૨૦.૨૬
વેધશાળા, પ્રાચીનથી વેલિસ્નેરિયા (જલસરપોલિયાં)
વેધશાળા, પ્રાચીન
વેધશાળા, પ્રાચીન : પ્રાચીન ભારતમાં આકાશી પદાર્થોનું પ્રત્યક્ષ નિરીક્ષણ કરી તેમનાં સ્થાન, ગતિ વગેરે યંત્રોથી નક્કી કરવાની જગ્યા. પ્રાચીન કાળમાં આ પ્રકારનાં ખાસ મકાનોનું અસ્તિત્વ હોવા અંગેનું ચોક્કસ વર્ણન મળતું નથી; પરંતુ જ્યોતિષ અને ગ્રહોના વેધ લેવાની પદ્ધતિનાં અલગ અલગ વર્ણનો કે પ્રયત્નો થયેલાં જોવા મળે છે. વળી યુરોપિયન પદ્ધતિનું…
વધુ વાંચો >વૅન ઉસ્ટન-હૅગ કીટી
વૅન ઉસ્ટન–હૅગ કીટી (જ. 1949, માર્ટનસ્ટિક, હોલૅન્ડ) : હોલૅન્ડનાં મહિલા-સાઇકલસવાર (cyclist). તેઓ વિશ્વનાં એક સૌથી મજબૂત સાઇકલસવાર લેખાયાં. તેમની ઝળહળતી કારકિર્દીમાં તેમણે 6 વિશ્વ વિજયપદક અને 22 રાષ્ટ્રીય વિજયપદક હાંસલ કર્યા. 1975-76માં અને 1978-79માં તેઓ વિશ્વ-ચૅમ્પિયન બન્યાં. 1971માં બીજા ક્રમે, 1968-69માં અને 1974માં ત્રીજા ક્રમે રહ્યાં; 1968 અને 1976માં તેઓ…
વધુ વાંચો >વૅનકૂવર, જ્યૉર્જ
વૅનકૂવર, જ્યૉર્જ (જ. 22 જૂન 1757, કિંગ્ઝ લિન, નોર્ફૉક, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 10 મે 1798, રિચમંડ, સરી) : દરિયો ખેડનાર અંગ્રેજ નાવિક અને મોજણીદાર. ઉત્તર અમેરિકાના પૅસિફિક સમુદ્રકિનારાની અઘરી મનાતી મોજણી તેમણે કરેલી. કૅપ્ટન કૂકના દક્ષિણ ધ્રુવના બીજી વખતના કાફલામાં વૅનકૂવર જોડાયા હતા. ઍડમિરલ રૉડનીએ વેસ્ટ ઇન્ડીઝના લે સેંતના ટાપુ પર…
વધુ વાંચો >વૅન ડૉરેન, કાર્લ (ક્લિન્ટન)
વૅન ડૉરેન, કાર્લ (ક્લિન્ટન) (જ. 10 સપ્ટેમ્બર 1885, હોપ, ઇલિનોઇ, યુ.એસ.; અ. 18 જુલાઈ 1950, ટૉરિંગ્ટન, કનેક્ટિકટ) : અમેરિકન નવલકથાકાર, જીવનચરિત્રકાર, વિવેચક અને પ્રાધ્યાપક. ઉચ્ચશિક્ષણ કૉલંબિયા યુનિવર્સિટીમાં. ત્યાંથી 1911માં પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ પ્રાપ્ત કરી. 1930 સુધી કૉલંબિયા યુનિવર્સિટીમાં અમેરિકન સાહિત્યના પ્રાધ્યાપક તરીકે કાર્ય કર્યું. યુનિવર્સિટીમાં અમેરિકન સાહિત્યના અભ્યાસક્રમને યોગ્ય સ્થાન મળે…
વધુ વાંચો >વેનિડિયમ
વેનિડિયમ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ઍસ્ટરેસી કુળની પ્રજાતિ. આ કુળના ફૂલ તરીકે ઓળખાતા ખરેખર પુષ્પસમૂહ સ્તબક છે. તેની એક શોભન-જાતિનું નામ Venidium fastuosum છે. તે 60 સેમી.થી 70 સેમી. ઊંચી શાકીય જાતિ છે. તેને સુંદર ડેઝીનાં ફૂલ સમૂહ જેવાં ફૂલ સમૂહ(સ્તબક) આવે છે. સ્તબકના પુષ્પો કિરણોની માફક ફેલાતી હોય…
