૧૧.૨૩
પૈસોથી પૉર્ટ એલિઝાબેથ
પૈસો
પૈસો : ભારતમાં પ્રાચીન કાળમાં નાના મૂલ્ય માટે પ્રચલિત તાંબાનો સિક્કો. એમાં કાર્ષાપણ 80 રતીનો, પાષ 5 રતીનો અને કાકણી 1 રતીનો તોલ ધરાવતાં. મુઘલ કાળમાં શેરશાહ સૂરીએ ચાંદીના ‘રૂપૈયા’ અને તાંબાના ‘પૈસા’ નામે સિક્કા પડાવ્યા. ત્યારથી આ બંને નામ ભારતમાં પ્રચલિત રહ્યાં છે. 1835માં બ્રિટિશ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીએ પોતાના…
વધુ વાંચો >પોઆ (Poa)
પોઆ (Poa) : વનસ્પતિઓના એકદળી વર્ગમાં આવેલા પોએસી (તૃણાદિ) કુળની એક પ્રજાતિ. તેની આશરે 300 જેટલી જાતિઓ બંને ગોળાર્ધોના સમશીતોષ્ણ અને પહાડી પ્રદેશોમાં થાય છે. ભારતમાં તેની લગભગ 49 જાતિઓ નોંધાઈ છે. ગુજરાતમાં તેની કોઈ જાતિ થતી નથી. ભારતમાં થતી કેટલીક જાણીતી જાતિઓ પૈકી P. annua, P. bulbosa, P. compressa,…
વધુ વાંચો >પોઈ
પોઈ : બહુવર્ષાયુ પ્રકારની વનસ્પતિ. શાસ્ત્રીય નામ Basella rubra Linn. કુળ : બસેલસી. (ગુ. હિં. મ. બં. : પોઈ; તે. બટસલા; કન્નડ. બસાલે; મલ. બસાલા; અં. Indian spinach.) તેની દાંડી તેમજ પર્ણો આછા જાંબલી પડતા અથવા લીલા રંગનાં, ભરાવદાર, માંસલ હોય છે. પર્ણો 10થી 15 સેમી. લાંબાં અને ટોચ ઉપર…
વધુ વાંચો >પૉઇકિલિટિક કણરચના (poikilitic texture)
પૉઇકિલિટિક કણરચના (poikilitic texture) : અસમ દાણાદાર કણરચનાનો એક વિશિષ્ટ પ્રકાર. તેમાં નાના કે મોટા કણો કે સ્ફટિકો કોઈ પણ પ્રકારની દિશાકીય ગોઠવણી વિના મોટા સ્ફટિકોની અંદર રહેલા હોય છે; દા. ત., પિક્રાઇટ જેવા અગ્નિકૃત ખડકમાં નાના કદના ઑલિવીન સ્ફટિકો મોટા પરિમાણવાળા ઑગાઇટ કે હૉર્નબ્લેન્ડ સ્ફટિકોમાં જોવા મળે છે. અગાઉ…
વધુ વાંચો >પૉઇટિયર સિડની
પૉઇટિયર, સિડની (જ. 20 ફેબ્રુઆરી 1927, માયામી, ફ્લૉરિડા; અ. 6 જાન્યુઆરી 2022, એવર્લી હિલ્સ) : અમેરિકાના અશ્વેત અભિનેતા અને દિગ્દર્શક. ન્યૂયૉર્ક શહેરમાં આવેલા ‘અમેરિકન નિગ્રો થિયેટર’માં તેમણે અભિનયની તાલીમ લીધી. ત્યારબાદ રંગમંચ પર તથા ચલચિત્રોમાં અભિનય આપ્યો; પણ હૉલિવૂડમાં અભિનયનો સૌપ્રથમ પ્રારંભ કર્યો 1950માં. મુખ્યત્વે તેમને સહાયક પાત્રોની ભૂમિકા મળતી;…
વધુ વાંચો >પોઇન્કારે હેન્રી
