૧૯.૨૩
વંસ-સાહિત્યથી વાઘેલા, જયવન્તસિંહજી રણમલસિંહજી મહારાણા (સાણંદના બાપુ)
વંસ-સાહિત્ય
વંસ-સાહિત્ય : બૌદ્ધ ધર્મના જાણીતા ગ્રંથો. પાલિ ભાષામાં રચાયેલ વંસ(સં. વંશ)-સાહિત્ય બૌદ્ધોના ધાર્મિક સાહિત્યમાં એક વિશેષ સ્થાન અને મહત્વ ધરાવે છે. વંસ એટલે પરંપરા. વંસ-સાહિત્યમાં ભગવાન બુદ્ધની પરંપરા, તેમને અનુસરતા રાજાઓની પરંપરા કે તેમની સાથે સંબંધ ધરાવતાં સ્થાન ઇત્યાદિની પરંપરાનો ઇતિહાસ આલેખવામાં આવ્યો હોય છે. મુખ્યત્વે શ્રીલંકામાં રચાયેલા આ સાહિત્યમાં…
વધુ વાંચો >વાઅલ (Vaal)
વાઅલ (Vaal) : દક્ષિણ આફ્રિકાની મુખ્ય નદીઓ પૈકીની એક. તે ટ્રાન્સવાલ અને ઑરેન્જ ફ્રી સ્ટેટ વચ્ચે પ્રાદેશિક સીમા રચે છે. ઑરેન્જ નદીને મળતી તે મુખ્ય સહાયક નદી છે. તે ટ્રાન્સવાલના અગ્નિભાગમાંથી ક્લિપસ્ટેપલ અને બ્રેયટન નજીકથી નીકળે છે. 1355 કિમી.ના અંતર માટે તે નૈર્ઋત્ય તરફ વહે છે અને ડગ્લાસથી પશ્ચિમે 13…
વધુ વાંચો >વાઇકિંગ
વાઇકિંગ : ઉત્તર યુરોપીય વિસ્તાર સ્કૅન્ડિનેવિયાના આઠમીથી દસમી સદી દરમિયાન આક્રમક સમુદ્રી ચડાઈઓ કરનારા અને લૂંટફાટ કરનારા લોકો. ગુજરાતમાં પ્રચલિત ચાંચિયા સાથે તેમનું સામ્ય જોઈ શકાય. સ્કૅન્ડિનેવિયા ભૌગોલિક વિસ્તાર છે; જેમાં ઉત્તર યુરોપીય વિસ્તારમાં આવેલા સ્વીડન, નૉર્વે, ડેન્માર્ક, આઇસલૅન્ડ અને તેમના વિસ્તારના ટાપુઓનો સમાવેશ થાય છે. સ્કૅન્ડિનેવિયનો પશ્ચિમ ઇંગ્લૅન્ડમાં વસ્યા…
વધુ વાંચો >વાઇકિંગ અંતરીક્ષયાન શ્રેણી
વાઇકિંગ અંતરીક્ષયાન શ્રેણી : મંગળ ગ્રહના અન્વેષણ માટે અમેરિકા દ્વારા પ્રક્ષેપિત કરવામાં આવેલાં અંતરીક્ષયાનોની શ્રેણી. તેમાં વાઇકિંગ-1 અને વાઇકિંગ-2 અંતરીક્ષયાનો હતાં. વાઇકિંગ-1 20 ઑગસ્ટ, 1975ના રોજ તથા વાઇકિંગ-2 9 સપ્ટેમ્બર, 1975ના રોજ પ્રક્ષેપિત કરવામાં આવ્યાં હતાં. આ બંને યાનોમાં મંગળ ગ્રહની સપાટી પર ઉતરાણ કરી શકે તેવાં અન્વેષી-યાનો રાખવામાં આવ્યાં…
વધુ વાંચો >વાઇગલ, હેલન
વાઇગલ, હેલન (જ. 1900; અ. 1972) : વિશ્વવિખ્યાત જર્મન નટી. નાટ્યકાર અને નાટ્યવિદ બર્ટોલ્ટ બ્રેખ્તની પત્ની. બ્રેખ્તના અત્યંત નાટ્યાત્મક જીવન અને સંઘર્ષમય વિદેશનિવાસ દરમિયાન એમની સાથે અડીખમ ઊભાં રહી ક્રાંતિકારી થિયેટર-પ્રણાલિમાં સહયોગ આપી, બ્રેખ્તના મૃત્યુ પછી બર્લિનર એન્સેમ્બલ થિયેટરને માર્ગદર્શન આપનારી આ નટીએ જગતના નાટ્યઇતિહાસમાં ખૂબ મોટું કામ કર્યું છે.…
