૨૫.૦૮
હાઇડ્રોજન સલ્ફાઇડ (hydrogen sulphide) (રસાયણશાસ્ત્ર)થી હાયમેરૉન (Hyperon)
હાઇડ્રોજન સલ્ફાઇડ (hydrogen sulphide) (રસાયણશાસ્ત્ર)
હાઇડ્રોજન સલ્ફાઇડ (hydrogen sulphide) (રસાયણશાસ્ત્ર) : હાઇડ્રોજન અને ગંધક તત્વો ધરાવતું વાયુરૂપ સંયોજન. રાસાયણિક સૂત્ર H2S. તે સલ્ફ્યુરેટેડ હાઇડ્રોજન કે સલ્ફેન તરીકે પણ ઓળખાય છે. કુદરતમાં તે જ્વાળામુખી પર્વતોમાંથી નીકળતા વાયુઓમાં અને ગંધક ધરાવતા ઝરાઓનાં પાણીમાં મળી આવે છે. ઈંડાંના સડવાથી અને અન્ય ગંધકયુક્ત કાર્બનિક સંયોજનોના વિઘટનથી પણ તે ઉત્પન્ન…
વધુ વાંચો >હાઇડ્રોજન સાયનાઇડ (ફૉર્મોનાઇટ્રાઇલ)
હાઇડ્રોજન સાયનાઇડ (ફૉર્મોનાઇટ્રાઇલ) : કડવી બદામની વાસવાળું, બાષ્પશીલ અને અત્યંત ઝેરી પ્રવાહી. સૂત્ર HCN. તેનું જલીય દ્રાવણ [HCN(aq)] હાઇડ્રોસાયનિક અથવા પ્રુસિક ઍસિડ તરીકે ઓળખાય છે. કુદરતમાં તે કડવી બદામ અને કરેણ (oleender) જેવી વનસ્પતિમાં શર્કરાઓ સાથે સંયોજિત સ્વરૂપે મળી આવે છે. 1782માં સ્વીડિશ રસાયણજ્ઞ કાર્લ વિલ્હેમ શીલેએ તેની શોધ કરેલી.…
વધુ વાંચો >હાઇડ્રોજનીકરણ (hydrogenation)
હાઇડ્રોજનીકરણ (hydrogenation) : હાઇડ્રોજનની અન્ય તત્વ કે સંયોજન, સામાન્ય રીતે અસંતૃપ્ત (unsaturated) કાર્બનિક સંયોજન, સાથેની રાસાયણિક પ્રક્રિયા. રાસાયણિક ઇજનેરીમાં બે પ્રકારની ક્રિયાઓનો સમાવેશ થાય છે : (i) એકમ-પ્રચાલન (unit operation) અને (ii) એકમ-પ્રક્રમ (unit process). પ્રથમ પ્રકારમાં પદાર્થના માત્ર ભૌતિક બંધારણમાં જ ફેરફાર થાય છે જ્યારે બીજામાં પદાર્થના રાસાયણિક બંધારણમાં…
વધુ વાંચો >હાઇડ્રૉફાઇલેસી
હાઇડ્રૉફાઇલેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. તે ઑસ્ટ્રેલિયા સિવાય બધા ખંડોમાં વ્યાપક પ્રમાણમાં વિતરણ પામેલું છે. ખાસ કરીને પશ્ચિમ-ઉત્તર અમેરિકામાં તે પુષ્કળ પ્રમાણમાં થાય છે અને દક્ષિણ તરફ મેગેલનના જલસંયોગી (strait) સુધી વિસ્તરેલું છે. આ કુળ લગભગ 20 પ્રજાતિઓ અને 265 જાતિઓ ધરાવે છે; તે પૈકી 15 પ્રજાતિઓ…
વધુ વાંચો >હાઇડ્રોફૉર્માઇલેશન (hydroformylation)