પોઇન્કારે, હેન્રી (જ. 29 એપ્રિલ 1857, નાન્સી, ફ્રાન્સ; અ. 17 જુલાઈ 1912, પૅરિસ) : ફ્રેંચ ગણિતશાસ્ત્રી, સૈદ્ધાંતિક ખગોળવેત્તા અને વૈજ્ઞાનિક તત્વવેત્તા. માધ્યમિક શિક્ષણ નાન્સીમાં મેળવેલું અને 19 વર્ષની વયે સ્નાતક થયેલા. તેમનું કુટુંબ મધ્યમવર્ગનું પણ આર્થિક રીતે સધ્ધર હતું. બાલ્યાવસ્થાથી જ તેમને ગણિતશાસ્ત્રમાં રસ હતો. 1872થી 1875 દરમિયાન તેઓ પૉલિટૅકનિકમાં…
વધુ વાંચો >પૉઇન્ટ ફોર પ્રોગ્રામ
પૉઇન્ટ ફોર પ્રોગ્રામ : એશિયા, આફ્રિકા અને લૅટિન અમેરિકાના વિકાસશીલ દેશો માટે ટૅકનિકલ અને આર્થિક સહાયનો ખાસ કાર્યક્રમ. 20 જાન્યુઆરી, 1949ના રોજ અમેરિકાના પ્રમુખ હૅરી એસ. ટ્રુમાનના શપથગ્રહણ પ્રસંગે કરવામાં આવેલ ઉદબોધનનો ચોથો મુદ્દો આને લગતો હોઈને પાછળથી આ કાર્યક્રમને ‘પૉઇન્ટ ફોર પ્રોગ્રામ’ તરીકે ઓળખવામાં આવ્યો. 1950માં અમેરિકન ‘કૉંગ્રેસ’ની અનુમતિ…
વધુ વાંચો >પોયન્ટિંગ-રૉબર્ટસન (Poynting-Robertson) ઘટના
પોયન્ટિંગ–રૉબર્ટસન (Poynting-Robertson) ઘટના : બધા જ કણોની ઘનતા સમાન હોય ત્યારે નાના કણોની સૂર્યની નજીક અને મોટા કણોની સૂર્યથી દૂર જવાની ઘટના. આ ઘટના દ્વારા વૈશ્વિક નિગોલક-કણો(spherules)નું ધારા પ્રવાહીમાં વિતરણ થાય છે. સૂર્યની ફરતે લંબવર્તુળાકાર (elliptical) કક્ષામાં પૃથ્વી ગતિ કરતી હોય છે ત્યારે તે દર વર્ષે આવા કણોનો સામનો કરે…
વધુ વાંચો >પૉઇન્ટિંગ સદિશ (Poynting vector)
પૉઇન્ટિંગ સદિશ (Poynting vector) : વિદ્યુતચુંબકીય ક્ષેત્રમાં ઊર્જા-વહનની દિશા અને મૂલ્ય આપતો સદિશ. કોઈ પણ બિંદુ આગળ આ સદિશ વિદ્યુત અને ચુંબકીય ક્ષેત્રની પ્રબળતાના સદિશ ગુણાકાર (vector product) જેટલો હોય છે. વિદ્યુતચુંબકીય ક્ષેત્રમાં બંધ સપાટીને બહારની દિશામાં આ સદિશ લંબ ઘટકરૂપ હોય છે. પૉઇન્ટિંગ સદિશ π = E × H…
વધુ વાંચો >પૉઇન્તે નૉઇર (રીપબ્લિક ઑવ્ ધ કૉંગો)
પૉઇન્તે નૉઇર (રીપબ્લિક ઑવ્ ધ કૉંગો) : મધ્ય-પશ્ર્ચિમ આફ્રિકાખંડમાં આવેલા રિપબ્લિક ઑવ્ ધ કૉંગોનું ઍટલાન્ટિક મહાસાગરના કિનારા પરનું મુખ્ય બંદર તથા કૉંગોના પ્રાદેશિક વિભાગ કૌઈલોઉ(Kouilou)નું મુખ્ય વહીવટી મથક. ભૌ. સ્થાન : 4o 48’ દ. અ. અને 11o 51’ પૂ. રે. આ શહેર કૉંગોના પાટનગર બ્રેઝાવિલેથી પશ્ર્ચિમે 392 કિમી. અંતરે તથા…
વધુ વાંચો >પોઇન્શેટિયા
પૉઇન્શેટિયા : જુઓ, લાલ પત્તી.
