૨૪.૦૮
સ્ટબ્સ, જૉર્જ (Stubbs, George)થી સ્ટૅકમૅન, ઇલ્વિન ચાર્લ્સ
સ્ટાર વૉર્સ
સ્ટાર વૉર્સ : વિજ્ઞાનકથા ચલચિત્ર-શ્રેણી. 1977માં આ શ્રેણીનું ‘સ્ટાર-વૉર્સ’ (દિગ્દર્શન અને લેખન : જ્યૉર્જ લુકાસ) નામે પ્રથમ ચિત્રનિર્માણ પામ્યું હતું. તેણે ચલચિત્રોની સફળતાના નવા માપદંડ સર્જી દીધા હતા. આ શ્રેણીનાં છ ચિત્રો 1977થી 2005 સુધીનાં 28 વર્ષના સમયગાળામાં આવ્યાં, પણ તમામ ચિત્રોને જબરદસ્ત વ્યાવસાયિક સફળતા મળી હતી. 1977માં સાડા અગિયાર…
વધુ વાંચો >સ્ટાર્ક-અસર
સ્ટાર્ક-અસર : વર્ણપટીય રેખાઓ (spectral lines) ઉપર વિદ્યુત-ક્ષેત્રની અસર. ઉદ્ગમમાંથી નીકળતા પ્રકાશને લંબ રૂપે પ્રબળ વિદ્યુતક્ષેત્ર લાગુ પાડતાં પરમાણુઓ વડે ઉત્સર્જિત પ્રકાશની તરંગલંબાઈમાં ફેરફાર થાય છે. અહીં વર્ણપટીય રેખાઓ તીક્ષ્ણ અને સૂક્ષ્મ ઘટકોમાં વિભાજિત થાય છે. મુખ્ય રેખા અવિસ્થાપિત રહે છે. વિભાજિત રેખાઓ તેની આસપાસ સમમિતીય (symmetrically) રીતે ગોઠવાયેલ હોય…
વધુ વાંચો >સ્ટાર્ક જોહાન્નિસ
સ્ટાર્ક, જોહાન્નિસ [જ. 15 એપ્રિલ 1874, શુકનહૉફ (Schickenhof), બેવેરિયા, જર્મની; અ. 21 જૂન 1957, ટ્રૉએનસ્ટેઇન (Trauenstein)] : કેનાલ-કિરણોની અંદર ડૉપ્લર ઘટનાની તથા વિદ્યુતક્ષેત્રમાં વર્ણપટીય (spectral) રેખાઓના વિપાટન-(splitting)ની શોધ બદલ 1919ના વર્ષનો ભૌતિકવિજ્ઞાનનો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર જર્મન ભૌતિકશાસ્ત્રી. જોહાન્નિસ સ્ટાર્ક તેમણે શરૂઆતમાં શાલેય શિક્ષણ બેરૂથ(Bayreuth)ની જિમ્નેસિયમ(ગ્રામર સ્કૂલ)માં અને પછીથી રૅગન્સબર્ગ(Regens-burg)માં લીધું.…
વધુ વાંચો >સ્ટાલિન જૉસેફ
સ્ટાલિન, જૉસેફ (જ. 21 ડિસેમ્બર 1879, ગોરી, જ્યૉર્જિયા; અ. 5 માર્ચ 1953, મૉસ્કો) : રશિયાના પ્રખર ક્રાંતિવાદી નેતા અને સરમુખત્યાર, જેમણે રશિયાને સમાજવાદી સોવિયેત સંઘમાં અને કૃષિયુગી રાજ્યને ઔદ્યોગિક રાજ્યમાં રૂપાંતરિત કર્યું. મૂળ નામ જૉસેફ વિસોરિયોનૉવિચ જુગાશ્વીલી, પરંતુ જૉસેફ સ્ટાલિન તરીકે પ્રસિદ્ધ. ‘સ્ટાલિન’ શબ્દનો અર્થ છે લોખંડી માણસ. તેમણે 1913માં…
વધુ વાંચો >સ્ટિકલૅન્ડ પ્રક્રિયા (stickland reaction)
સ્ટિકલૅન્ડ પ્રક્રિયા (stickland reaction) : ક્લૉસ્ટ્રિડિયા બૅક્ટેરિયામાં કાર્યશક્તિ (ATP) મેળવવામાં અપનાવાતી એમીનોઍસિડોના આથવણની એક ભિન્ન પ્રકારની જીવ-રાસાયણિક પ્રક્રિયા કે પથ. ક્લૉસ્ટ્રિડિયા (Clostridium sporogenes અને C. botulinum) પ્રોટીનોમાંના એમીનોઍસિડોનું એવી રીતે આથવણ (fermentation) કરે છે કે તે પૈકીના એક એમીનોઍસિડના અણુનું ઉપચયન (oxidation) થાય છે અને બીજા એમીનોઍસિડના અણુનું અપચયન (reduction)…
વધુ વાંચો >સ્ટિગ્લર જૉર્જ જે.
