૨૦.૧૫
વિયેના સંમેલન (1814-15)થી વિલ્કિન્સન, જ્યૉફ્રે (સર)
વિયેના સંમેલન
વિયેના સંમેલન (1814-15) : નેપોલિયનના પતન બાદ, યુરોપના દેશોની પુનર્વ્યવસ્થા કરવા માટે, ઑસ્ટ્રિયાના પાટનગર વિયેનામાં મળેલું, યુરોપના દેશોના પ્રતિનિધિઓનું સંમેલન. ઑસ્ટ્રિયાના વડા પ્રધાન મૅટરનિક આ સંમેલનના પ્રમુખ હતા. નેપોલિયનને સત્તા પરથી દૂર કરનાર ઑસ્ટ્રિયા, પ્રશિયા, રશિયા અને ગ્રેટબ્રિટનના પ્રતિનિધિઓ અનુક્રમે વડા પ્રધાન મૅટરનિક, રાજા ફ્રેડરિક વિલિયમ 3જો, ઝાર ઍલેક્ઝાન્ડર 1લો…
વધુ વાંચો >વિયેન્ટિયેન (Vientiane)
વિયેન્ટિયેન (Vientiane) : લાઓસનું પાટનગર અને મોટામાં મોટું શહેર. તેનું બીજું નામ વિયેનચૅન (Viangchan) છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 17° 58´ ઉ. અ. અને 102° 36´ પૂ. રે.. તે લાઓસ અને થાઇલૅન્ડ વચ્ચેની સરહદ નજીક મેકૉંગ નદી પર આવેલું છે. આ શહેર મહત્વનું વ્યાપારી મથક છે, તે હવાઈ મથક પણ છે.…
વધુ વાંચો >વિયોગી કુંવર
વિયોગી કુંવર (જ. 1940, સાંબા, જમ્મુ-કાશ્મીર) : ડોગરી ભાષાના કવિ. શરૂઆતમાં વિજ્ઞાનના વિષયોનો અભ્યાસ કર્યો, પણ ઇન્ડિયન ઍરફૉર્સમાં પસંદગી થવાથી અભ્યાસ છોડી દેવો પડ્યો. પાછળથી તેમણે બી.એ.ની ડિગ્રી મેળવી. કવિ-કારકિર્દીનો કૉલેજ-કાળથી પ્રારંભ. કૉલેજ-મૅગેઝિન તથા ‘યોજના’ અને ‘ત્રિકૂટ’ જેવાં સામયિકોમાં કાવ્યોનું પ્રકાશન. કવિસંમેલનોમાં તેમનાં કાવ્યોને ભારે દાદ મળતી. તેમનાં કાવ્યોમાં વિચાર…
વધુ વાંચો >વિયોગી હરિ
વિયોગી હરિ (જ. 1896, છત્તરપુર, મધ્યપ્રદેશ; અ. 1988) : હિંદીના લેખક. મૂળ નામ હરિપ્રસાદ દ્વિવેદી. નાની વયે પિતાનું અવસાન. છત્તરપુરમાં અભ્યાસ કરી 1915માં મૅટ્રિક. તે પછી કૃષ્ણ પ્રત્યેના પ્રેમથી આકર્ષાઈ વિવિધ યાત્રાધામોનો પ્રવાસ. તેમનો હરિજનસેવક સંઘ, ભૂદાન આંદોલન, ભારત સેવક સમાજ અને બીજાં સામાજિક સંગઠનો સાથે પ્રવૃત્તિ-સહયોગ હતો. અસ્પૃશ્યતા-નિવારણમાં દૃઢ…
વધુ વાંચો >વિરલ (દ્વીપકલ્પ)
વિરલ (દ્વીપકલ્પ) : ઇંગ્લૅન્ડના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા પચરંગી મર્સીસાઇડ પરગણાનો એક જિલ્લો. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 53° 22´ ઉ. અ. અને 3° 05´ પ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 158 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. આ દ્વીપકલ્પની ઈશાન બાજુએ મર્સી નદીનો નદીનાળ જળમાર્ગ, ઉત્તરે આયરિશ સમુદ્ર, પશ્ચિમે ડી નદીનો જળવિસ્તાર, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >વિરલ ખનિજો