વધુ વાંચો >વાઇગુ સ્મારક, ઈસે (જાપાન)
વાઇગુ સ્મારક, ઈસે (જાપાન) : જાપાનના શિન્તો ધર્મનું પ્રાચીનતમ તીર્થધામ. દક્ષિણ-પૂર્વ જાપાનના નારાના દરિયાકાંઠે ઈસેના સ્થળે વાઇગુ સ્મારક આવેલું છે. સામાન્ય રીતે તે ઈસેના મંદિર તરીકે જાણીતું છે. અહીં અનેક સ્મારકોનો સમૂહ છે. અહીં બે સ્વતંત્ર અલગ અલગ મંદિરો આવેલાં છે – નાઇકુ (અંદરનું મંદિર) અને ગેકુ (બહારનું મંદિર). સામ્રાજ્યની…
વધુ વાંચો >વાઇઝ, રૉબર્ટ
વાઇઝ, રૉબર્ટ (જ. 10 સપ્ટેમ્બર 1914, ઇન્ડિયાના, વિન્ચેસ્ટર, અમેરિકા) : ચલચિત્રનિર્માતા, અભિનેતા, દિગ્દર્શક, સંપાદક, ધ્વનિસંયોજક. ‘સિટિઝન કેન’ જેવા પ્રશિષ્ટ ચિત્રનું સંપાદન કરનાર રૉબર્ટ વાઇઝે કારકિર્દીનો પ્રારંભ ધ્વનિસંયોજક તરીકે કર્યો હતો. ત્રણ ભાઈઓમાં સૌથી નાના રૉબર્ટે 19 વર્ષની વયે એ સમયના ખ્યાતનામ આર. કે. ઓ. સ્ટુડિયોમાં નોકરી શરૂ કરી હતી. ચિત્રો…
વધુ વાંચો >વાઇઝમન, ઑગસ્ટ
વાઇઝમન, ઑગસ્ટ (જ. 1834, ફ્રૅન્કફર્ટ, જર્મની; અ. 1914, ફ્રીબર્ગ) : જનીનવિજ્ઞાનના સ્થાપકોમાંના એક તરીકે જાણીતા પ્રખ્યાત જર્મન જીવવિજ્ઞાની. જનનરસ(germ plasm)ના પ્રણેતા, ડાર્વિનવાદના સમર્થક. જ્યારે લૅમાર્કનાં ઉપાર્જિત લક્ષણોના વારસા(inheritance of acquired characters)ના જોરદાર વિરોધક. જનનરસના સિદ્ધાંતને હાલના DNAના સિદ્ધાંતના અગ્રયાયી (fore-runner) તરીકે વર્ણવી શકાય. જનનરસના સિદ્ધાંત મુજબ જીવરસ (protoplasm) બે પ્રકારના…
વધુ વાંચો >વાઇઝર, ફ્રેડરિક વૉન
વાઇઝર, ફ્રેડરિક વૉન (જ. 1851; અ. 1926) : અર્થશાસ્ત્રમાં અઢારમી અને ઓગણીસમી સદીમાં પ્રચલિત બનેલી ઑસ્ટ્રિયન વિચારધારાથી પ્રભાવિત અર્થશાસ્ત્રી. ઉમરાવ પરિવારમાં જન્મ. વિયેના, બર્લિન તથા પ્રાગ યુનિવર્સિટીઓમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ લીધું. ઑસ્ટ્રિયન વિચારધારાના પ્રવર્તક કાર્લ મેન્જર(1840-1921)ના સીમાવર્તી તુષ્ટિગુણના સિદ્ધાંતથી વાઇઝર બહુ પ્રભાવિત થયા હતા. 1903માં વાઇઝરની નિમણૂક વિયેના યુનિવર્સિટીમાં મેન્જરના સ્થાને…
વધુ વાંચો >વાઇટેક્સ
વાઇટેક્સ : જુઓ નગોડ.