સ્ટિગ્લર, જૉર્જ જે. (જ. 17 જાન્યુઆરી 1911, રેન્ટન, વૉશિંગ્ટન, અમેરિકા; અ. 1 ડિસેમ્બર 1991, શિકાગો, ઇલિનોય, અમેરિકા) : વર્ષ 1982ના અર્થશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી. તેમણે 1931માં વૉશિંગ્ટન યુનિવર્સિટીમાંથી અર્થશાસ્ત્ર વિષય સાથે સ્નાતકની પદવી લીધા બાદ 1932માં નૉર્થ વેસ્ટર્ન યુનિવર્સિટીમાંથી વ્યવસ્થાપનક્ષેત્રની પદવી તથા 1938માં શિકાગો યુનિવર્સિટીમાંથી અર્થશાસ્ત્રમાં ડૉક્ટરેટની…
વધુ વાંચો >સ્ટિગ્લિટ્ઝ જૉસેફ ઇ.
સ્ટિગ્લિટ્ઝ, જૉસેફ ઇ. (જ. 9 ફેબ્રુઆરી 1943, ગૅરી, ઇન્ડિયાના, અમેરિકા) : જાણીતા અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી, વિશ્વવ્યાપાર સંગઠનના પ્રખર હિમાયતી અને વર્ષ 2001ના અર્થશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા. શરૂઆતનું શિક્ષણ વતન ગૅરી ખાતેની પબ્લિક સ્કૂલોમાં, જ્યાં નાનપણથી જ વક્તૃત્વ સ્પર્ધાઓમાં ભાગ લીધો હતો. તેને કારણે જાહેર નીતિમાં રસ જાગ્યો. 1960–1963ના ગાળામાં માત્ર…
વધુ વાંચો >સ્ટિફન આલ્બર્ટ
સ્ટિફન આલ્બર્ટ (જ. 1884; અ. 1963) : સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડના નવલકથાકાર અને નાટ્યકાર. સ્વિસ ભાષાના ગણનાપાત્ર સાહિત્યકાર. સ્ટિફનની પ્રારંભિક કાળની કૃતિઓમાં આધુનિક યંત્રવિદ્યા-આધારિત સંસ્કૃતિનાં ભયંકર પરિણામો સામે લાલબત્તી ધરતો સંદેશ પ્રગટ થાય છે. માનવ-સંબંધોમાં દેખાતી વિકૃતિઓનું વિશ્લેષણ તે કૃતિઓમાં છે. 1907માં સ્ટિફન ઍન્થ્રોપોસૉફિકલ સોસાયટીના સભ્ય બન્યા અને એ તત્ત્વચિંતન પ્રગટ કરતી અનેક…
વધુ વાંચો >સ્ટિફન-બૉલ્ટ્ઝમૅન નિયમ
સ્ટિફન-બૉલ્ટ્ઝમૅન નિયમ : તાપમાન T હોય તેવા કોઈ ક્ષેત્રફળ A વડે એકમ સમયમાં ઉત્સર્જિત ઉષ્મીય ઊર્જા અને તાપમાન વચ્ચેનો સંબંધ. અથવા કાળા પદાર્થ વડે એકમ ક્ષેત્રફળદીઠ ઉત્સર્જિત વિકિરણી અભિવાહ (radiant flux) અને તાપમાન વચ્ચેનો સંબંધ વ્યક્ત કરતું સૂત્ર. કોઈ નિશ્ચિત તાપમાન T (≠ Ok) એ કોઈ પદાર્થ વડે ઉત્સર્જિત વિદ્યુતચુંબકીય ઊર્જાને…
વધુ વાંચો >સ્ટિબનાઇટ
સ્ટિબનાઇટ : ઍન્ટિમનીનું ખનિજ. રાસા. બં. : Sb2S3. સ્ફ. વ. : ઑર્થોર્હોમ્બિક. સ્ફ. સ્વ. : સ્ફટિકો મોટે ભાગે નાજુક, પ્રિઝમેટિક, ઘણી વાર ઊભાં રેખાંકનોવાળા, વળેલા કે વળવાળા; વિકેન્દ્રિત સમૂહ સ્વરૂપે કે સોયાકાર સ્ફટિકોના મિશ્રસમૂહો; ક્યારેક પતરીમય, સ્તંભાકાર, દાણાદાર કે ઘનિષ્ઠ દળદાર પણ મળે. યુગ્મતા (130) કે (120) ફલક પર, પણ…
