ડ : ન્યૂઝીલૅન્ડના ઉત્તર ટાપુનો વાયવ્યમાં આવેલો જિલ્લો. ભૌગોલિક સ્થાન : 360 52′ દ. અ. અને 1740 46′ પૂ. રે.. આ વિસ્તાર હવે ચાર પેટાવિભાગોમાં વહેંચી નાખેલ છે : ઉત્તર ઑકલૅન્ડ, મધ્ય ઑકલૅન્ડ, પશ્ચિમ ઑકલૅન્ડ તથા દક્ષિણ ઑકલૅન્ડ. કુલ વિસ્તાર 42,400 ચોરસ કિમી. તથા કુલ વસ્તી આશરે 17.20 લાખ (2020).…
વધુ વાંચો >ઑકિનલૅક ક્લૉડ જૉન આયર સર
ઑકિનલૅક, ક્લૉડ જૉન આયર સર (જ. 21 જૂન 1884, હેમ્પશાયર, ઇંગ્લેન્ડ; અ. 23 માર્ચ 1980, મોરોક્કો) : નામી બ્રિટિશ સેનાપતિ. તેમણે વૅલિંગ્ટન કૉલેજમાં અભ્યાસ કર્યો. 1904માં તે 62મી ‘પંજાબીઝ’માં જોડાયા અને 1941માં તેઓ ભારતમાં કમાંડર-ઇન-ચીફ બન્યા; ત્યાર પછી ઉત્તર આફ્રિકામાં વૅવેલના ઉત્તરાધિકારી બન્યા. તેમણે સિરેનાઇકા તરફ સફળતાપૂર્વક આગેકૂચ કરી પણ…
વધુ વાંચો >ઓકિનાવા
ઓકિનાવા : નૈર્ઋત્ય પૅસિફિકમાં, જાપાનની મુખ્ય ભૂમિથી આશરે 560 કિમી. અંતરે તેની દક્ષિણે છેડા પર આવેલો જાપાનના વહીવટી પ્રભુત્વ હેઠળનો વિસ્તાર. ભૌગોલિક સ્થાન : 260 31′ ઉ. અ. અને 1270 59′ પૂ. રે. તે જાપાન અને તાઇવાન(ફૉર્મોસા)ની વચ્ચે આવેલા રિઊક્યૂ દ્વીપસમૂહમાંનો મોટામાં મોટો ટાપુ છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 2,267 ચોકિમી.,…
વધુ વાંચો >ઓ’કીફી, જ્યૉર્જિયા
ઓ’કીફી, જ્યૉર્જિયા (જ. 15 નવેમ્બર 1887, વિસ્કૉન્સિન, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ઑવ્ અમેરિકા; અ. 6 માર્ચ 1986, ન્યૂ મેક્સિકો, યુ. એસ.) : આધુનિક અમેરિકન મહિલા-ચિત્રકાર. પ્રકૃતિમાંથી પ્રેરણા પામી અર્ધઅમૂર્ત (semi-abstract) ચિત્રો સર્જવા માટે તેઓ જાણીતાં બન્યાં હતાં. આ પ્રકૃતિની પ્રેરણામાં પણ મુખ્ય ચાલકબળ તો ન્યૂ મેક્સિકોનું રણ રહ્યું હતું. બાળપણ વિસ્કૉન્સિનમાં માબાપના…
વધુ વાંચો >ઓકુન, આર્થર એમ.
ઓકુન, આર્થર એમ. (જ. 28 નવેમ્બર 1928, જર્સી સિટી, ન્યૂજર્સી, યુ. એસ.; અ. 23 માર્ચ 1980, વોશિંગ્ટન ડી. સી., યુ. એસ.) : વિખ્યાત અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી. કોલંબિયા યુનિવર્સિટીમાંથી 1956માં અર્થશાસ્ત્રમાં પદવી પ્રાપ્ત કર્યા પછી થોડાક સમય માટે યેલ યુનિવર્સિટીમાં સંશોધનકાર્ય કર્યું. 1964-69 દરમિયાન અમેરિકન સરકારના કાઉન્સિલ ઑવ્ ઇકૉનૉમિક ઍડવાઇઝરના સભ્ય તથા…
વધુ વાંચો >ઓ’કેસી, સીન
ઓ’કેસી, સીન (જ. 30 માર્ચ 1880, ડબ્લિન; અ. 18 સપ્ટેમ્બર 1964, ડેવૉન, ઇંગ્લૅન્ડ) : આયર્લૅન્ડના વાસ્તવવાદી નાટ્યકાર. મૂળનામ જૉન કેસી. પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથના આયરિશ પિતાનાં તેર સંતાનોમાં સૌથી નાના. આથી ભૂખમરો, રોગગ્રસ્તતા, ગરીબી, ભય અને નશાખોરી વગેરે નાનપણથી જ નિહાળવા અને વેઠવા પડ્યાં. શાળાનું શિક્ષણ તો ત્રણ વર્ષ પૂરતું જ પામી…
વધુ વાંચો >ઑક્ઝૅલિક ઍસિડ
ઑક્ઝૅલિક ઍસિડ : એલિફેટિક ડાઇકાબૉંકિસલિક ઍસિડ. શાસ્ત્રીય નામ ઈથેનડાયોઇક ઍસિડ. ઑક્ઝલિસ (Oxalis) અને રુમેક્સ (Rumex) કુળની વનસ્પતિમાં તે પોટૅશિયમ અથવા કૅલ્શિયમ ક્ષારના સ્વરૂપે મળી આવે છે. તે ઘણી ફૂગ(mold)ના ચયાપચયનની પેદાશ છે. પેનિસિલિયમ અને ઍસ્પરજિલસ પ્રકારની ફૂગમાં રહેલી શર્કરાનું 90 % સુધી કૅલ્શિયમ ઑક્ઝૅલેટમાં રૂપાંતર થાય છે. લાકડાના વહેરને કૉસ્ટિક…
વધુ વાંચો >ઑક્ઝોટ્રોફ
ઑક્ઝોટ્રોફ (auxotroph) : વિશિષ્ટ પોષકતત્વના પ્રાશનથી ઉદભવતો ઉત્પરિવર્તક (mutant). આ પોષકતત્વો સામાન્યપણે ઍમિનોઍસિડ, વિટામિન, પ્યૂરિન કે પિરિમિડાઇન સ્વરૂપે રહેલાં હોય છે. જોકે આ પોષકતત્વો કોષની અંદર પ્રવેશી શકે તો જ ઉત્પરિવર્તન શક્ય બને છે. કોઈક વાર આ ઉત્પરિવર્તકોમાં પ્રત્યાવર્તન (reversion) લાવી શકાય છે, જેને પરિણામે વિશિષ્ટ પોષકતત્વની જરૂરિયાત ન હોય…
વધુ વાંચો >ઑક્ટેન-આંક
ઑક્ટેન-આંક : ગૅસોલીનના અપસ્ફોટરોધી (antiknock) ગુણધર્મ માપવાનો યાર્દચ્છિક માપદંડ. અંતર્દહન એન્જિનમાં હવા અને ગૅસોલીનની બાષ્પના મિશ્રણને દબાવીને તેનું વિદ્યુત-તણખા વડે દહન કરવામાં આવે છે. આ દહનમાં અનિયમિતતા થતાં ગડગડાટ થાય છે અને યંત્ર ધ્રુજારી અનુભવે છે. આ પરિસ્થિતિ અપસ્ફોટન તરીકે ઓળખાય છે અને તે એન્જિનના સિલિન્ડરમાં પેદા કરાતા દબાણ ઉપર…
વધુ વાંચો >