હાઇડ્રોફૉર્માઇલેશન (hydroformylation) : આલ્કીન(alk-ene)ની કાર્બન મૉનોક્સાઇડ અને હાઇડ્રોજન સાથેની કોબાલ્ટ કે ર્હોડિયમ ક્ષારો દ્વારા ઉદ્દીપકીય પ્રક્રિયા. પ્રક્રિયાના પરિણામે આલ્ડિહાઇડ બને છે. આ પ્રક્રિયાને કોઈ વાર ઑક્ઝો-પ્રવિધિ પણ કહે છે. 2RCH = CH2 + 2CO + H2 RCH2CH2 CHO + RCH2(CHO)CH3 1938માં રોલેને (Roelen) આ પ્રવિધિની શોધ કરી હતી અને પ્રોપિલીનનું…
વધુ વાંચો >હાઇન લેવિસ વિક્સ (Hine Lewis Wickes)
હાઇન, લેવિસ વિક્સ (Hine, Lewis Wickes) (જ. 26 સપ્ટેમ્બર 1874, ઓરકોશ, વિસ્કોન્સિન, અમેરિકા; અ. 3 નવેમ્બર 1940, ડોબ્સ ફેરી, ન્યૂયૉર્ક, અમેરિકા) : અમેરિકન ફોટોજર્નાલિસ્ટ અને સમાજસુધારક. યુનિવર્સિટી ઑવ્ શિકાગો, કોલમ્બિયા યુનિવર્સિટી અને ન્યૂયૉર્ક યુનિવર્સિટીમાં સમાજશાસ્ત્ર(Sociology)નો અભ્યાસ કર્યા બાદ હાઇન ન્યૂયૉર્ક શહેરની એથિકલ કલ્ચર સ્કૂલમાં એક શિક્ષક તરીકે જોડાયા. ન્યૂયૉર્ક બંદરના…
વધુ વાંચો >હાઇન હાઇનરિક (Heine Heinrich)
હાઇન, હાઇનરિક (Heine Heinrich) (જ. 13 ડિસેમ્બર 1797, ડ્યુસેલડોર્ફ, પ્રુશિયા; અ. 17 ફેબ્રુઆરી 1856, પૅરિસ) : જર્મન કવિ. મૂળ નામ હેરીક હાઇન. માતા-પિતા જ્યુઇશ. દેખાવડા. પિતા વેપાર કરતા. તેમની માતા તે સમયમાં સારું ભણેલી અને પુત્ર માટે મહત્વાકાંક્ષી હતી. તેમના ધનાઢ્ય કાકા સલોમન હાઇનનો તેમના પર ખાસ્સો પ્રભાવ હતો. ડ્યુસેલડોર્ફમાં…
વધુ વાંચો >હાઇપો
હાઇપો : જુઓ સોડિયમ થાયૉસલ્ફેટ.
વધુ વાંચો >હાઇફીની
હાઇફીની : વનસ્પતિઓના એકદળી વર્ગમાં આવેલા એરિકેસી (પામી) કુળની તાડ-પ્રજાતિ. તે આશરે 30 જાતિઓ ધરાવે છે; જે આફ્રિકા, માડાગાસ્કર, અરેબિયા, મૅસ્કેરિનના દ્વીપો અને ભારતમાં વિતરણ પામેલી છે. ભારતમાં બે જાતિઓ થાય છે. Hyphaene thebaica Mart. (ઇજિપ્શિયન ડાઉમ પામ) દ્વિગૃહી (dioecious), યુગ્મશાખી (dichotomous), 12 મી. જેટલી ઊંચી તાડની જાતિ છે. તે…
વધુ વાંચો >હાઇફૉંગ
હાઇફૉંગ : ઉત્તર વિયેટનામમાં આવેલું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 20° 52´ ઉ. અ. અને 106° 41´ પૂ. રે.. તે પાટનગર હેનોઈથી પૂર્વમાં 90 કિમી.ને અંતરે રોડ રીવર(જૂનું નામ સાંગહાંગ)થી ઈશાનમાં સાંગ નદીના ફાંટા પર તથા ટૉંકિનના અખાતના કિનારાથી 16 કિમી.ને અંતરે આવેલું છે. તે હેનોઈ પછીના બીજા ક્રમે આવતું વિયેટનામનું…