વિરલ ખનિજો : પૃથ્વીના પોપડામાં તદ્દન જૂજ પ્રમાણમાં રહેલાં કેટલાંક ખનિજો. આ માટેનું વધુ ઉચિત નામ ‘વિરલ પાર્થિવ ખનિજો’ છે. લૅન્થેનાઇડ્ઝના સામૂહિક નામથી જાણીતાં પંદર તત્વો લૅન્થેનમ, સીરિયમ, પ્રેસિયોડિમિયમ, નિયોડિમિયમ, પ્રૉમિથિયમ, સમેરિયમ, યુરોપિયમ, ગૅડોલિનિયમ, ટર્બિયમ, ડિસ્પ્રોશિયમ, હૉલ્મિયમ, એર્બિયમ, થુલિયમ, ઇટર્બિયમ અને લૂટિશિયમ (અણુક્રમાંક 57થી 71) તેમજ સ્કૅન્ડિયમ અને ઇટ્રિયમ મળીને…
વધુ વાંચો >વિરલ મૃદ-તત્વો (rare earth elements)
વિરલ મૃદ–તત્વો (rare earth elements) : આવર્તક કોષ્ટકમાં આવેલા, પરમાણુક્રમાંક 21 (સ્કૅન્ડિયમ), 39 (ઇટ્રિયમ) અને 57 (લેન્થેનમ)થી 71 (લ્યુટેશિયમ) ધરાવતાં રાસાયણિક તત્વોનો સમૂહ. આ પૈકી 58થી 71 સુધીનાં તત્વોને લેન્થેનાઇડ તત્વો (અથવા લેન્થેનાઇડ) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ખરેખર તો વિરલ મૃદાઓ (rare earths) એ ખોટું નામ છે કારણ કે તેઓ…
વધુ વાંચો >વિરંજન ચૂર્ણ
વિરંજન ચૂર્ણ : જુઓ બ્લીચિંગ પાઉડર.
વધુ વાંચો >વિરાજ્યતા (statelessness)
વિરાજ્યતા (statelessness) : કોઈ વ્યક્તિનું સ્થાનિક કાયદા (municipal law) મુજબ રાષ્ટ્રીયત્વ રદ થયું હોય અને તે દરમિયાન તે અન્ય રાષ્ટ્રીયત્વ પ્રાપ્ત ન થઈ ગયું હોય એવી વચગાળાની સ્થિતિ. રાષ્ટ્રીયત્વ એ વ્યક્તિ અને રાજ્ય વચ્ચેની સાંધણકડી છે. હરેક વ્યક્તિને રાષ્ટ્રીયત્વ ધારણ કરવાનો અધિકાર છે. રાજ્ય કોઈ પણ વ્યક્તિને રાષ્ટ્રીયત્વ એટલે રાજ્યવિહીન…
વધુ વાંચો >વિરાટ
વિરાટ : મત્સ્યદેશનો રાજા, જેની રાજધાનીનું નામ વિરાટનગરી હતું. યુધિષ્ઠિરના રાજસૂય યજ્ઞ વખતે સહદેવે એના પર વિજય મેળવ્યો હતો. પોતાના અજ્ઞાતવાસ દરમિયાન પાંડવો એક વર્ષ સુધી વિરાટનગરમાં રહ્યા હતા. ત્યાં તેઓ નામ બદલીને રહેલા. જેમકે, યુધિષ્ઠિર (કંક) જુગાર રમવામાં પ્રવીણ એવો વિરાટ રાજાનો સેવક, અર્જુન (બૃહન્નલા) વિરાટ રાજાની કન્યાને નૃત્ય-સંગીત…
વધુ વાંચો >વિરાટ અણુઓ (macromolecules)
