૨૦.૨૬
વેધશાળા, પ્રાચીનથી વેલિસ્નેરિયા (જલસરપોલિયાં)
વેધશાળા, પ્રાચીન
વેધશાળા, પ્રાચીન : પ્રાચીન ભારતમાં આકાશી પદાર્થોનું પ્રત્યક્ષ નિરીક્ષણ કરી તેમનાં સ્થાન, ગતિ વગેરે યંત્રોથી નક્કી કરવાની જગ્યા. પ્રાચીન કાળમાં આ પ્રકારનાં ખાસ મકાનોનું અસ્તિત્વ હોવા અંગેનું ચોક્કસ વર્ણન મળતું નથી; પરંતુ જ્યોતિષ અને ગ્રહોના વેધ લેવાની પદ્ધતિનાં અલગ અલગ વર્ણનો કે પ્રયત્નો થયેલાં જોવા મળે છે. વળી યુરોપિયન પદ્ધતિનું…
વધુ વાંચો >વૅન ઉસ્ટન-હૅગ કીટી
વૅન ઉસ્ટન–હૅગ કીટી (જ. 1949, માર્ટનસ્ટિક, હોલૅન્ડ) : હોલૅન્ડનાં મહિલા-સાઇકલસવાર (cyclist). તેઓ વિશ્વનાં એક સૌથી મજબૂત સાઇકલસવાર લેખાયાં. તેમની ઝળહળતી કારકિર્દીમાં તેમણે 6 વિશ્વ વિજયપદક અને 22 રાષ્ટ્રીય વિજયપદક હાંસલ કર્યા. 1975-76માં અને 1978-79માં તેઓ વિશ્વ-ચૅમ્પિયન બન્યાં. 1971માં બીજા ક્રમે, 1968-69માં અને 1974માં ત્રીજા ક્રમે રહ્યાં; 1968 અને 1976માં તેઓ…
વધુ વાંચો >વૅનકૂવર, જ્યૉર્જ
વૅનકૂવર, જ્યૉર્જ (જ. 22 જૂન 1757, કિંગ્ઝ લિન, નોર્ફૉક, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 10 મે 1798, રિચમંડ, સરી) : દરિયો ખેડનાર અંગ્રેજ નાવિક અને મોજણીદાર. ઉત્તર અમેરિકાના પૅસિફિક સમુદ્રકિનારાની અઘરી મનાતી મોજણી તેમણે કરેલી. કૅપ્ટન કૂકના દક્ષિણ ધ્રુવના બીજી વખતના કાફલામાં વૅનકૂવર જોડાયા હતા. ઍડમિરલ રૉડનીએ વેસ્ટ ઇન્ડીઝના લે સેંતના ટાપુ પર…
વધુ વાંચો >વૅન ડૉરેન, કાર્લ (ક્લિન્ટન)
વૅન ડૉરેન, કાર્લ (ક્લિન્ટન) (જ. 10 સપ્ટેમ્બર 1885, હોપ, ઇલિનોઇ, યુ.એસ.; અ. 18 જુલાઈ 1950, ટૉરિંગ્ટન, કનેક્ટિકટ) : અમેરિકન નવલકથાકાર, જીવનચરિત્રકાર, વિવેચક અને પ્રાધ્યાપક. ઉચ્ચશિક્ષણ કૉલંબિયા યુનિવર્સિટીમાં. ત્યાંથી 1911માં પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ પ્રાપ્ત કરી. 1930 સુધી કૉલંબિયા યુનિવર્સિટીમાં અમેરિકન સાહિત્યના પ્રાધ્યાપક તરીકે કાર્ય કર્યું. યુનિવર્સિટીમાં અમેરિકન સાહિત્યના અભ્યાસક્રમને યોગ્ય સ્થાન મળે…
વધુ વાંચો >વેનિડિયમ
વેનિડિયમ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ઍસ્ટરેસી કુળની પ્રજાતિ. આ કુળના ફૂલ તરીકે ઓળખાતા ખરેખર પુષ્પસમૂહ સ્તબક છે. તેની એક શોભન-જાતિનું નામ Venidium fastuosum છે. તે 60 સેમી.થી 70 સેમી. ઊંચી શાકીય જાતિ છે. તેને સુંદર ડેઝીનાં ફૂલ સમૂહ જેવાં ફૂલ સમૂહ(સ્તબક) આવે છે. સ્તબકના પુષ્પો કિરણોની માફક ફેલાતી હોય…