વધુ વાંચો >સ્ટબ્સ જૉર્જ (Stubbs George)
સ્ટબ્સ, જૉર્જ (Stubbs, George) (જ. 24 ઑગસ્ટ 1724, લિવરપૂલ, બ્રિટન; અ. 10 જુલાઈ 1806, લંડન, બ્રિટન) : પ્રાણીઓનાં આલેખનો માટે જાણીતા બ્રિટિશ ચિત્રકાર. પિતાનો ચામડા કમાવવાનો ધંધો હતો. માત્ર આરંભમાં કોઈ ચિત્રકાર પાસે થોડી તાલીમ લેવાના અપવાદ સિવાય જૉર્જ સ્ટબ્સે સ્વયંશિક્ષણ વડે જાતને તૈયાર કરી. પશુઓની શરીરરચનામાં તેમને પહેલેથી જ…
વધુ વાંચો >સ્ટર્ક્યુલીઆ
સ્ટર્ક્યુલીઆ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સ્ટર્ક્યુલીએસી કુળની વૃક્ષ પ્રજાતિ. તેનું વિતરણ ઉષ્ણકટિબંધમાં – ખાસ કરીને દક્ષિણ-પૂર્વ એશિયામાં થયેલું છે. ભારતમાં તેની લગભગ 12 જેટલી જાતિઓ થાય છે. તે હિમાલયના પહાડી પ્રદેશોમાં તથા પૂર્વ, મધ્ય અને દક્ષિણ ભારતનાં શુષ્ક કે અર્ધશુષ્ક વનોમાં મળી આવે છે. ગુજરાતમાં તેની બે જાતિઓ જોવા…
વધુ વાંચો >સ્ટર્ક્યુલીએસી
સ્ટર્ક્યુલીએસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલ માલ્વેલીસ ગોત્રનું એક કુળ. બૅન્થામ અને હૂકરની વર્ગીકરણ પદ્ધતિમાં તેનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : ઉપવર્ગ (subclass) – મુક્તદલા (Polypetalae); શ્રેણી (series) – પુષ્પાસન પુષ્પી (Thalamiflorae); ગોત્ર – માલ્વેલીસ; કુળ – સ્ટર્ક્યુલીએસી. સ્ટર્ક્યુલીએસી : Sterculia foetida (પૂન, જંગલી બદામ) : (અ) શાખા, (આ) છાલનો…
વધુ વાંચો >સ્ટર્ન ઇર્મા (Stern Irma)
સ્ટર્ન, ઇર્મા (Stern, Irma) (જ. 1894, ટ્રાન્સવાલ, દક્ષિણ આફ્રિકા; અ. 1966, કેપટાઉન) : દક્ષિણ આફ્રિકન મહિલા-ચિત્રકાર. એમનું બાળપણ જર્મનીમાં વીત્યું. જર્મનીમાં બર્લિન અને વાઇમાર ખાતેની કળાશાળાઓમાં તેમણે કળાનો અભ્યાસ કર્યો. ઇર્મા સ્ટર્ન 1917માં જર્મન અભિવ્યક્તિવાદી ચિત્રકાર મૅક્સ પેખ્સ્ટીન સાથે તેમની મુલાકાત થઈ અને પરિણામે 1918થી 1920 સુધી તેમણે જર્મન અભિવ્યક્તિવાદી…
વધુ વાંચો >સ્ટર્ન ઑટો
સ્ટર્ન, ઑટો (જ. 17 ફેબ્રુઆરી 1888, સોહરાઉ (Sohrau), અપર સિલેસિયા, જર્મની (હવે ઝોરી, પોલૅન્ડ); અ. 17 ઑગસ્ટ 1969, બર્કલી, કૅલિફૉર્નિયા) : આણ્વિક-કિરણ-પદ્ધતિના વિકાસમાં આપેલ ફાળા તથા પ્રોટૉનની ચુંબકીય ચાકમાત્રા(magnetic moment)ની શોધ બદલ 1943ના વર્ષે ભૌતિકવિજ્ઞાનના ક્ષેત્રે નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર અમેરિકન વિજ્ઞાની. ઑટો સ્ટર્ન 1892માં તે પોતાનાં માતા-પિતા સાથે બ્રેસ્લૌ (Breslau)…
