૨૩.૨૮
સૂર્યમુખીથી સેતલવાડ
સૂર્યમુખી
સૂર્યમુખી : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ઍસ્ટરેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Helianthus annuus Linn. (સં. આદિત્યભક્તા; હિં., બં., ગુ. સૂરજમુખી; મ. સૂર્યફૂલ; અં. સનફ્લાવર.) છે. તે એકવર્ષાયુ શાકીય વનસ્પતિ છે અને ઉન્નત, રોમિલ, બરછટ, 0.64.5 મી. ઊંચું પ્રકાંડ ધરાવે છે. પર્ણો સાદાં, એકાંતરિક, લાંબા દંડવાળાં, પહોળાં અંડાકાર કે હૃદયાકાર,…
વધુ વાંચો >સૂર્યવર્ણાલેખક (spectroheliograph)
સૂર્યવર્ણાલેખક (spectroheliograph) : પૂર્વનિર્ધારિત ઉત્સર્જનરેખામાં પ્રકાશમાં સૂર્યના સંપૂર્ણ બિંબનું એકતરંગીય (monochromatic) પ્રતિબિંબ મેળવતું ઉપકરણ. સામાન્ય રીતે આવાં પ્રતિબિંબ સૂર્યના વર્ણપટની ફ્રૉનહોફર (fraunhofer) રેખાઓના પ્રકાશમાં મેળવવામાં આવે છે અને તે સૂર્યવર્ણાલેખક કહેવાય છે. સૂર્યવર્ણાલેખકની રેખાકૃતિ 20મી સદીની શરૂઆતમાં સૂર્યના વિશિષ્ટ અભ્યાસ માટે ખાસ સૌર ટેલિસ્કોપ રચવાની શરૂઆત થઈ અને જ્યૉર્જ એલરી…
વધુ વાંચો >સૂર્યવંશ
સૂર્યવંશ : સૂર્યથી પ્રવર્તેલો માનવવંશ. પૌરાણિક સાહિત્યમાં સૂર્ય, સોમ, સ્વાયંભુવ, ભવિષ્ય અને માનવેતર વંશોનું વર્ણન મળે છે. સૂર્ય-વંશના આદ્ય સ્થાપક વૈવસ્વત મનુએ પોતાનું રાજ્ય પોતાના નવ પુત્રોને વહેંચી દીધું હતું. તેમાંથી પાંચ પુત્રો અને પૌત્ર વંશકર થયા હતા. ઇક્ષ્વાકુ વંશનું પ્રવર્તન અયોધ્યામાં ઇક્ષ્વાકુએ કર્યું. ઇક્ષ્વાકુપુત્ર નિમિએ વિદેહમાં વંશીય શાસન પ્રવર્તાવ્યું.…
વધુ વાંચો >સૂર્યાચન્દ્રમસૌ
સૂર્યાચન્દ્રમસૌ : સૂર્ય અને ચંદ્ર દેવતાદ્વન્દ્વ. દેવતાદ્વન્દ્વ સમાસ પ્રમાણે સૂર્ય અને ચંદ્રનો નિર્દેશ અહીં થયેલો છે. સૂર્ય અને ચંદ્ર ખગોળની દુનિયાના બે પ્રધાન ગ્રહો છે. દેવતાઓની દુનિયાના બે મુખ્ય દેવ છે. જ્યોતિર્મય પદાર્થોમાં બે મહત્ત્વના પદાર્થો કે તત્ત્વો છે. સૂર્ય સ્થાવર અને જંગમ સૃષ્ટિનો આત્મા છે તો ચંદ્ર મન છે.…
વધુ વાંચો >સૂર્યાપુર
સૂર્યાપુર : મૈત્રક કાલ (ઈ. સ. 468-786) દરમિયાનનો એક વહીવટી વિભાગ. તે હાલના પંચમહાલ જિલ્લામાં ગોધરા પાસે આવેલો હતો. મૈત્રક વંશના રાજા શીલાદિત્ય 6ઠ્ઠાના લુણાવાડામાંથી મળેલા તામ્રપત્રના ઈ. સ. 759ના દાનશાસનમાં સૂર્યાપુર વિષય(વહીવટી વિભાગ)નો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. રાજા શીલાદિત્ય છઠ્ઠાની છાવણી ગોદ્રહક(ગોધરા)માં હતી ત્યારે તે દાનશાસન આપવામાં આવ્યું હતું.…
