૧૪.૦૪
બોલ્યાઈ, જાનોસથી બ્રહ્મદેશ
બૉહર, નીલ્સ (હેન્રિક ડેવિડ)
બૉહર, નીલ્સ (હેન્રિક ડેવિડ) (જ. 7 ઑક્ટોબર 1885, કોપનહેગન; અ. 18 નવેમ્બર 1962, કોપનહેગન) : 1922ના ભૌતિકશાસ્ત્રના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા. પરમાણુના બંધારણ તથા તેમાંથી ઉત્સર્જિત થતા વિકિરણના સંશોધન માટે આ પારિતોષિક તેમને એનાયત થયું હતું. બૉહર શરીરવિજ્ઞાન(physiology)ના પ્રાધ્યાપકના પુત્ર હતા અને તેમનો ઉછેર એક શૈક્ષણિક કૌટુંબિક વાતાવરણમાં થયો હતો. શૈક્ષણિક…
વધુ વાંચો >બૉહરનો સિદ્ધાંત
બૉહરનો સિદ્ધાંત : હાઇડ્રોજનના રેખિય વર્ણપટ(line spectrum)ને સમજાવવા માટે ડેનિશ ભૌતિકવિજ્ઞાની નીલ્સ બૉહરે 1913માં રજૂ કરેલો સિદ્ધાંત. આ માટે તેમણે પરમાણુની સંરચના અંગે વિકસાવેલું ચિત્ર ‘બૉહરના પ્રતિરૂપ’ (Bohr model) તરીકે જાણીતું છે. 1911માં અંગ્રેજ વિજ્ઞાની રૂધરફૉર્ડે પરમાણુનું જે પ્રતિરૂપ રજૂ કરેલું તેમાં પરમાણુના દળદાર નાભિક(nucleus)માં ધનવીજભાર અને તેની ફરતે ઋણવીજભારવાહી…
વધુ વાંચો >બોહરિયમ (bohrium)
બોહરિયમ (bohrium) : આવર્તક કોષ્ટકમાંની અનુએક્ટિનાઇડ શ્રેણીનું વિકિરણધર્મી રાસાયણિક ધાતુતત્વ. સંજ્ઞા Bh; પરમાણુક્રમાંક 107. DSI. ડર્મસ્ટેટ ખાતે શીત-સંગલન (cold fusion) પ્રક્રિયા દ્વારા આ તત્વ મેળવવામાં આવ્યું હતું. 1981માં આ તત્વ (107) માટે 209Bi-ની પાતળી પતરી (વરખ, foil) ઉપર આયનીકૃત 54Cr પરમાણુઓના પ્રવેગિત પુંજ(beam)નો મારો ચલાવીને તે મેળવવામાં આવેલું. અંદર આવતા…
વધુ વાંચો >બોંગાઇગાંવ
બોંગાઇગાંવ : આસામ રાજ્યનો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 26° 28´ ઉ. અ. અને 90° 34´ પૂ. રે. આજુબાજુનો 2,159 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ભુતાનનો પહાડી પ્રદેશ આવેલો છે. પૂર્વમાં બારપેટા જિલ્લો, દક્ષિણે ગોલપાડા તથા પશ્ચિમે ધુબરી અને કોકરાઝાર જિલ્લાઓ…
વધુ વાંચો >બૌદ્ધગાન ઓ દોહા
બૌદ્ધગાન ઓ દોહા : જુઓ ચર્યાપદ(ઊડિયા)
વધુ વાંચો >બૌદ્ધ દર્શન
બૌદ્ધ દર્શન : ભારતનું એક નાસ્તિક દર્શન. જૈન અને ચાર્વાક મતોની જેમ વેદોના પ્રામાણ્યનો અસ્વીકાર કરવાને લઈને બૌદ્ધ મત પણ નાસ્તિક મત ગણાયો છે અને તેથી એનો ષડ્દર્શનોની શ્રેણીમાં સ્વીકાર થયો નથી. બૌદ્ધ દર્શન વૈવિધ્યપૂર્ણ, ગંભીર અને વિસ્તૃત છે. બૌદ્ધ દાર્શનિક ચિંતનના મુખ્ય છ સંપ્રદાયો છે : થેરવાદ, વૈભાષિક દર્શન…