વધુ વાંચો >સ્ટર્ન–ગર્લાકનો પ્રયોગ
સ્ટર્ન–ગર્લાકનો પ્રયોગ : ખાસ કરીને પ્રચક્રણ(spin)ને કારણે પેદા થતી ઇલેક્ટ્રૉનની ચુંબકીય ચાકમાત્રા(magnetic moment)ના અસ્તિત્વનું નિર્દેશન કરતો પ્રયોગ. સ્ટર્ન અને ગર્લાકે આને લગતો પ્રયોગ 1921માં કર્યો હતો. ત્યારબાદ ઘણાએ તેના ઉપર શોધન-વર્ધન કર્યું છે. તેને આધારે સદિશ-પરમાણુ-નમૂના(vector atom model)નાં કેટલાંક લક્ષણોની ચકાસણી થઈ શકી છે. આ પ્રયોગનું સૈદ્ધાંતિક મહત્વ તો ખરું…
વધુ વાંચો >સ્ટર્ન લૉરેન્સ
સ્ટર્ન, લૉરેન્સ (જ. 24 નવેમ્બર 1713, ક્લોન્મેલ, કાઉન્ટી ટિપરેરી, આયર્લૅન્ડ; અ. 18 માર્ચ 1768, લંડન) : નવલકથાકાર અને પ્રવાસલેખક. એમના પિતા રૉજર સ્પેનિશ સક્સેસનની લડાઈઓમાં હયદળમાં નીચલી કક્ષાના એક સામાન્ય અધિકારી હતા. એક અધિકારીની વિધવા એગ્નિસ સાથે તેમનો લગ્નસંબંધ થયો. લડાઈઓ પૂરી થયા પછી રોજર ઇંગ્લૅન્ડ છોડીને આયર્લૅન્ડ ગયા, ત્યાં…
વધુ વાંચો >સ્ટર્મર બોરિસ વ્લાદામિરોવિચ
સ્ટર્મર, બોરિસ વ્લાદામિરોવિચ (જ. 27 જુલાઈ 1848; અ. 9 સપ્ટેમ્બર 1917, પેટ્રોગાદ, રશિયા) : રશિયાના રાજનીતિજ્ઞ અને વહીવટી અધિકારી. સેંટ પિટર્સબર્ગ યુનિવર્સિટીમાંથી કાયદાના સ્નાતક બનીને પ્રારંભે તેઓ ઝારશાહીના ન્યાયવિભાગમાં જોડાયા. 1872થી 1892નાં વીસ વર્ષો સુધી મિનિસ્ટ્રી ઑવ્ ધ ઇમ્પીરિયલ કોર્ટમાં તેમણે કામ કર્યું. આ દરમિયાન 1883માં ઝાર એલૅક્ઝાંડર 3જાની તાજપોશીની…
વધુ વાંચો >સ્ટર્લિંગ-વિસ્તાર
સ્ટર્લિંગ-વિસ્તાર : એવા દેશોનું જૂથ, જેઓ પોતાના વિદેશી ચલણની અનામતોનો મોટો ભાગ બૅંક ઑવ્ ઇંગ્લૅન્ડમાં રાખતા હતા અને તેના બદલામાં લંડનના મૂડીબજાર અને નાણાબજારનો લાભ લેતા હતા. 1931માં ઇંગ્લૅન્ડના પાઉન્ડ સ્ટર્લિંગના અવમૂલ્યન પછી જે દેશોએ તેમના ચલણના મૂલ્યને પાઉન્ડમાં ટકાવી રાખ્યું તે દેશોનું ઇંગ્લૅન્ડ સહિતનું જૂથ સ્ટર્લિંગ-વિસ્તાર તરીકે ઓળખાયું. આ…
વધુ વાંચો >સ્ટાઇકેન, એડ્વર્ડ (Steichen, Edward)
સ્ટાઇકેન, એડ્વર્ડ (Steichen, Edward) (જ. 27 માર્ચ 1879, લક્ઝમ્બર્ગ; અ. 25 માર્ચ 1973, વેસ્ટ રેડિન્ગ, યુ.એસ.) : પ્રસિદ્ધ અમેરિકન ફોટોગ્રાફર. આલ્ફ્રેડ સ્ટાઇગ્લીટ્ઝ સાથે તેમની ગણના અમેરિકામાં ફોટોગ્રાફીને ક્ષેત્રે પાયાનું કામ કરનાર બે ફોટોસર્જકોમાં થાય છે. મનોહર નિસર્ગદૃશ્યો, પહેલા વિશ્વયુદ્ધે કરેલી ખાનાખરાબી અને માનવતાનો હ્રાસ તથા વ્યક્તિચિત્રો સુધીનું વૈવિધ્ય સ્ટાઇકેનની ફોટોગ્રાફીમાં…
વધુ વાંચો >