વધુ વાંચો >વાઇટેસી
વાઇટેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગનું એક કુળ. બથામ અને હૂકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તેનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ દ્વિદળી; ઉપવર્ગ મુક્તદલા (Polypetalae); શ્રેણી બિંબપુષ્પી (Disciflorae); ગોત્ર સિલેસ્ટ્રેલિસ, કુળ વાઇટેસી. આ કુળમાં 11 પ્રજાતિઓ અને 600 જેટલી જાતિઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. ઉષ્ણ અને ઉપોષ્ણ પ્રદેશોમાં તેનું વિતરણ થયેલું છે. તે…
વધુ વાંચો >વાઇનબર્ગ, સ્ટીવન
વાઇનબર્ગ, સ્ટીવન (જ. 3 મે 1933, ન્યૂયૉર્ક સિટી) : મૂળભૂત કણો વચ્ચે પ્રવર્તતી વિદ્યુતચુંબકીય અને મંદ (weak) આંતરક્રિયા માટે એકીકૃત (unified) સિદ્ધાંત તૈયાર કરવામાં મહત્વનો ફાળો આપનાર અમેરિકન વિજ્ઞાની. બીજી બાબત, સાથે મંદ તટસ્થ પ્રવાહની આગાહીનો પણ સમાવેશ થાય છે. આ કાર્ય તેમણે અમેરિકન વિજ્ઞાની ગ્લેશૉવ તથા પાકિસ્તાની વિજ્ઞાની અબ્દુસ…
વધુ વાંચો >વાઇનર, જેકોબ
વાઇનર, જેકોબ (જ. 1892; અ. 1970) : આંતરરાષ્ટ્રીય વ્યાપારના સિદ્ધાંતોના ક્ષેત્રે વિશિષ્ટ યોગદાન આપનાર અર્થશાસ્ત્રી. તેમનો ઉછેર કૅનેડાના મૉન્ટ્રિયલ નગરમાં થયેલો હતો. મૅકગિલ યુનિવર્સિટીમાંથી અર્થશાસ્ત્ર વિષયમાં સ્નાતકની પદવી મેળવ્યા પછી તેમણે કૅનેડાના સ્ટીફન લીકૉકના માર્ગદર્શન હેઠળ અનુસ્નાતક પદવી પ્રાપ્ત કરી. ત્યારપછી તેઓ અમેરિકાની હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીમાં ઉચ્ચ અભ્યાસાર્થે દાખલ થયા અને…
વધુ વાંચો >વાઈનલૅન્ડ, ડેવિડ જે. (Wineland, David J.)
વાઈનલૅન્ડ, ડેવિડ જે. (Wineland, David J.) (જ. 24 ફેબ્રુઆરી 1944, મિલ્વૉકી, વિસ્કોન્સિન, યુ.એસ.એ.) : ક્વૉન્ટમ પ્રણાલીના વ્યક્તિગત રીતે માપન અને નિયંત્રણ માટે અભૂતપૂર્વ પ્રાયોગિક પદ્ધતિઓ વિકસાવવા માટે 2012નો ભૌતિકશાસ્ત્રમાં પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. આ પુરસ્કાર સંયુક્ત રીતે ડેવિડ જે. વાઈનલૅન્ડ અને સર્જ હરોચને પ્રાપ્ત થયો હતો. વાઈનલૅન્ડે 1961માં સેક્રેમેન્ટો, કૅલિફૉર્નિયાની એન્સિના…
વધુ વાંચો >વાઇનાઇલ ક્લૉરાઇડ
વાઇનાઇલ ક્લૉરાઇડ : કાર્બનિક હેલોજન સંયોજનોના સમૂહનો રંગવિહીન, જ્વલનશીલ, વિષાળુ વાયુ. તે ક્લોરોઇથિલીન અથવા ક્લોરૉઇથિન તરીકે પણ ઓળખાય છે. સૂત્ર H2C = CHCl. તે ખૂબ અગત્યનો એકલક (monomer) છે. વાઇનાઇલ પ્રકારનાં સંયોજનોમાં હેલોજન પરમાણુ અસંતૃપ્ત કાર્બન સાથે જોડાયેલો હોય છે. આ પ્રકારનાં સંયોજનો તેમનામાંના કાર્બન-હેલોજન બંધના સ્થાયિત્વ માટે નોંધપાત્ર છે.…
વધુ વાંચો >વાઇનાઇલીડીન ક્લોરાઇડ (1, 1-ડાઇક્લોરોઇથિલીન)
