૧૨.૨૦
પ્લીમથ (કૉલોની)થી ફરતી મૂડી
પ્લેટો
પ્લેટો [જ. ઈ. પૂ. 427 (?) ઍથેન્સ; અ. ઈ. પૂ. 347 ?] : વિશ્વવિખ્યાત ગ્રીક તત્વચિંતક. પ્લેટો યુવાન અવસ્થામાં જ સૉક્રેટિસના પ્રભાવ હેઠળ આવ્યા હતા. સૉક્રેટિસે પોતે કશું લખ્યું નથી એટલે ઝેનોફોનના ‘મેમોરેબિલિયા’ને બાદ કરતાં પ્લેટોના પ્રારંભિક સંવાદોમાં આપણને સૉક્રેટિસની ચિંતનપદ્ધતિ અને જીવનશૈલી વિશે વિશ્વસનીય માહિતી મળે છે. સૉક્રેટિસ ઉપરાંત…
વધુ વાંચો >પ્લૅનેટેરિયમ
પ્લૅનેટેરિયમ : આકાશનું યથાર્થ વર્ણન કરતા ઘુમ્મટની છત ઉપર તારા અને ગ્રહોની ગતિના પ્રકાશીય પ્રક્ષેપણ માટેની પ્રયુક્તિ. પ્લૅનેટેરિયમને આકાશદર્શન માટેની બારી ગણી શકાય. અર્ધગોળાકાર ઘુમ્મટની છત ઉપર તારા, સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહો અને આકાશીય પદાર્થોનું પ્રક્ષેપણની રીતે દર્શન કરી શકાય છે. તેના દ્વારા પૃથ્વી ઉપરથી તેમની ગતિનો ખ્યાલ મેળવી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >પ્લેન્ટીનો ઉપસાગર
પ્લેન્ટીનો ઉપસાગર : દક્ષિણ પેસિફિક મહાસાગરના ભાગરૂપ, ન્યૂઝીલૅન્ડના ઉત્તર ટાપુના ઉત્તર કિનારે મધ્યમાં આવેલો 160 કિમી.ની પહોળાઈવાળો ઉપસાગર. તે આશરે 38° દ. અક્ષાંશથી ઉત્તરમાં તેમજ 176°થી 178° પૂ. રે. વચ્ચે, પશ્ચિમે વઈહીથી પૂર્વમાં ઓપોટિકી સુધી સાંકડી, નીચાણવાળી કંઠારપટ્ટીની ધારે ધારે વિસ્તરેલો છે. તેની પશ્ચિમે કોરોમાંડેલ દ્વીપકલ્પ અને પૂર્વમાં રનવે (Runway)…
વધુ વાંચો >પ્લેબિયન
પ્લેબિયન : પ્રાચીન રોમમાં રાજકીય અધિકારોથી વંચિત વિશાળ નીચલો વર્ગ. રોમની પ્રજાએ ઈ. પૂ. છઠ્ઠી સદીની શરૂઆતમાં (ઈ. પૂ. 509) રાજાશાહી શાસનનો અંત લાવીને પ્રજાકીય સરકારની સ્થાપના કરી. આ સમયે રોમમાં બે મુખ્ય સામાજિક વર્ગ હતા : (1) પેટ્રિશિયન અને (2) પ્લેબિયન. પેટ્રિશિયન વર્ગ ઉચ્ચ હોદ્દેદારો, ઉમરાવો, ઉદ્યોગપતિઓ, મોટા વેપારીઓ…
વધુ વાંચો >પ્લૅંક્ટન
પ્લૅંક્ટન : જુઓ પ્લવકો
વધુ વાંચો >પ્વાસોં સીમોં દેની
પ્વાસોં સીમોં દેની (જ. 21 જૂન 1781, બેથિવિયર્સ, ફ્રાન્સ; અ. 25 એપ્રિલ 1840) : ફ્રેંચ ગણિતશાસ્ત્રી અને ભૌતિકશાસ્ત્રી. તેઓ નિયત સંકલ (definite integral) વિદ્યુત-ચુંબકત્વના સિદ્ધાંતો અને સંભાવના (probability) પરના તેમના સંશોધનકાર્ય માટે જાણીતા છે. તેમનાં કુટુંબીજનોએ તેમને આયુર્વિજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરવાની ફરજ પાડી; પરંતુ ગણિતશાસ્ત્રમાં અભિરુચિને કારણે આયુર્વિજ્ઞાનનો અભ્યાસ છોડી દઈ,…