વધુ વાંચો >બૌદ્ધ ધર્મ
બૌદ્ધ ધર્મ : પ્રાચીન ભારતમાં બુદ્ધ દ્વારા સ્થાપિત ધર્મ. શાક્ય વંશના કપિલવસ્તુમાં રાજધાની ધરાવતા રાજા શુદ્ધોદનના પુત્ર, યશોધરાના પતિ અને રાહુલના પિતા બુદ્ધે (મૂળ નામ સિદ્ધાર્થ અથવા સર્વાર્થસિદ્ધ) વૃદ્ધ, રોગી અને શબના આકસ્મિક દર્શનથી ગૃહત્યાગ કરી, બુદ્ધગયામાં બોધિવૃક્ષ નીચે જ્ઞાનપ્રાપ્તિ કરી જે ધર્મનો ઉપદેશ કર્યો તેનું નામ બૌદ્ધ ધર્મ. આમ…
વધુ વાંચો >બૌદ્ધ-સંગીતિ
બૌદ્ધ-સંગીતિ : બૌદ્ધ મહાસ્થવિરો(થેરો)ની ચાર મહાસભાઓ. ગૌતમ બુદ્ધના નિર્વાણ પછી રાજગૃહ(આધુનિક રાજગિરિ)માં પ્રથમ સંગીતિ મળી જેમાં બુદ્ધના મુખ્ય શિષ્ય મહાકશ્યપ અધ્યક્ષ હતા. બુદ્ધે પોતાના ઉપદેશોને લિપિબદ્ધ કરાવ્યા નહોતા આથી આ મહાસભા સમક્ષ એમના ત્રણ મુખ્ય શિષ્યો – મહાપંડિત મહાકશ્યપ, સહુથી વયોવૃદ્ધ ઉપાલિ અને સૌથી પ્રિય શિષ્ય આનંદે બુદ્ધના ઉપદેશોનું સમૂહગાન…
વધુ વાંચો >બૌધ
બૌધ : ઓરિસા રાજ્યના મધ્ય ભાગમાં આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 20° 50´ ઉ. અ. અને 84° 19´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 3,444.8 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની વાયવ્ય અને ઉત્તરમાં સોનેપુર, ઉત્તર અને ઈશાનમાં આંગુલ, પૂર્વમાં આંગુલ અને નયાગઢ, દક્ષિણમાં ફુલબાની…
વધુ વાંચો >બૌધાયન
બૌધાયન (ઈ. પૂ. 600થી ઈ. પૂ. 300) : કૃષ્ણ યજુર્વેદ શાખાના પ્રવર્તક આચાર્ય. તેઓ દક્ષિણ ભારતમાં કૃષ્ણા નદીના અંતર્વર્તી ક્ષેત્રમાં રહેતા હતા. આ શાખાના ઘણા બ્રાહ્મણો આજે પણ આ વિસ્તારમાં રહે છે. પ્રસિદ્ધ વેદભાષ્યકાર સાયણાચાર્ય આ શાખાના હતા. તેમણે રચેલાં શ્રોતસૂત્ર, ધર્મસૂત્ર અને ગૃહ્યસૂત્ર વિખ્યાત છે. ‘શ્રૌતસૂત્ર’માં કૃષ્ણ યજુર્વેદને લગતાં…
વધુ વાંચો >બોલ્યાઈ, જાનોસ
બોલ્યાઈ, જાનોસ (જ. 15 ડિસેમ્બર 1802, કોલોઝ્વાર, હંગેરી; અ. 27 જાન્યુઆરી 1860, મારી સ્વાસર્હાલી) : બિનયુક્લિડીય ભૂમિતિના સંશોધકોમાંના એક એવા હંગેરિયન ગણિતશાસ્ત્રી. દસ વર્ષની ઉંમર પછી પિતા ફરહાસ બોલ્યાઈ પાસે ગણિત શીખવાનું શરૂ કર્યું. તેર વર્ષની ઉંમરે તો કલનશાસ્ત્ર અને પૃથક્કરણાત્મક યંત્રશાસ્ત્ર (analytic mechanics) ઉપર સારું એવું પ્રભુત્વ મેળવ્યું. નાની…