વધુ વાંચો >સૂર્યારાવ કૂટિકુપ્પલા
સૂર્યારાવ, કૂટિકુપ્પલા (જ. 10 ઑક્ટોબર, 1954, કિન્તાલી, જિ. શ્રીકાકુલમ, આંધ્રપ્રદેશ) : તેલુગુ લેખક. તેમણે આંધ્ર યુનિવર્સિટીમાંથી એમ.બી.બી.એસ.ની ડિગ્રી મેળવી, પછી એમ.ડી. થયા. તબીબી વ્યવસાય સાથે સાહિત્યમાં ઝુકાવ્યું. તેમની માતૃભાષા તેલુગુ હોવા છતાં તેઓ અંગ્રેજીમાં લખે છે. તેમણે અત્યાર સુધીમાં 8 ગ્રંથો આપ્યા છે. તેમાં ‘સૂર્ય કિરણનલુ’ (1989), ‘જાબિલી જાવાબુ’ (1994),…
વધુ વાંચો >સૂર્યાસાવિત્રી
સૂર્યાસાવિત્રી : ઋગ્વેદની એક ઋષિકા. ऋषि: किल दर्शनात् અનુસાર શ્રવણ, મનન અને નિદિધ્યાસનના અંતે સમાધિ અવસ્થામાં મંત્રોનું મનન અને દર્શન કરવાથી ઋષિ બને છે. ઋષિ જ ક્રાન્તદર્શનને લીધે કવિ કહેવાય છે. તેના દર્શનને પરિષ્કૃત કરવાથી તે ‘કારુ’ કહેવાય છે. આમાં સાક્ષાત્કૃતધર્મા ઋષિ સર્વશ્રેષ્ઠ છે. ऋषी गतौ અનુસાર ऋष् ધાતુ ગત્યર્થક…
વધુ વાંચો >સૂર્યોત્કર્ષ (solar prominence)
સૂર્યોત્કર્ષ (solar prominence) : સૂર્યના તેજાવરણ (photosphere, સૂર્યનું દ્રવ્યબિંબ) ઉપર અવારનવાર સર્જાતી રાતા રંગની અગ્નિજ્વાળા જેવી રચના. અંગ્રેજીમાં આ prominence કહેવાય છે અને તેને ગુજરાતીમાં ‘સૂર્યોત્કર્ષ’ નામ અપાયું છે. આ રચનાઓ સામાન્ય સંયોગોમાં નરી આંખે, કે સૌર દૂરબીન દ્વારા પણ શ્વેત રંગના પ્રકાશ(continuum light)માં જોઈ શકાતી નથી; પરંતુ વર્ણપટની 6563…
વધુ વાંચો >સૃષ્ટિ-સર્જન વિષયક પૌરાણિક કથાઓ
સૃષ્ટિ–સર્જન વિષયક પૌરાણિક કથાઓ : પુરાણોમાં આવતી સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ વિશેની કથાઓ. પૃથ્વીના નકશા ઉપર નજર નાખતાં જણાય છે કે એક કાળે બધા ભૂમિભાગો જોડાયેલા હશે. ધ્રુવનાં સ્થળો પણ બદલાઈ ચૂક્યાં છે. નૅશનલ જિયૉફિઝિકલ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટના પ્રાધ્યાપક ડૉ. જે. જી. નેગી અને તેમના શોધછાત્ર શ્રી આર. કે. તિવારીએ તારવ્યું છે કે…
વધુ વાંચો >સૃંજયો
સૃંજયો : વેદોના સમયની એક જાતિના લોકો. ઋગ્વેદમાં સૃંજયોને ત્રિસ્તુ જાતિના નજીકના સાથીઓ તરીકે ઉલ્લેખ કરે છે. તેઓ ત્રિસ્તુ જાતિની પડોશમાં, ઘણુંખરું પાંચાલમાં રહેતા હતા. તેમના એક રાજા દૈવવાટેે તુર્વસો અને વ્રિચિવંતો પર વિજય મેળવ્યો હતો. તુર્વસો અને ભરતો સૃંજયોના શત્રુઓ હતા. ‘શતપથ બ્રાહ્મણ’ ગ્રંથમાં પણ સૃંજયો અને ત્રિસ્તુઓને સાથીઓ…