વધુ વાંચો >વેનિસ (વેનેઝિયા)
વેનિસ (વેનેઝિયા) : ઇટાલીના ઈશાન કાંઠે આવેલું મહત્વનું શહેર, બંદર તથા આજુબાજુના ટાપુઓનો સમાવેશ કરતું પરગણું. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 45° 27´ ઉ. અ. અને 12° 21´ પૂ. રે. પર આવેલું છે અને 7 ચોકિમી.નો વિસ્તાર આવરી લે છે. પરગણાનો વિસ્તાર 70 ચોકિમી. જેટલો થાય છે. ઇટાલીના ઈશાનકોણમાં ઍડ્રિયાટિક સમુદ્રના…
વધુ વાંચો >વેનેઝુએલા
વેનેઝુએલા : દક્ષિણ અમેરિકા ભૂમિખંડનો સૌથી વધુ ઉત્તરનો કૅરિબિયન સમુદ્રકાંઠે આવેલો દેશ. તેની પશ્ચિમે કોલમ્બિયા, દક્ષિણે બ્રાઝિલ અને પૂર્વ ગુયાના (Guyana) જેવા દેશો આવેલા છે. તે આશરે 0° 38´થી 12° 13´ ઉ. અક્ષાંશવૃત્તો તથા 59° 47´થી 73° 25´ પ. રેખાંશવૃત્તો વચ્ચે વિસ્તરેલો છે. તેના દક્ષિણ છેડાથી નજીકમાં જ વિષુવવૃત્ત રેખા…
વધુ વાંચો >વેનેડિયમ
વેનેડિયમ : આવર્તક કોષ્ટકના પાંચમા (અગાઉના VA) સમૂહનું રાસાયણિક ધાતુ-તત્વ. સંજ્ઞા V. 1801માં સ્પૅનિશ ભૂસ્તરશાસ્ત્રી એ. એમ. દેલ. રિયોએ લેડની મેક્સિકન ખનિજમાં એક અજ્ઞાત ધાતુ હોવાની નોંધ કરી હતી. ખનિજના ઍસિડીકરણથી મળતા ક્ષારોનો રંગ લાલ હોવાથી તેમણે તેનું નામ ઇરિથ્રૉનિયમ (erythronium) રાખ્યું હતું. 1830માં સ્વીડિશ રસાયણવિદ નીલ્સ ગૅબ્રિયલ સેફસ્ટ્રૉમે સ્વીડનની…
વધુ વાંચો >વેનેત્ઝિયાનો, ડૉમેનિકો [(Veneziano, Domenico)
વેનેત્ઝિયાનો, ડૉમેનિકો [(Veneziano, Domenico) (જ. સંભવત: 1410, વેનિસ, ઇટાલી; અ. સંભવત: 1461, ઇટાલી)] : ઇટાલિયન રેનેસાંસ-ચિત્રકાર. એના જીવન વિશે પ્રમાણભૂત માહિતી ખૂબ ઓછી મળે છે. શરૂઆતથી જ એ ફ્લૉરેન્સ આવી વસેલો. ચિત્ર ‘મૅડોના ઍન્ડ ચાઇલ્ડ વિથ સેન્ટ’ એની શ્રેષ્ઠ કૃતિ ગણાય છે. તેમાં કમાનોની નીચે સ્તંભમાળા વચ્ચે બેઠેલી મૅડોના (માતા…
વધુ વાંચો >વેનેરા, અંતરીક્ષયાન
વેનેરા, અંતરીક્ષયાન : શુક્ર ગ્રહના અન્વેષણ માટે 1961થી 1983 દરમિયાન સોવિયેત રશિયાએ પ્રક્ષેપિત કરેલાં અંતરીક્ષયાનો. આ યાનોને વેનેરા (Venera) અંતરીક્ષયાનો તરીકે ઓળખાવવામાં આવેલ. તેમની વિગતો નીચે પ્રમાણે છે : 12 ફેબ્રુઆરી 1961ના રોજ પ્રક્ષેપિત કરાયેલું વેનેરા-1 સૂર્યની પ્રદક્ષિણા કરતી કક્ષામાં મુકાયું હતું, જેમાં તે શુક્ર ગ્રહથી લગભગ એક લાખ કિમી.…