વધુ વાંચો >ફકીર
ફકીર : ઇસ્લામ ધર્મના ત્યાગી કે વૈરાગી સાધુ. પવિત્ર કુરાનમાં (35:15) બધા મનુષ્યોને અલ્લાહના ‘ફકીર’ અર્થાત્ જરૂરતમંદ અને અલ્લાહને ‘ગની’ અર્થાત્ અ-જરૂરમતમંદ બતાવવામાં આવેલ છે. મુસ્લિમ સૂફીઓએ તેની વ્યાખ્યા આ રીતે કરી છે : ફકીર એ છે જે અલ્લાહ સિવાય કોઈ વસ્તુથી સંતોષ પામતો નથી. આધ્યાત્મિક રીતે જોઈએ તો ફકીર…
વધુ વાંચો >ફકીર, શમ્સ
ફકીર, શમ્સ (જ. 1843; અ. 1904) : ખ્યાતનામ અને પવિત્ર આધ્યાત્મિક કાશ્મીરી કવિ. તેઓ એક શ્રમજીવીના પુત્ર હતા. તેમનું પ્રથમ નામ મુહમ્મદ સિદ્દીક શેખ હતું. યુવાન-વયે તેઓ અમૃતસર ગયા. ત્યાં કોઈ કલંદર સાથે મેળાપ થયો અને તેમની ઝંખના મુજબ તે અધ્યાત્મવિદ્યાના સિદ્ધાંતો શીખ્યા. ત્યાંથી તેઓ ખીણપ્રદેશમાં પાછા ફર્યા. અનંતનાગ ખાતે…
વધુ વાંચો >ફખ્રી (અથવા અલ-ફખ્રી)
ફખ્રી (અથવા અલ-ફખ્રી) : અરબી ભાષાનું ઇતિહાસવિષયક પુસ્તક. આ પુસ્તકનું પૂરું નામ ‘અલ-ફખ્રી ફિલ આદાબુલ સુલ્તાનિયા વદ દોલુલ ઇસ્લામિયા’ છે. તેના લેખકનું નામ મુહમ્મદ બિન અલી બિન તબાતબા અલ-મારૂફ બિ. ઇબ્નુત-તિક્તકા છે. આ લેખકને 1301માં ઇરાકના મોસલ શહેરના રાજવી ફખ્રુદીન ઈસા બિન ઇબ્રાહીમના દરબારમાં આશ્રય મળતાં તેણે પોતાનું ઇતિહાસનું પુસ્તક…
વધુ વાંચો >ફખ્રી અલ-ઇસ્ફહાની (ચૌદમી સદી)
ફખ્રી અલ-ઇસ્ફહાની (ચૌદમી સદી) : ઈરાનનો ભાષાશાસ્ત્રી. શમ્સુદ્દીન મુહમ્મદ ફખ્રી અલ-ઇસ્ફહાનીએ ‘મેયારુલ જમાલી’ નામનું ભાષાશાસ્ત્રવિષયક પુસ્તક લખ્યું હતું. સી. સેલમૅન નામના ભાષાશાસ્ત્રીએ 1887માં ફખ્રીના પુસ્તકના ભાગ 4નો અંગ્રેજીમાં અનુવાદ કર્યો હતો. આ હકીકત ઉપરથી ફખ્રી અલ-ઇસ્ફહાનીનું ભાષાશાસ્ત્રી તરીકેનું મહત્વ સ્પષ્ટ થાય છે. મેહબુબહુસેન એહમદહુસેન અબ્બાસી
વધુ વાંચો >પ્લીમથ (કૉલોની)
પ્લીમથ (કૉલોની) : યુ.એસ.ના ઈશાન છેડે આવેલા મેસેચ્યુસેટ્સ રાજ્યમાં બોસ્ટનથી આશરે 60 કિમી.ને અંતરે અગ્નિદિશામાં આવેલા કોડની ભૂશિરના ઉપસાગર પરનું નગર. તેનું ભૌ. સ્થાન : 41° 57´ ઉ. અ. અને 70° 40´ પ. રે. છે. આ પ્લીમથને સંભવત: પ્રથમ યુરોપીય વસાહતનું સ્થળ માનવામાં આવે છે. પોતાની ધાર્મિક વિચારસરણી અને સ્વતંત્રતા…