વધુ વાંચો >હાન કાન (Han Kan)
હાન, કાન (Han, Kan) (જ. ; અ. 8મી સદી) : તાન્ગ રાજવંશના આશ્રિત ચીની ચિત્રકાર. તેઓ બુદ્ધ, બુદ્ધનું જીવન, તાઓ વિષયો અને ઘોડાનાં આલેખનો કરવા માટે જાણીતા છે. હાને આલેખેલા ઘોડાઓમાં એવી ત્વરા અને જોમ તથા ચુસ્તી પ્રગટ થઈ છે કે સમગ્ર ચીની ચિત્રકલામાં તેમનાં ઘોડાનાં આલેખનો તરવરાટ અને તાકાતની…
વધુ વાંચો >હાનાબુસા ઇચો
હાનાબુસા, ઇચો (જ. 1652, ઓસાકા, જાપાન; અ. 7 ફેબ્રુઆરી 1724, એડો, જાપાન) : કાનો શૈલીની પરંપરામાંથી મુક્ત થઈ હાસ્યપ્રેરક પ્રસંગોનું આલેખન કરવા માટે મશહૂર જાપાની ચિત્રકાર. મૂળ નામ ટાગા શિન્કો. રોજિંદા જીવનમાંથી હાસ્યરસ નિપજાવે તેવી ઘટનાઓ અને દૃશ્યો શોધીને એમણે એમનાં ચિત્રોની શૃંખલા સર્જી. તત્કાલીન જાપાનના સરમુખત્યાર રાજવી શોગુનનું પણ…
વધુ વાંચો >હાનિયમ
હાનિયમ : જુઓ અનુ એક્ટિનાઇડ અથવા પેરા એક્ટિનાઇડ તત્વો. (પરિશિષ્ટ).
વધુ વાંચો >હાન્ડેલ જૉર્જ ફ્રેડરિક
હાન્ડેલ, જૉર્જ ફ્રેડરિક (જ. 1685, હૅલી, જર્મની; અ. 1759) : ઇંગ્લૅન્ડનો જાણીતો સ્વરકાર. બારોક સંગીતનો તે શહેનશાહ ગણાય છે. જર્મન મૂળના આ સંગીતકારનું મૂળ નામ જૉર્જ ફ્રેડરિક હાન્ડેલ. તેના પિતાએ તેના બાળપણમાં તેનામાં રહેલી જન્મજાત રુચિ અને કૌશલ્યની પરખ કરી હાન્ડેલને ત્રણ વર્ષની સઘન તાલીમ માટે હૅલે ખાતેના જાણીતા સંગીતકાર…
વધુ વાંચો >હાન્શ થિયૉડૉર વુલ્ફગૅન્ગ
હાન્શ, થિયૉડૉર વુલ્ફગૅન્ગ (જ. 30 ઑક્ટોબર 1941, હાઇડલબર્ગ, જર્મની) : જર્મન ભૌતિકવિજ્ઞાની અને વર્ષ 2005ના નોબેલ પુરસ્કાર-વિજેતા. લેસર-આધારિત પરિશુદ્ધ વર્ણપટવિજ્ઞાન(spectroscopy)ના વિકાસ માટે આપેલા ફાળાના સંદર્ભમાં આ પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો છે. તેમના આ કાર્યમાં પ્રકાશીય આવૃત્તિ કંકત પદ્ધતિ(optical frequency comb technique)નો સમાવેશ થાય છે. તેમને નોબેલ પુરસ્કાર 2005માં મળ્યો, પણ તેમના…
વધુ વાંચો >હાપુર
હાપુર : ઉત્તરપ્રદેશ રાજ્યના ગાઝિયાબાદ જિલ્લામાં દિલ્હીથી ખૂબ જ નજીક આવેલું નગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 28° 43´ ઉ. અ. અને 77° 47´ પૂ. રે.. તે મેરઠ શહેરથી 28 કિમી. દક્ષિણે બુલંદશહર જતી પાકી સડક પર આવેલું છે. એમ કહેવાય છે કે આ નગરની સ્થાપના દસમી સદીમાં થઈ હતી. અઢારમી સદીના…