વધુ વાંચો >બૉલ્શેવિક પક્ષ
બૉલ્શેવિક પક્ષ : રશિયન સોશિયલ ડેમોક્રૅટિક વર્કર્સ પાર્ટીનું લેનિનના નેતૃત્વ હેઠળનું એક જૂથ. રશિયન ભાષામાં બૉલ્શેવિકનો અર્થ બહુમતી થાય છે. 1903માં લંડનમાં પક્ષની બીજી કૉંગ્રસ ભરાઈ. લેનિને તેમાં માત્ર ધંધાદારી ક્રાંતિકારીઓને જ પક્ષનું સભ્યપદ આપવાનો તથા મજબૂત કેન્દ્રીય સંગઠન, કડક શિસ્ત અને નેતાઓના સંપૂર્ણ આજ્ઞાપાલનનો આગ્રહ સેવ્યો. તેના પ્રસ્તાવને પાતળી…
વધુ વાંચો >બોવાર, સિમૉં દ
બોવાર, સિમૉં દ (જ. 9 જાન્યુઆરી 1908, પૅરિસ; અ. 1986) : ફ્રાન્સનાં મહિલા નવલકથાકાર અને નિબંધકાર. અસ્તિત્વવાદના વિષયોને સાહિત્યક્ષેત્રે ચરિતાર્થ કરનાર તત્વવેત્તાઓ-લેખકો-બૌદ્ધિકોના મંડળનાં સભ્ય. સ્ત્રીજાતિને સદૈવ અબળા લેખવાના પુરાણા ખ્યાલને નેસ્તનાબૂદ કરવાની અર્થસાધક અને ઉત્કટ હિમાયત કરનારી ‘ધ સેકન્ડ સેક્સ’ (1949) નામની ખ્યાતનામ કૃતિથી તેઓ જાણીતાં બન્યાં. સમાજમાં સ્ત્રીની અન્ય…
વધુ વાંચો >બોવી, ભિમન્ના
બોવી, ભિમન્ના (જ. 1911, રાજોલ, જિ. પૂર્વ ગોદાવરી, આંધ્રપ્રદેશ) : તેલુગુ લેખક. ગરીબ અને હરિજન પરિવારમાં એમનો જન્મ થયો હોવાને લીધે, એમને ડગલે ને પગલે વિટંબણા ભોગવવી પડેલી. કિશોરાવસ્થામાં એમણે કાવ્યલેખન શરૂ કરેલું. એમના પિતાની ઇચ્છા હતી કે એ મહાભારતની રચના કરે, પણ એમની ઇચ્છા પૂરી થઈ નહિ. એમણે જાતે…
વધુ વાંચો >બોવે, ડૅનિયલ
બોવે, ડૅનિયલ (Bovet, Danial) (જ. 23 માર્ચ 1907, ન્યૂ એટલ, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ) : ઈ. સ. 1957ના તબીબી વિદ્યા અને દેહધર્મવિદ્યા અંગેના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા. તેમણે કેટલાંક સંશ્લેષિત સંયોજનોની શરીરમાંનાં રસાયણો પરની અસરો અને તેના દ્વારા નસો અને હલનચલનના સ્નાયુઓ પરની તેમની અસરો અંગે સંશોધનો કરીને આ સન્માન પ્રાપ્ત કર્યું હતું. તેઓ…
વધુ વાંચો >બોવેન, નૉર્મન લેવી