વધુ વાંચો >પ્લુકર, જુલિયસ
પ્લુકર, જુલિયસ (જ. 16 જૂન 1801, જર્મનીમાં રાઇન નદીના જમણા કાંઠે ડ્યુફેલડૉર્ફ જિલ્લામાં આવેલા એલ્બરફેલ્ડમાં; અ. 22 મે 1868, બૉન, જર્મની) : જર્મન ગણિતશાસ્ત્રી અને ભૌતિકશાસ્ત્રી. તેમનાં કાર્યોએ દૂરગામી પરિણામવાળા દ્વિત્વ(duality)ના સિદ્ધાંતનું સૂચન કર્યું, જે અમુક સંબંધિત પ્રકારનાં પ્રમેયો વચ્ચે સામ્ય દર્શાવે છે. તેમણે એ પણ શોધી કાઢ્યું કે કૅથોડ…
વધુ વાંચો >પ્લુરોમિયેલ્સ
પ્લુરોમિયેલ્સ : વનસ્પતિઓના ત્રિઅંગી વિભાગના લાયકોપ્સિડા વર્ગનું એક ગોત્ર. તે મધ્ય ટ્રાયેસિકથી ક્રિટેશસ ભૂસ્તરીય યુગોમાં મળી આવે છે અને અર્વાચીન આઇસૉઇટિસ અને પર્મો-કાર્બનિફેરસ સિજીલારિયાની વચગાળાની અવસ્થાનું નિર્દેશન કરે છે. તે લેપિડોડેન્ડ્રેસી કરતાં આઇસૉઇટિસની વધારે નજીક હોવાથી સીવાર્ડે તેને આઇસૉઇટિસની વધારે નજીક મૂકી છે. પ્લુરોમિયા (ટ્રાયેસિક) અને નેથૉર્સ્ટિયાના (ક્રિટેશસ) નામની આ…
વધુ વાંચો >પ્લૂટાર્ક
પ્લૂટાર્ક (જ. ઈ. સ. 46, ચિરોનિયા, બોએશિયા, ગ્રીસ; અ. ઈ. સ. 120) : ગ્રીક જીવનચરિત્રલેખક અને નિબંધકાર. એણે એથેન્સમાં રહીને તત્વજ્ઞાનનો અભ્યાસ કર્યો હતો તથા રોમમાં એ વિશે પ્રવચનો આપ્યાં હતાં. એણે ગ્રીસ, ઇજિપ્ત અને ઇટાલીનો વિસ્તૃત પ્રવાસ કરીને ત્યાંના મહાપુરુષોનાં જીવનચરિત્રોનો અભ્યાસ કર્યો હતો તથા એમના વિશે માહિતી એકઠી…
વધુ વાંચો >પ્લૂટો
પ્લૂટો : દૂરબીન વડે પણ ન જોઈ શકાય તેવો સૂર્યમંડળનો દૂર છેવાડે આવેલો ગ્રહ. ખૂબીની વાત તો એ છે કે ગણિતીય તારણોને આધારે નેપ્ચૂન અને પ્લૂટોની શોધ થયેલી છે. સૂર્ય અને પૃથ્વી વચ્ચેના અંતર કરતાં સૂર્ય અને પ્લૂટો વચ્ચેનું અંતર 39ગણું વધારે છે. સૂર્યથી પ્લૂટોનું અંતર 5,90,01,00,000 કિમી. છે. તેની…
વધુ વાંચો >પ્લૂટોનિયમ
પ્લૂટોનિયમ : આવર્તકોષ્ટકના IIIb સમૂહની ઍક્ટિનાઇડ શ્રેણીનું વિકિરણધર્મી અનુયુરેનિયમ (transuranium) તત્વ. સંજ્ઞા : Pu; પરમાણુક્રમાંક : 94; પરમાણુભાર : 239.11. 1940માં અમેરિકન વૈજ્ઞાનિકો ગ્લેન ટી. સીબૉર્ગ, એડવિન એમ. મેકમિલન, જૉસેફ ડબલ્યૂ. કૅનેડી અને આર્થર સી. વાલે યુરેનિયમ–238 (U–238) ઉપર ડ્યુટેરોન કણોનો મારો (bombardment) ચલાવી તેની શોધ કરી હતી. 1942માં કનિંઘમે…