વધુ વાંચો >સૅક્સન સમ્રાટો
સૅક્સન સમ્રાટો : સૅક્સન નામની જાતિના ઇંગ્લૅન્ડના સમ્રાટો. સૅક્સન સમ્રાટોએ ઇંગ્લૅન્ડમાં ઈસુની 9મીથી 11મી સદી સુધી રાજ્ય કર્યું હતું. ઈસુની પાંચમી-છઠ્ઠી સદી દરમિયાન આંગ્લ, જયૂટ અને સૅક્સન નામની જર્મન જાતિઓ બ્રિટનમાં આવીને વસી હતી. એમાંની સૅક્સન જાતિ ડેનમાર્કના દક્ષિણ ભાગમાં આવેલા સૅક્સની નામના પરગણાની મૂળ વતની હતી. એ સૅક્સની અત્યારે…
વધુ વાંચો >સૅક્સની
સૅક્સની : મધ્ય જર્મનીના મધ્ય-પૂર્વ ભાગમાં આવેલું રાજ્ય. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 51° 00′ ઉ. અ. અને 13° 30′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 18,413 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. આ રાજ્યમાં એર્ઝબર્ગ પર્વતમાળાની ઉત્તરે એલ્બ નદીનો મેદાની વિસ્તાર આવેલો છે. અહીંની મુખ્ય પેદાશોમાં વીજાણુ-સાધનો, કાપડ, વાહનો, યંત્રસામગ્રી, રસાયણો અને…
વધુ વાંચો >સેક્સ્ટન્ટ (sextant)
સેક્સ્ટન્ટ (sextant) : દરિયાઈ સફરમાં રાત્રે કોઈ પણ સમયે નિશ્ચિત તારાનો ઊર્ધ્વકોણ (elevation angle એટલે કે તે ક્ષિતિજની ઉપર કેટલા ખૂણે છે તે) માપવા માટેનું સાધન. જ્ઞાત તારાનો નિશ્ચિત સમયે ઊર્ધ્વકોણ માપીને જહાજનું સ્થાન નક્કી થઈ શકે. આ કારણે દરિયાઈ સફરમાં આ સાધન અત્યંત આવશ્યક હતું. (હવે તો global positioning…
વધુ વાંચો >સેગન કાર્લ
સેગન, કાર્લ (જ. 9 નવેમ્બર 1934, બ્રૂકલીન, ન્યૂયૉર્ક; અ. 20 ડિસેમ્બર 1996, સિયેટલ) : અમેરિકન ખગોળવિદ, શિક્ષણવિદ, લેખક અને દૂરદર્શન-શ્રેણી-નિર્માતા. તેમણે માધ્યમિક શિક્ષણ ન્યૂયૉર્કમાંથી લીધું. ત્યારબાદ ભૌતિકશાસ્ત્રમાં સ્નાતક અને અનુસ્નાતક ઉપાધિઓ અનુક્રમે 1955 અને 1956માં મેળવી. તે પછી 1960માં ખગોળવિદ્યા અને ખગોળભૌતિકીમાં ડૉક્ટરેટની ઉપાધિ મેળવી. આ બધી ઉપાધિઓ તેમણે શિકાગો…
વધુ વાંચો >સેગાલ જ્યૉર્જ
સેગાલ, જ્યૉર્જ (જ. 1924, અમેરિકા) : આધુનિક અમેરિકન શિલ્પી. અમેરિકન ચિત્રકાર હાન્સ હૉફમાન પાસે તેમણે કલા-અભ્યાસ કરેલો. 1958માં તેમણે શિલ્પસર્જન શરૂ કર્યું. જ્યૉર્જ સેગાલ તે પ્લાસ્ટરમાંથી માનવઆકૃતિ ઘડે છે અને પછી તે સફેદ એકરંગી શિલ્પને કબાડીખાનામાંથી જૂની લિફ્ટ (એલિવેટર), મોટરગાડી, રેલવેની બૉગી જેવી જણસ ખરીદી, તે જણસમાં ગોઠવીને પ્રદર્શિત કરે…