વિરાટ અણુઓ (macromolecules) : સામાન્ય રીતે 1000 કરતાં વધુ પરમાણુઓ ધરાવતા અત્યંત મોટા અણુઓ. કુદરતી અને સંશ્લેષિત બહુલકો તેમજ હીમોગ્લોબિન અને ન્યૂક્લિઇડ ઍસિડ જેવા પદાર્થો આવા વિરાટ અણુઓ ધરાવે છે. વિરાટ અણુઓ બે પ્રકારના હોય છે : (1) વૈયક્તિક વસ્તુઓ (entities) કે જેમનું તેમની ઓળખ ગુમાવ્યા સિવાય આગળ વિભાજન થઈ…
વધુ વાંચો >વિરાટનગર
વિરાટનગર : પ્રાચીન સમયમાં મત્સ્યદેશની રાજધાની. વિરાટ નામનાં બે સ્થળો છે : (1) ઉત્તરમાં, (2) દક્ષિણમાં. ઉત્તરમાં દિલ્હીથી 105 માઈલ દક્ષિણમાં આવેલ બૈરત એ જ વિરાટ હોવાનું મનાય છે, જ્યારે દક્ષિણમાં બેલારીક્ષેત્ર વિરાટ તરીકે ઓળખાતું હતું. ગુજરાતમાં અમદાવાદ જિલ્લામાં આવેલ ધોળકાનું પ્રાચીન નામ વિરાટનગર હતું. દક્ષિણમાં સતારા જિલ્લામાં વાઈનગર પ્રાચીન…
વધુ વાંચો >વિરાટપર્વ-1 (નાકરકૃત)
વિરાટપર્વ-1 (નાકરકૃત) : ગુજરાતીમાં મહાભારતના આધારે રચાયેલી આખ્યાનકૃતિ. વડોદરાના વણિક કવિ નાકરે મહાભારતકથાનાં વિવિધ પર્વો ગુજરાતીમાં પ્રથમ વાર પોતીકી રીતે અવતાર્યાં છે. એમાં એનું ‘વિરાટપર્વ’ કવિની પ્રૌઢિ અને શક્તિનું દર્શન કરાવે છે. 65 કડવાંની આ કૃતિના આરંભમાં આદિપર્વ, સભાપર્વ અને આરણ્યકપર્વની કથા ભૂમિકા રૂપે આવે છે અને 22મા કડવાથી ‘વિરાટપર્વ’નો…
વધુ વાંચો >વિરિયલ સિદ્ધાંત
વિરિયલ સિદ્ધાંત : સાંખ્યિકીય (statistical) સમતોલનમાં હોય તેવા ગુચ્છ(cluster)ની કુલ સ્થિતિજ ઊર્જા તારાગુચ્છોની ગતિજ ઊર્જા કરતાં બરાબર બમણી થાય તેવી સ્થિતિ. તારાગુચ્છમાં, સ્થિતિજ ઊર્જા ગુચ્છના કેન્દ્ર તરફ લાગતા સમાસ (કુલ) ગુરુત્વાકર્ષણબળ ઉપર આધાર રાખે છે. જેમ જેમ તારક ગુચ્છમાં ગતિ કરતો હોય તેમ, ગુચ્છના કેન્દ્રથી બનતા તેના અંતર મુજબ તેની…
વધુ વાંચો >વિરિયૉન
વિરિયૉન : આર.એન.એ. કે ડી.એન.એ. ધરાવતા વાયરસના અખંડિત કણ. તેમાં વાયરસના મુખ્ય ભાગને ફરતે ગ્લાયકોપ્રોટિન કે લિપિડનું આવરણ હોય છે. જીવાણુ(bacteria)થીયે નાની અતિસૂક્ષ્મ સંરચના ધરાવતા સૂક્ષ્મગાળણ(ultra filtration) માંથી પસાર થઈ શકતા કણોને પ્રથમ વાર ડિમિટ્રિ ઇવાનોવસ્કી(Dimitri Ivanovsky, 1892)એ વનસ્પતિમાં રોગના અને લોફલર અને ફ્રોશે (Loeffler and Frosch, 1898) પશુના મોંવા(foot-and-mouth…
વધુ વાંચો >વિરુદુનગર (Virudunagar)