બોવેન, નૉર્મન લેવી (જ. 21 જૂન 1887, કિંગ્સ્ટન, ઑન્ટેરિયો, કૅનેડા; અ. 11 સપ્ટેમ્બર 1956, વૉશિંગ્ટન ડી.સી.) : કૅનેડિયન-અમેરિકન પ્રયોગાત્મક ખડકવિદ અને ખનિજીય રસાયણશાસ્ત્રી. પૃથ્વીના બંધારણમાં રહેલા અગ્નિકૃત ખડકોની રચનાનું સરળ રાસાયણિક પદ્ધતિઓ પરથી અર્થઘટન કરવા માટે પ્રયોગાત્મક સંશોધનો કરનાર તરીકે જાણીતા બનેલા ખડકવિદ. ખાસ કરીને અગ્નિકૃત ખડકોની ઉત્પત્તિના સંબંધમાં સિલિકેટ-સમૂહોનાં…
વધુ વાંચો >બોવેન પ્રક્રિયા-શ્રેણી
બોવેન પ્રક્રિયા-શ્રેણી (Bowen’s reaction series) : બોવેન દ્વારા સૂચિત ખનિજનિર્માણની પ્રક્રિયા-શ્રેણી. અમેરિકન ભૂસ્તરશાસ્ત્રી એન. એલ. બોવેને મૅગ્માજન્ય સિલિકેટ દ્રવના સ્ફટિકીકરણનો પ્રયોગશાળામાં અભ્યાસ કરીને ખનિજનિર્માણ બે પ્રકારની શ્રેણીમાં થતું હોવાનું સૂચવેલું છે. આ પ્રક્રિયાને તેમણે મૅગ્માદ્રવમાંથી થતા સ્ફટિકીકરણના સામાન્ય ક્રમ તરીકે ઘટાવી છે. ખનિજોની એવી શ્રેણી, જેમાં શરૂઆતમાં થતી ખનિજરચનાનો તબક્કો…
વધુ વાંચો >બૉશ, કાર્લ
બૉશ, કાર્લ (Bosch, Carl) (જ. 27 ઑગસ્ટ 1874, કોલોન, જર્મની; અ. 26 એપ્રિલ 1940, હાઇડલબર્ગ) : એમોનિયાના સંશ્લેષણ માટેની હેબર-બૉશ-પદ્ધતિ વિકસાવનાર ઔદ્યોગિક રસાયણવિદ. એન્જિનિયર પિતાના પુત્ર કાર્લે રસાયણશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કરી લાઇપઝિગમાંથી 1898માં ડૉક્ટરેટ મેળવી. બાડીશે એનિલિન ઉન્ડ સોડા ફૅબ્રિક (BASF) નામના રંગના કારખાનામાં 1899થી નોકરી શરૂ કરી અને 1902થી 1907…
વધુ વાંચો >બૉશ, હિરોનિમસ
બૉશ, હિરોનિમસ (જ. 1450, સેર્ટોજેન, ઉત્તર નેધરલૅન્ડ્ઝ; અ. 1516) : અરૂઢ કલ્પનો દ્વારા ગૂઢ અને બિહામણાં ભાસતાં ધાર્મિક ચિત્રો સર્જનાર ડચ ચિત્રકાર. ધાર્મિક પ્રસંગો અને કથાનકોનું રહસ્યમય નિરૂપણ કરવામાં તે પાશ્ચાત્ય કલાના ઇતિહાસમાં અજોડ છે. તેમનાં ચિત્રોમાં યોજાયેલ પ્રતીકોનો અર્થ હજી સુધી પૂરો સ્પષ્ટ થયો નથી. તેમનાં ચિત્રોમાં માનવી પર…
વધુ વાંચો >બૉસ્ટન (1)
બૉસ્ટન (1) : યુ.એસ.ના મૅસેચુસેટ્સ રાજ્યનું પાટનગર, ન્યૂ ઇંગ્લૅન્ડ વિસ્તારનું મોટામાં મોટું શહેર, યુ.એસ.ના ઈશાન વિભાગનું મહત્વનું ઔદ્યોગિક મથક તથા બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન ; તે 42° 20´ ઉ. અ. અને 71° 20´ પૂ. રે. પર, મૅસેચુસેટ્સ ઉપસાગરને મથાળે ચાર્લ્સ અને મિસ્ટિક નદીઓના મુખભાગ પર આવેલું છે. તે ન્યૂ ઇંગ્લૅન્ડ વિસ્તારનું…
વધુ વાંચો >