વધુ વાંચો >વેબ, આલ્ફ્રેડ
વેબ, આલ્ફ્રેડ : ચેન્નાઈ મુકામે 1894માં ભરાયેલ દસમી ભારતીય રાષ્ટ્રીય કૉંગ્રેસના પ્રમુખ. કૉંગ્રેસના પ્રમુખપદે બિરાજનાર તેઓ ત્રીજા બિન-ભારતીય હતા. તેઓ આઇરિશ હતા. તેમના વિશે ખાસ માહિતી મળતી નથી. આ દેશના લોકોના કલ્યાણ માટે તેમને ચિંતા હતી. તેમના જીવનનું મુખ્ય ધ્યેય જનતાનું કલ્યાણ કરવાનું હતું. તેમણે શાંતિ અને શુભેચ્છાના દૂત તરીકે…
વધુ વાંચો >વેબર, અર્ન્સ્ટ હેઇન્રિખ (Weber Ernst Heinrich)
વેબર, અર્ન્સ્ટ હેઇન્રિખ (Weber Ernst Heinrich) (જ. 24 જૂન 1795, લિપઝિગ, વિટનબર્ગ; અ. 26 જાન્યુઆરી 1878) : જાણીતા જર્મન મનોવિજ્ઞાની. વિજ્ઞાન તરીકે માનસશાસ્ત્રની શરૂઆત ખરેખર ક્યારથી થઈ તે કહેવું મુશ્કેલ છે. આમ છતાં, નવા મનોવિજ્ઞાનનો પાયો નાંખવાનું શ્રેય ત્રણ જર્મન મનોવૈજ્ઞાનિકો વેબર, ફેકનર તથા વિલ્હેમ વુન્ટને ફાળે જાય છે. વેબર…
વધુ વાંચો >વેબર, આલ્ફ્રેડ
વેબર, આલ્ફ્રેડ (?) : જર્મન અર્થશાસ્ત્રી. ઔદ્યોગિક અર્થશાસ્ત્ર નામથી વીસમી સદીમાં અર્થશાસ્ત્રની જે અલાયદી શાખા વિકસી છે તેના નિષ્ણાત. ઉદ્યોગોના સ્થળલક્ષી કેન્દ્રીકરણ અંગે તેમણે કરેલ વિશ્ર્લેષણ તે ક્ષેત્રમાં આધુનિક જમાનામાં હાથ ધરવામાં આવેલ પદ્ધતિસરના અભ્યાસની પહેલ ગણાય છે. ઉદ્યોગોના ભૌગોલિક કેન્દ્રીકરણ અંગે તેમણે 1900માં રજૂ કરેલ સિદ્ધાંત સૌપ્રથમ 1909માં જર્મન…
વધુ વાંચો >વેબર, કાર્લ મારિયા ફૉન
વેબર, કાર્લ મારિયા ફૉન (જ. 18 નવેમ્બર 1786, યુટીન, જર્મની; અ. 5 જૂન 1826, લંડન, બ્રિટન) : જર્મન રોમૅન્ટિક સંગીતકાર અને જર્મન રોમૅન્ટિક ઑપેરાનો સ્વરનિયોજક. સંગીત અને નાટ્યક્ષેત્રે કારકિર્દી ધરાવતા સભ્યોવાળા પરિવારમાં વેબર જન્મેલો. માતા જિનોવેફા ગાયિકા હતી. કાકાની છોકરી આલોઇસિયા પણ સોપ્રાનો (તારસપ્તકોમાં) ગાયિકા પ્રિમા ડોના (ઑપેરા સ્ટાર) હતી,…
વધુ વાંચો >વેબર, મૅક્સ
વેબર, મૅક્સ (જ. 18 એપ્રિલ 1881, બિયાલિસ્ટૉક, રશિયા; અ. 4 ઑક્ટોબર 1961, ગ્રેટ નેક, ન્યૂયૉર્ક, અમેરિકા) : અમૂર્ત શૈલીમાં ચિત્રો અને શિલ્પ સર્જનાર આધુનિક કલાકાર. 1891માં તેઓ દસ વરસની ઉંમરે રશિયા છોડીને ન્યૂયૉર્ક નગરમાં જઈ વસ્યા. ન્યૂયૉર્કમાં બ્રૂકલીન વિસ્તારમાં આવેલી પ્રાટ્ ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં તેમણે 1898થી 1900 સુધી કલાનો અભ્યાસ કર્યો. 1905માં…