વધુ વાંચો >વેનિસ (વેનેઝિયા)
વેનિસ (વેનેઝિયા) : ઇટાલીના ઈશાન કાંઠે આવેલું મહત્વનું શહેર, બંદર તથા આજુબાજુના ટાપુઓનો સમાવેશ કરતું પરગણું. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 45° 27´ ઉ. અ. અને 12° 21´ પૂ. રે. પર આવેલું છે અને 7 ચોકિમી.નો વિસ્તાર આવરી લે છે. પરગણાનો વિસ્તાર 70 ચોકિમી. જેટલો થાય છે. ઇટાલીના ઈશાનકોણમાં ઍડ્રિયાટિક સમુદ્રના…
વધુ વાંચો >વેનેઝુએલા
વેનેઝુએલા : દક્ષિણ અમેરિકા ભૂમિખંડનો સૌથી વધુ ઉત્તરનો કૅરિબિયન સમુદ્રકાંઠે આવેલો દેશ. તેની પશ્ચિમે કોલમ્બિયા, દક્ષિણે બ્રાઝિલ અને પૂર્વ ગુયાના (Guyana) જેવા દેશો આવેલા છે. તે આશરે 0° 38´થી 12° 13´ ઉ. અક્ષાંશવૃત્તો તથા 59° 47´થી 73° 25´ પ. રેખાંશવૃત્તો વચ્ચે વિસ્તરેલો છે. તેના દક્ષિણ છેડાથી નજીકમાં જ વિષુવવૃત્ત રેખા…
વધુ વાંચો >વેનેડિયમ
વેનેડિયમ : આવર્તક કોષ્ટકના પાંચમા (અગાઉના VA) સમૂહનું રાસાયણિક ધાતુ-તત્વ. સંજ્ઞા V. 1801માં સ્પૅનિશ ભૂસ્તરશાસ્ત્રી એ. એમ. દેલ. રિયોએ લેડની મેક્સિકન ખનિજમાં એક અજ્ઞાત ધાતુ હોવાની નોંધ કરી હતી. ખનિજના ઍસિડીકરણથી મળતા ક્ષારોનો રંગ લાલ હોવાથી તેમણે તેનું નામ ઇરિથ્રૉનિયમ (erythronium) રાખ્યું હતું. 1830માં સ્વીડિશ રસાયણવિદ નીલ્સ ગૅબ્રિયલ સેફસ્ટ્રૉમે સ્વીડનની…
વધુ વાંચો >વેનેત્ઝિયાનો, ડૉમેનિકો [(Veneziano, Domenico)
વેનેત્ઝિયાનો, ડૉમેનિકો [(Veneziano, Domenico) (જ. સંભવત: 1410, વેનિસ, ઇટાલી; અ. સંભવત: 1461, ઇટાલી)] : ઇટાલિયન રેનેસાંસ-ચિત્રકાર. એના જીવન વિશે પ્રમાણભૂત માહિતી ખૂબ ઓછી મળે છે. શરૂઆતથી જ એ ફ્લૉરેન્સ આવી વસેલો. ચિત્ર ‘મૅડોના ઍન્ડ ચાઇલ્ડ વિથ સેન્ટ’ એની શ્રેષ્ઠ કૃતિ ગણાય છે. તેમાં કમાનોની નીચે સ્તંભમાળા વચ્ચે બેઠેલી મૅડોના (માતા…
વધુ વાંચો >વેનેરા, અંતરીક્ષયાન
વેનેરા, અંતરીક્ષયાન : શુક્ર ગ્રહના અન્વેષણ માટે 1961થી 1983 દરમિયાન સોવિયેત રશિયાએ પ્રક્ષેપિત કરેલાં અંતરીક્ષયાનો. આ યાનોને વેનેરા (Venera) અંતરીક્ષયાનો તરીકે ઓળખાવવામાં આવેલ. તેમની વિગતો નીચે પ્રમાણે છે : 12 ફેબ્રુઆરી 1961ના રોજ પ્રક્ષેપિત કરાયેલું વેનેરા-1 સૂર્યની પ્રદક્ષિણા કરતી કક્ષામાં મુકાયું હતું, જેમાં તે શુક્ર ગ્રહથી લગભગ એક લાખ કિમી.…
વધુ વાંચો >વેમારાજુ, ભાનુમૂર્તિ (ભાસ્કરાચાર્ય)