વધુ વાંચો >હાફકીન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ (Haffkine Institute)
હાફકીન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ (Haffkine Institute) : મુંબઈમાં પરેલ ખાતે આવેલી સંશોધનસંસ્થા. તેની સ્થાપના પ્લેગ સામેની રસીના શોધક વાલ્ડેમર હાફકીને 1899માં જૈવવૈજ્ઞાનિક સંશોધનો માટે કરી હતી. સંસ્થા પ્લેગ રિસર્ચ લૅબોરેટરી તરીકે જાણીતી હતી અને તે પ્લેગ સામેની રસી બનાવવાના સંશોધનમાં પ્રવૃત્ત બની. 1904માં આ સંસ્થાનું નામ બદલીને બૉમ્બે બૅક્ટિરિયૉલૉજિકલ લૅબોરેટરીઝ રાખવામાં આવ્યું.…
વધુ વાંચો >હાફિજ મુહંમદ ઇબ્રાહીમ
હાફિજ, મુહંમદ ઇબ્રાહીમ (જ. 1889, નગીના, જિ. બીજનોર, ઉત્તરપ્રદેશ; અ. 1964) : પંજાબના ગવર્નર, ઉત્તરપ્રદેશ તથા કેન્દ્ર સરકારમાં પ્રધાન, રાષ્ટ્રવાદી મુસ્લિમ નેતા. તેમના પિતા હાફિજ નજમલ હુડા એક નાના જાગીરદાર હતા. શરૂઆતના જીવનમાં મુહંમદ ઇબ્રાહીમે મુસ્લિમ મદરેસામાં પરંપરાગત શિક્ષણ મેળવ્યું. તેમણે પવિત્ર કુરાન મોઢે કર્યું અને ‘હાફિજ’નો સન્માનદર્શક ખિતાબ મેળવ્યો.…
વધુ વાંચો >હાફિજ શીરાની મહારદખાન
હાફિજ શીરાની મહારદખાન (જ. 5 ઑક્ટોબર 1880, ટોંક, રાજસ્થાન; અ. ફેબ્રુઆરી 1946, ટોંક) : ઉર્દૂ ભાષા-સાહિત્યના લેખક, સંશોધક અને પુરાતત્વવિદ. તેઓ પ્રાથમિક શિક્ષણ અને અરબી ભાષાની જાણકારી મેળવ્યા બાદ ઉચ્ચ અભ્યાસાર્થે લાહોર આવ્યા. ઓરિયેન્ટલ કૉલેજમાં વિદ્વાન મુફતી અબ્દુલ્લાહ ટોંકીના માર્ગદર્શન હેઠળ તેઓ મુનશી, મુનશીઆલિમ અને મુનશીફાઝિલની પરીક્ષાઓમાં ઉત્તીર્ણ થયા. એન્ટ્રન્સ…
વધુ વાંચો >હાફિઝ અલીખાન
હાફિઝ અલીખાન (જ. 1888, ગ્વાલિયર; અ. 1962) : સરોદના અગ્રણી વાદક. પિતાનું નામ નન્હેખાન. તેમના દાદાના પિતા ઉસ્તાદ ગુલામ બંદેગી તેમના જમાનાના કુશળ રબાબ-વાદક હતા. તેમના પુત્ર ગુલામઅલી પણ રબાબના નિષ્ણાત વાદક હતા. રબાબ વગાડવાની તાલીમ તેમણે તેમના પિતા પાસેથી લીધેલી. ઉસ્તાદ ગુલામઅલીએ રબાબમાં કેટલાક ફેરફારો કરી તેને જે રૂપ…
વધુ વાંચો >