વધુ વાંચો >પો એડ્ગર ઍલન
પો, એડ્ગર ઍલન (જ. 19 જાન્યુઆરી 1809, બૉસ્ટન, યુ.એસ.; અ. 7 ઑક્ટોબર 1849, બાલ્ટિમોર, મેરીલૅન્ડ, યુ.એેસ.) : અમેરિકન કવિ, ટૂંકી વાર્તાના લેખક, સર્જક અને વિવેચક. બાલ્યવયમાં માતાપિતા ગુમાવેલાં. રિશ્મૉન્ડના વેપારી જૉન ઍલન પછીથી તેમને પોતાને ઘેર લઈ ગયા. ઍલન દંપતીએ 1815થી 1820 સુધી સ્કૉટલૅન્ડ અને ઇંગ્લૅન્ડમાં ગાળેલાં વર્ષો દરમિયાન પોએ…
વધુ વાંચો >પોકરણ (પોખરણ) પરમાણુ-વિસ્ફોટ
પોકરણ (પોખરણ) પરમાણુ–વિસ્ફોટ : રાજસ્થાનની પશ્ચિમે જેસલમેર જિલ્લામાં આવેલા તાલુકાનું મથક. ભૌગોલિક રીતે પોકરણ 26.55 ઉત્તર અક્ષાંશે અને 71.55 પૂર્વ રેખાંશે આવેલું છે. ઘણા સમય પહેલાં તે જોધપુર જિલ્લામાં હતું, પણ પાછળથી તેનો જેસલમેર જિલ્લામાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. અગાઉ જ્યારે તે જોધપુર રાજ્યમાં હતું ત્યારે પોકરણના ઠાકુરે મ્યુનિસિપલ બોર્ડ…
વધુ વાંચો >પૉક્સ વિષાણુ (Pox Virus)
પૉક્સ વિષાણુ (Pox Virus) : પૉક્સ વિષાણુ સૌથી મોટું કદ ધરાવતા વિષાણુઓ છે. આ વિષાણુનું કદ અમુક નાના જીવાણુ કરતાં મોટું છે (દા. ત., ક્લેમીડિયા Chlemydia). તેઓ 400 x 240 x 200 નૅનોમીટર કદના હોય છે. તેમના મોટા કદને કારણે તેમને ફેઝ કૉન્ટ્રાસ્ટ માઇક્રોસ્કોપમાં અથવા અભિરંજિત કર્યા બાદ પણ જોઈ…
વધુ વાંચો >પોખરાજ
પોખરાજ : જુઓ, ટોપાઝ.