વાઇનાઇલીડીન ક્લોરાઇડ (1, 1-ડાઇક્લોરોઇથિલીન) : રંગવિહીન, ઘટ્ટ (dense), બાષ્પશીલ, જ્વલનશીલ, હૅલોજનયુક્ત કાર્બનિક સંયોજન. સૂત્ર H2C = CCl2. તે સહબહુલકો બનાવવા માટે વપરાતું નીચા ઉત્કલનબિંદુવાળું (37o સે.) પ્રવાહી છે. 1-1,2ટ્રાઇક્લોરોઇથેન ઉપર આલ્કલીની પ્રક્રિયા દ્વારા અથવા તેના ઉષ્મીય વિઘટનથી મેળવાય છે. ખૂબ સહેલાઈથી બહુલીકરણ પામતું પ્રવાહી હોવાથી તેનો મુખ્ય ઉપયોગ સહબહુલકો બનાવવામાં…
વધુ વાંચો >વાઇમાર્ક, ઑલ્વેન (માર્ગારેટ)
વાઇમાર્ક, ઑલ્વેન (માર્ગારેટ) (જ. 14 ફેબ્રુઆરી 1932, ઓકલૅન્ડ, કૅલિફૉર્નિયા) : અમેરિકાનાં મહિલા નાટ્યકાર. શિક્ષણ-પૉમોના કૉલેજ, કૅલિફૉર્નિયા, 1949-51; યુનિવર્સિટી કૉલેજ, લંડન, 1951-52. નિવાસી લેખક, યુનિકૉર્ન થિયેટર ફૉર યંગ પીપલ, લંડન, 1974-75; તથા કિંગ્સ્ટન પૉલિટેકનિક, સરે, 1977, સ્ક્રિપ્ટ સલાહકાર, ટ્રાઇસિઇકલ થિયેટર, લંડન; નાટ્યલેખનનાં અધ્યાપિકા, ન્યૂયૉર્ક યુનિવર્સિટી; નાટ્યલેખનનાં અંશકાલીન ટ્યૂટર, યુનિવર્સિટી ઑવ્ બર્મિંગહામ,…
વધુ વાંચો >વાઇમૅન કાર્લ એડવિન (Wieman Carl Edvin)
વાઇમૅન કાર્લ એડવિન (Wieman Carl Edvin) (જ. 26 માર્ચ 1951, કૉર્વાલેસ, ઑરેગોન, યુ.એસ.) : આલ્કલી પરમાણુઓવાળા મંદવાયુની અંદર બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન સંઘનનનું પ્રાયોગિક પ્રમાણ આપવા તથા સંઘનિત દ્રાવ્ય(condensates)ના ગુણધર્મોનો વિગતવાર અભ્યાસ કરવા બદલ 2001નો ભૌતિકવિજ્ઞાનનો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. 1973માં તેમણે બી.એસ.ની પદવી એમ.આઇ.ટી.માંથી, 1977માં પીએચ.ડી. સ્ટેન્ફૉર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી અને 1997માં ડી.એસ.સી. (માનાર્હ)…
વધુ વાંચો >વાઇરૉઇડ
વાઇરૉઇડ : વિરિયોન (વાઇરસનું ચેપકારક સૂક્ષ્મકણ) કરતાં સરળ રચના ધરાવતા કણો. આ કણો RNAના અત્યંત ટૂંકા ખંડ સ્વરૂપે હોય છે. તેઓ સૌથી સૂક્ષ્મ વાઇરસના કરતાં દશમા ભાગ જેટલા હોય છે. વાઇરૉઇડના RNAના ખંડો નગ્ન હોય છે. તેમની ફરતે પ્રોટીનનું આવરણ (capsid) હોતું નથી. વાઇરસની જેમ વાઇરૉઇડનો જૈવિક દરજ્જો નિશ્ચિત છે.…
વધુ વાંચો >વાઇલ્ડ, ઑસ્કર
વાઇલ્ડ, ઑસ્કર (જ. 16 ઑક્ટોબર 1854, ડબ્લિન; અ. 30 નવેમ્બર 1900, પૅરિસ) : બ્રિટિશ નાટ્યકાર, હાસ્યલેખક અને વિવેચક. પિતા ડૉક્ટર અને માતા કવિ હતાં. ડબ્લિનમાં શિષ્ટ ગ્રંથોના અભ્યાસમાં સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરી. ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીમાં વધુ અભ્યાસાર્થે ગયા અને ક્લાસિકલ મોડરેશન્સમાં પ્રથમ વર્ગ પ્રાપ્ત કર્યો. એમને એમના કાવ્ય ‘રેવેના’ માટે ન્યુડિગેટ પ્રાઇઝ…
વધુ વાંચો >