વધુ વાંચો >સેગોવિયા આન્દ્રે
સેગોવિયા, આન્દ્રે – (Segovia, Andre’s) (જ. 21 ફેબ્રુઆરી 1893, લિનારેસ, સ્પેન; અ. 3 જૂન 1988) : વીસમી સદીના સૌથી વધુ જગમશહૂર ગિટાર-વાદક સ્પૅનિશ સંગીતકાર. એક વાજિંત્ર તરીકે ગિટારની અભિવ્યક્તિક્ષમતાનું પ્રદર્શન કરીને, અત્યાર સુધી લોકસંગીતના એક વાજિંત્ર તરીકે ચલણમાં રહેલી ગિટારને તેમણે વીસમી સદીના પ્રશિષ્ટ યુરોપિયન સંગીતના મુખ્ય પ્રવાહમાં સામેલ કરી…
વધુ વાંચો >સેગ્રે એમિલિયો જીનો
સેગ્રે, એમિલિયો જીનો (જ. 1 ફેબ્રુઆરી 1905, રિવોલી, રોમ; અ. 25 એપ્રિલ 1989, બર્કલી, કૅલિફૉર્નિયા) : મૂળભૂત કણ પ્રતિપ્રોટૉન(antiproton)ની શોધ કરવા બદલ ચેમ્બરલેઇન ઓવેનની ભાગીદારીમાં 1959નો ભૌતિકવિજ્ઞાનનો નોબેલ પુરસ્કાર પ્રાપ્ત કરનાર અમેરિકન ભૌતિકશાસ્ત્રી. તેમણે શાલેય શિક્ષણ રિવોલીમાં લીધું. તે પછી રોમમાં તે પૂરું કર્યું. પિતા ઉદ્યોગપતિ હતા, તે નાતે ઇજનેરીમાં…
વધુ વાંચો >સેજ કે (Sage Kay)
સેજ, કે (Sage, Kay) (જ. 25 જૂન 1898, એલ્બેની, ન્યૂયૉર્ક, અમેરિકા; અ. 26 જૂન 1963, અમેરિકા) : પરાવાસ્તવવાદી શૈલીમાં ચિત્રસર્જન કરનાર આધુનિક અમેરિકન મહિલા-ચિત્રકાર. કે સેજે દોરેલું ચિત્ર ‘માર્જિન ઑવ્ સાઇલન્સ’ (1942) 1900થી 1914 સુધીનાં પંદર વરસ સુધી તેમનો ઉછેર ઇટાલીમાં થયો અને પછી 1919થી 1957 સુધીના 38 વરસ પણ…
વધુ વાંચો >સેજમૅન ફ્રૅન્ક
સેજમૅન, ફ્રૅન્ક (જ. 29 ઑક્ટોબર 1927, માઉન્ટ ઍલ્બર્ટ, વિક્ટૉરિયા, ઑસ્ટ્રેલિયા) : ઑસ્ટ્રેલિયાના ટેનિસ ખેલાડી. તેઓ 1952માં વિમ્બલ્ડન ખાતે વિજેતા બન્યા. આમ 1933 પછી ઑસ્ટ્રેલિયન સિંગલ્સ ચૅમ્પિયન જીતનાર પ્રથમ ખેલાડી બન્યા. 1952માં ઑલિમ્પિક ખાતેના તેમના છેલ્લા વર્ષમાં તેઓ મૅન્સ અને મિક્સ્ડ ડબલ્સના પણ વિજેતા બન્યા અને એક જ વર્ષમાં ત્રણેત્રણ વિજયપદકો…
વધુ વાંચો >સેજવલકર ત્રંબક શંકર
સેજવલકર, ત્રંબક શંકર (જ. 25 મે 1895, કસોલી, જિ. રત્નાગિરિ; અ. 1963) : મૌલિક વિચારક, ઇતિહાસકાર, સંશોધક, મરાઠા ઇતિહાસના ભાષ્યકાર અને અઠવાડિક ‘પ્રગતિ’ના સ્થાપક-સંપાદક. વાસ્તવમાં તેઓ લોકહિતવાદી જ્યોતિબા ફૂલે, જી. જી. અગરકર, વી. કે. રજવાડે અને એસ. વી. કેતકરની પરંપરાના એક સામાજિક ચિંતક અને મરાઠા ઇતિહાસના ક્ષેત્રે પ્રસિદ્ધ વિદ્વાન હતા.…
વધુ વાંચો >