વધુ વાંચો >વેબર્ન, ઍન્તૉન ફૉન (Webern, Anton Von)
વેબર્ન, ઍન્તૉન ફૉન (Webern, Anton Von) (જ. 3 ડિસેમ્બર 1883, વિયેના, ઑસ્ટ્રિયા; અ. 15 સપ્ટેમ્બર મિટર્સિલ, ઑસ્ટ્રિયા) : આધુનિક યુરોપની અદ્યતન (modern) પ્રશિષ્ટ પદ્ધતિ ‘એટનૅલિટી’માં સર્જન કરનાર સંગીતકાર અને સ્વરનિયોજક. (એટનૅલિટી પદ્ધતિમાં સપ્તકના બારે સ્વરોને સરખું સ્થાન મળે છે, તેમાં એ બારેય સ્વરોમાં કોમળ અને તીવ્ર જેવા ઊંચનીચના ભેદભાવ રાખવામાં…
વધુ વાંચો >વેબ, સિડની ઍન્ડ બિયેટ્રિસ
વેબ, સિડની ઍન્ડ બિયેટ્રિસ : પતિ અને પત્ની બંને બ્રિટિશ સમાજસુધારકો અને ગ્રેટ બ્રિટનની મજૂર-ચળવળનાં પ્રસિદ્ધ ઇતિહાસકારો. સિડની જેમ્સ વેબ(જ. 13 જુલાઈ 1859, લંડન; અ. 13 ઑક્ટોબર 1947, લિફુક, હેમ્પશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ)ના પિતા હિસાબનીશ હતા. ઈ. સ. 1885માં સિડની બ્રિટિશ સમાજવાદીઓની સંસ્થા ફેબિયન સોસાયટીમાં જોડાયા. તેઓ જીવનભર આ સોસાયટીના આગેવાન રહ્યા…
વધુ વાંચો >વેબ્લેન ટી. બી.
વેબ્લેન ટી. બી. (જ. 30 જુલાઈ 1857, વિસ્કૉન્સિન, અમેરિકા; અ. 3 ઑગસ્ટ 1929) : સંસ્થાકીય અર્થશાસ્ત્રની અભિનવ શાખાના પ્રવર્તક તથા અર્થશાસ્ત્રમાં નવા ખ્યાલોનું સર્જન કરનાર વિચક્ષણ વિચારક. આખું નામ થૉર્નસ્ટેન બંડ વેબ્લેન. નૉર્વેજિયન માતાપિતાના સંતાન. પરિવારે પોતાનો દેશ છોડીને કાયમી વસવાટ કરવાના હેતુથી અમેરિકામાં સ્થળાંતર કર્યું અને ત્યાં ખેતીના વ્યવસાયમાં…
વધુ વાંચો >વેબ્સ્ટર, જૉન
વેબ્સ્ટર, જૉન (જ. 1580 ?; અ. 1625 ?) : અંગ્રેજ નાટ્યકાર. શેક્સપિયરના સમકાલીન, એલિઝાબેથના સમયના, મહાન કરુણાંત નાટકોના સર્જક. તેમના જીવન વિશે આધારભૂત માહિતી ઉપલબ્ધ નથી. પિતા બગી બનાવનાર અને સ્મિથફિલ્ડમાં રહેતા હતા. પિતાનો વ્યવસાય પુત્રે પણ અપનાવેલો. તેમના સમયના માર્સ્ટનના ‘ધ માલકન્ટેન્ટ’ અને ડેકરના ‘ધ વેસ્ટવર્ડ હો’ નાટકોના લખાણમાં…
વધુ વાંચો >વેબ્સ્ટર, નૉઆહ્
વેબ્સ્ટર, નૉઆહ્ (જ. 16 ઑક્ટોબર 1758, વેસ્ટ હાર્ટફૉર્ડ, કનેક્ટિકટ, યુ.એસ.; અ. 28 મે 1843, ન્યૂ હેવન, કનેક્ટિકટ) : અમેરિકન કોશકાર. 16 વર્ષની ઉંમરે યૅલ યુનિવર્સિટીમાં પ્રવેશ મેળવ્યો; પરંતુ સ્વાતંત્ર્ય-યુદ્ધમાં ભાગ લેવા માટે થોડો સમય લશ્કરમાં સેવા આપી. 1778માં સ્નાતકની ઉપાધિ મેળવી. શાળામાં શિક્ષક બન્યા બાદ કારકુનની નોકરી પણ કરી. કાયદાશાસ્ત્રનો…
વધુ વાંચો >