વધુ વાંચો >પો-ચૂ-ઈ
પો–ચૂ–ઈ (જ. 28 ફેબ્રુઆરી 772, હોનાન; અ. 8 સપ્ટેમ્બર 846 Lyoyang, ચીન) : ચીની કવિ. મુખ્યત્વે બૅલેડ કાવ્યો અને વ્યંગ્ય કવિતા માટે વિખ્યાત. સામાન્ય જનતા સમજી શકે તેવી કવિતા સર્જવાના આગ્રહી. તેમના કુટુંબમાં મોટા ભાગના સભ્યો કવિઓ અને અધિકારીઓ હતા. 794માં પિતાના નિધનથી સિવિલ સર્વિસની પરીક્ષાના અભ્યાસમાં વિક્ષેપ ઊભો થયો.…
વધુ વાંચો >પોચો સડો
પોચો સડો : ફૂગ અને જીવાણુઓના આક્રમણને લીધે ફળ અને શાકભાજીમાં થતો રોગ. તે મુખ્યત્વે ફળ અને શાકભાજીને અપૂરતાં હવા-ઉજાસવાળી પેટીમાં ભરી, અપૂરતી કાળજી રાખી તેમની હેરફેર કરવાથી થાય છે. આ સૂક્ષ્મ પરોપજીવીઓ કૃત્રિમ જખમ દ્વારા ફળમાં પ્રવેશ કરે છે અને તેની વૃદ્ધિ થતાં ફળ પોચું થઈ સડી જાય છે.…
વધુ વાંચો >પૉઝિટ્રૉન (positron)
પૉઝિટ્રૉન (positron) : ઇલેક્ટ્રૉનના જેટલું દળ ધરાવતો તથા મૂલ્યમાં તેના ઋણ વિદ્યુતભાર જેટલો પણ ધન વિદ્યુતભાર ધરાવતો મૂળભૂત કણ. આમ પૉઝિટ્રૉન એ ઇલેક્ટ્રૉનનો પ્રતિકણ (antipartical) અથવા વિદ્યુતભાર સંયુગ્મી (charge-conjugate) છે. ભૌતિકશાસ્ત્રી પી. એ. એમ. ડિરાકે તેના સૈદ્ધાંતિક અસ્તિત્વનું સૂચન કર્યું હતું અને ભૌતિકશાસ્ત્રી સી. ડી. ઍન્ડર્સને 1932માં પૉઝિટ્રૉનની પ્રાયોગિક રીતે…
વધુ વાંચો >પૉઝિટ્રૉનિયમ
પૉઝિટ્રૉનિયમ : ઇલેક્ટ્રૉન અને પૉઝિટ્રૉનની બદ્ધ સ્થિતિ. ઇલેક્ટ્રૉન-પૉઝિટ્રૉનનું આવું સંયોજન અલ્પજીવી હોય છે. પૉઝિટ્રૉનિયમના બે પ્રકાર છે : (1) ઑર્થોપૉઝિટ્રૉનિયમ, જેમાં બે કણો – ઇલેક્ટ્રૉન અને પૉઝિટ્રૉનનું પ્રચક્રણ (spin) સમાંતર હોય છે અને (2) પૅરા-પૉઝિટ્રૉનિયમ, જેમાં બે કણોનાં પ્રચક્રણ પ્રતિસમાંતર હોય છે. ઑર્થોપૉઝિટ્રૉનિયમનો જીવનકાળ 10-7 સેકન્ડ છે. અને પછી તે…
વધુ વાંચો >પોઝિશનલ ઍસ્ટ્રૉનૉમી સેન્ટર કૉલકાતા
પોઝિશનલ ઍસ્ટ્રૉનૉમી સેન્ટર, કૉલકાતા : રાષ્ટ્રને વૈજ્ઞાનિક અને નાગરિક હેતુઓ માટે તથા પંચાંગ તૈયાર કરવા જરૂરી આધારભૂત ખગોલીય સામગ્રી પૂરી પાડતી સરકારી કચેરી. ‘ઇન્ડિયા મીટિયરલૉજિકલ ડિપાર્ટમેન્ટ’ અર્થાત ભારતના ઋતુવિજ્ઞાન વિભાગ હેઠળ કામગીરી બજાવતું આ સેન્ટર કૉલકાતામાં આવેલું છે. દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધ પછીના સમયમાં ભારતમાં ખગોળ અને ખગોળ-ભૌતિકીમાં થયેલી પ્રગતિ અને હવે…
વધુ વાંચો >