વેમારાજુ, ભાનુમૂર્તિ (ભાસ્કરાચાર્ય) (જ. 25 ડિસેમ્બર 1923, વડ્ડીપેરરુ, જિ. પૂર્વ ગોદાવરી, આંધ્રપ્રદેશ) : તેલુગુ લેખક. તેઓ આંધ્ર યુનિવર્સિટીમાંથી બી.એ. થયા પછી માસિક ‘સન્ડે સિન્ડિકેટ ઍન્ડ પાર્લમેન્ટરી એરા’ના મુખ્ય સંપાદક રહ્યા. ત્યારબાદ ભારત સરકારના જાહેર સંપર્ક નિયામક તરીકે સેવાનિવૃત્ત થયા. તેઓ 1993 સુધી ઑલ ઇન્ડિયા બ્રાહ્મણ મહાસભા, નવી દિલ્હીના પ્રમુખપદે રહ્યા.…
વધુ વાંચો >વૅમ્પિલૉવ, ઍલેક્ઝાન્દ્ર વૅલેન્તિનૉવિચ
વૅમ્પિલૉવ, ઍલેક્ઝાન્દ્ર વૅલેન્તિનૉવિચ (જ. 1937; અ. 1972) : રશિયન નાટ્યકાર. પોતાની પેઢીના સૌથી મહાન ગણાયેલા આ નાટ્યકારના પ્રભાવ તળે તેમના સમકાલીનો અને અનુગામીઓ આવેલા. સાઇબીરિયાના આ લેખકે ઉચ્ચશિક્ષણ ઇર્કૂત્સ્ક યુનિવર્સિટીમાં લીધું હતું. ત્યાંથી 1960માં તેમણે સ્નાતકની ઉપાધિ મેળવી હતી. ‘અ ચેન ઑવ્ બીઇંગ’(1961)માં ટૂંકી વાર્તાઓ અને હાસ્યપ્રધાન રેખાંકનો છે. તેમણે…
વધુ વાંચો >વૅરહાઉસ વૉરન્ટ (ગોદામ-સમર્થનપત્ર)
વૅરહાઉસ વૉરન્ટ (ગોદામ–સમર્થનપત્ર) : જાહેર ગોદામમાં માલ અનામત રાખવા માટે સોંપ્યો છે તેનું સમર્થન કરતો ગોદામ-અધિકારીએ આપેલો પત્ર. વિદેશથી આયાત કરેલો માલ જહાજમાંથી ઉતાર્યા પછી બંદરની અંદર અથવા બંદરની નજીકમાં જાહેર ગોદામમાં સંગૃહીત કરવામાં આવે છે. આ માલ વેચાય અથવા ઉપયોગમાં લેવાય ત્યાં સુધી ગોદામમાં રાખવામાં આવે છે. તેવી રીતે…
વધુ વાંચો >વેરાક્રુઝ (Veracruz)
વેરાક્રુઝ (Veracruz) : પૂર્વ-મધ્ય મેક્સિકોમાં આવેલું રાજ્ય તથા તે જ નામ ધરાવતું મેક્સિકોનું મુખ્ય બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : 19° 12´ ઉ. અ. અને 96° 08´ પ. રે.. વેરાક્રુઝ રાજ્યનો વિસ્તાર 71,895 ચોકિમી. જેટલો છે. તેની પૂર્વ તરફ તબાસ્કો રાજ્ય અને મેક્સિકોનો અખાત, દક્ષિણ તરફ ચિયાપાસ અને ઓઆક્સાકા, પશ્ચિમ તરફ પ્યુએબ્લા,…
વધુ વાંચો >વેરાવળ
વેરાવળ : ગુજરાત રાજ્યના જૂનાગઢ જિલ્લાનો તાલુકો, તાલુકામથક (નગર) અને મધ્યમ કક્ષાનું બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 45´ ઉ. અ. અને 70° 40´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 688 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તે જિલ્લામથક જૂનાગઢથી 83 કિમી. દૂર આવેલું છે. અહીંથી તદ્દન નજીક (માત્ર 4 કિમી.) આવેલું…
વધુ વાંચો >વેરિટી, હેડલી