વિરુદુનગર (Virudunagar) : તામિલનાડુ રાજ્યનો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લાનું વડું મથક અને શહેર. વિરુદુનગરનું જૂનું નામ કામરાજર હતું. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 9° 36´ ઉ. અ. અને 77° 58´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 4,288 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર ધરાવે છે. તેની ઉત્તરે મદુરાઈ, ઈશાનમાં પસુમ્પન થિવર થિરુમગન, પૂર્વમાં રામનાથપુરમ્,…
વધુ વાંચો >વિરૂપતા (ખડક) (deformation)
વિરૂપતા (ખડક) (deformation) : ખડકમાળખાના સ્વરૂપમાં થતો ફેરફાર. કોઈ પણ ખડક કે સ્તરની રચના થયા બાદ તેનાં આકાર, કદ, વલણ વગેરેમાં થતા ફેરફારો દર્શાવવા કે વર્ણવવા ઉપયોગમાં લેવાતો રચનાત્મક પર્યાય. આ પર્યાય હેઠળ ગેડીકરણ, સ્તરભંગ-ક્રિયા, શીસ્ટોઝ કે નાઇસોઝ-સંરચના, પ્રવાહરચના વગેરે તેમજ ભૂસંચલનજન્ય બળોની અસરથી ઉદ્ભવતાં વિવિધપરિણામી લક્ષણોનો સમાવેશ થાય છે.…
વધુ વાંચો >વિરૂપાક્ષનું મંદિર, પટ્ટાડક્કલ
વિરૂપાક્ષનું મંદિર, પટ્ટાડક્કલ : કર્ણાટકમાં આવેલું ચાલુક્ય-શૈલીનું મંદિર. આ મંદિર કાંચીપુરમના કૈલાસનાથના મંદિરને મળતું આવે છે. ચાલુક્ય રાજા વિક્રમાદિત્ય બીજાએ પલ્લવો પર વિજય મેળવ્યો તે ભવ્ય પ્રસંગની યાદમાં તેની બે રાણીઓએ આ મંદિર લગભગ ઈ. સ. 740ની આસપાસ બંધાવ્યું હતું. આ મંદિરનું મૂળ નામ લોકેશ્વર હતું. ગર્ભગૃહને ફરતો પ્રદક્ષિણાપથ છે.…
વધુ વાંચો >વિરેન લૅસી
વિરેન લૅસી (જ. 22 જુલાઈ 1949, મિસ્કિર્તા, ફિનલૅન્ડ) : ફિનલૅન્ડના મહાન ખેલાડી. તેઓ 1972 અને 1976માં 5,000 મી. અને 10,000 મી.ની દોડ – એ બંનેમાં ઑલિમ્પિકમાં વિજયી નીવડ્યા. તેઓ દોડવા માટેની તમામ શક્તિ અને કૌશલ્ય ધરાવતા હતા. તેમની ઝડપ ઘણી વધારે હતી અને દોડના છેલ્લા તબક્કામાં તો તેઓ ખૂબ વેગીલા…
વધુ વાંચો >વિરોચન
વિરોચન : પ્રહલાદનો પુત્ર અને રાજા બલિનો પિતા, જ્યારે દૈત્યોએ પૃથ્વીનું દોહન કર્યું તે સમયે એ વાછડો બન્યો હતો. એક વાર તે અને અંગિરસ ઋષિનો પુત્ર સુધન્વા એક સાથે એક રાજકન્યાને પ્રેમ કરવા લાગ્યા. કન્યાના અનુરોધથી, એ બંનેમાં કોણ શ્રેષ્ઠ છે એવો પ્રશ્ન ઊઠ્યો ત્યારે પ્રહલાદે ઋષિપુત્રને શ્રેષ્ઠ ઠેરવી પોતાની…
વધુ વાંચો >