વધુ વાંચો >પ્લૂવિયલ પ્રદેશો (વૃષ્ટીય પ્રદેશો) (Pluvial regimes)
પ્લૂવિયલ પ્રદેશો (વૃષ્ટીય પ્રદેશો) (Pluvial regimes) : પૃથ્વી પરના કેટલાક વિશિષ્ટ વિસ્તાર કે સ્થળમાં નિયમિત થતી વર્ષા–હિમવર્ષાની મોસમી તથા વાર્ષિક ગતિવિધિ. પૃથ્વી પરના વિવિધ પ્રાદેશિક વિભાગોના ભૌગોલિક સંદર્ભમાં સરેરાશ રીતે વિચારતાં, અયનવૃત્તો પર તેમજ બંને ગોળાર્ધોના 40° ઉ. દ. અક્ષાંશથી ધ્રુવો તરફના પ્રદેશોમાં કેટલાક એવા વિસ્તારો છે જ્યાં વાર્ષિક વર્ષાપ્રમાણ…
વધુ વાંચો >પ્લૅખાનૉવ, જ્યૉર્જી વાલેનટિનોવિચ
પ્લૅખાનૉવ, જ્યૉર્જી વાલેનટિનોવિચ (જ. 11 ડિસેમ્બર 1856, ગુડાલોવકા, રશિયા; અ. 30 મે 1918, ટેરિયૉકી, ફિનલૅન્ડ) : અગ્રણી માર્ક્સવાદી સિદ્ધાંતપ્રવર્તક તથા રશિયામાં માર્ક્સવાદી ચળવળના સ્થાપક. ઉમરાવ કુટુંબમાં જન્મ. વોરોનેચ મિલિટરી એકૅડેમીમાં અભ્યાસ પૂરો કર્યા પછી પિટર્સબર્ગની કૉન્સ્ટેન્ટિનૉવસ્કોર મિલિટરી સ્કૂલમાં લશ્કરી અધિકારી થવાના ઇરાદાથી દાખલ થયા. તેમની તરત જ માઇનિંગ ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં બદલી…
વધુ વાંચો >પ્લેજિયોક્લેઝ (Plagioclase)
પ્લેજિયોક્લેઝ (Plagioclase) : ફેલ્સ્પાર ખનિજો પૈકીનો એક ખનિજ-જૂથપ્રકાર; ટેક્ટોસિલિકેટ સમૂહનાં ખનિજો. પ્લેજિયોક્લેઝના સામાન્ય નામથી ઓળખાતાં ફેલ્સ્પાર ખનિજો ટ્રાયક્લિનિક વર્ગમાં સ્ફટિકીકરણ પામે છે. પ્લેજિયોક્લેઝ ખનિજો સમરૂપતા(isomorphism)નો વિશિષ્ટ ગુણધર્મ ધરાવતાં હોવાથી તેમનું રાસાયણિક બંધારણ Na2O·Al2O3·6SiO2થી CaO·Al2O3·2SiO2 સુધી ક્રમશ: બદલાતું રહે છે. રાસાયણિક બંધારણની ભિન્નતા મુજબ આ સમરૂપ શ્રેણીને 6 ખનિજપ્રકારોમાં વિભાજિત કરેલી…
વધુ વાંચો >પ્લૅટિનમ
પ્લૅટિનમ : આવર્તકોષ્ટકના VIIIમા સમૂહમાં આવેલ રાસાયણિક ધાતુ-તત્વ. આ સમૂહમાંની છ ધાતુઓમાં રુથેનિયમ, રોડિયમ, પેલેડિયમ તથા ઓસ્મિયમ અને ઇરિડિયમ સાથે પ્લૅટિનમનો સમાવેશ થાય છે. તે સૌથી વધુ વપરાતી ધાતુ હોવાથી આ છ ધાતુઓના સમૂહને પ્લૅટિનમ સમૂહની ધાતુઓ કહેવામાં આવે છે. પુરાણા સમયની પ્લૅટિનમની બનેલી હાથ-કારીગરીની વસ્તુઓ મળી આવી છે, પણ…
વધુ વાંચો >