વેરિટી, હેડલી (જ. 18 મે 1905, હેડિંગ્લી, લીડ્ઝ, યૉર્કશાયર, યુ.કે.; અ. 31 જુલાઈ 1943, કૅસેર્ટા, ઇટાલી) : આંગ્લ ક્રિકેટ-ખેલાડી. 1930ના દાયકાના વિશ્વના સર્વોત્તમ ધીમા મધ્યમ (slow medium) ડાબેરી સ્પિનર તરીકે તેઓ વ્યાપક ખ્યાતિ પામ્યા હતા. બીજા વિશ્વયુદ્ધની અતિજાણીતી ક્રિકેટ-દુર્ઘટના નિમિત્તે પણ તેમનું નામ જુદી રીતે પ્રસિદ્ધિ પામ્યું હતું – ઇટાલીની…
વધુ વાંચો >વેરિયર, એલ્વિન (Verrier Elwin)
વેરિયર, એલ્વિન (Verrier Elwin) (જ. 29 ઑગસ્ટ 1902, ડોવર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 22 ફેબ્રુઆરી 1964, નવી દિલ્હી) : ભારતની સ્વતંત્રતાની લડતના સક્રિય કાર્યકર, નૃવંશશાસ્ત્રી અને ભારતના આદિવાસીઓની જીવનપ્રણાલીના અઠંગ અભ્યાસી. તેમનો જન્મ ઇંગ્લૅન્ડના એક ધાર્મિક પરિવારમાં થયો હતો. પિતા પાદરી હતા. તેમણે ઇંગ્લૅન્ડની ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી અંગ્રેજી સાહિત્ય અને ધર્મવિજ્ઞાન આ બંને…
વધુ વાંચો >વેરેફ્કીન, મારિયાને
વેરેફ્કીન, મારિયાને (જ. 1860, ટુલા, રશિયા; અ. 1938, ઍસ્કોના, જર્મની) : જર્મન અભિવ્યક્તિવાદી ચળવળ સાથે સંકળાયેલાં મહિલા- ચિત્રકાર. તેમનો ધનાઢ્ય કુટુંબમાં જન્મ થયેલો. નાનપણમાં ચિત્રો દોરવાના શોખને માતાએ ટેકો આપેલો. થોડો વખત ચિત્રોનાં અંગત ટ્યૂશનો લીધા બાદ તેમણે મૉસ્કો સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટમાં કલાનો વિધિવત્ અભ્યાસ આદર્યો. ત્યારબાદ તેઓ સેંટ પિટર્સબર્ગ…
વધુ વાંચો >વેરોકિયો, આન્દ્રેઆ દેલ્લ
વેરોકિયો, આન્દ્રેઆ દેલ્લ (જ. 1435, ફ્લૉરેન્સ, ઇટાલી; અ. 1488, ફ્લૉરેન્સ, ઇટાલી) : રેનેસાંસની ફ્લૉરેન્ટાઇન શાખાના સોની, ચિત્રકાર અને શિલ્પી. મૂળનામ : આન્દ્રેઆ દી મિકેલી દી ફ્રાન્ચેસ્કો દાચિયોની. ચિત્રકાર કરતાં તેઓ શિલ્પી તરીકે જ વધુ પંકાયા. રેનેસાંસ-શિલ્પી દોનાતેલ્લોના એ સમોવડિયા ગણાય છે. પિતા ઈંટો અને ટાઇલ્સ બનાવનાર કુંભાર હતા. વેરોકિયો મહાન…
વધુ વાંચો >વેરૉનિઝ પાઓલો (Veronese, Paolo)
વેરૉનિઝ, પાઓલો (Veronese, Paolo) (જ. 1528, વેરૉના, વેનિસ નજીક, ઇટાલી; અ. 9 એપ્રિલ 1588, વેનિસ, ઇટાલી) : ઇટાલિયન બરોક-ચિત્રશૈલીની વૅનેશિયન શાખાનો એક પ્રમુખ ચિત્રકાર. મૂળનામ પાઓલો કેલિયારી. મોટા કદનાં કૅન્વાસ ચીતરવા માટે તે જાણીતો છે. તેમાં બાઇબલ, પુરાણો અને ઇતિહાસની કથાઓ ભવ્ય પ્રશિષ્ટ સ્થાપત્યની પૃષ્ઠભૂમિકામાં રજૂ થયેલ જોવા મળે છે.…
વધુ વાંચો >