૧૧.૦૫
પાઇનેસીથી પાઝ, ઑક્ટેવિયો
પાઇનેસી
પાઇનેસી : અનાવૃત બીજધારી વનસ્પતિઓના કૉનિફેરોપ્સીડા વર્ગનું એક કુળ. તે મધ્યજીવી (mesozoic) મહાકલ્પ(era)ના જુરૅસિક કલ્પથી જાણીતી છે. આ વનસ્પતિઓ ઊંચી પર્વતમાળા અને સમશીતોષ્ણ કટિબંધમાં જોવા મળે છે. તે મુખ્યત્વે બહુવર્ષાયુ વૃક્ષ રૂપે હોય છે અને બે પ્રકારની શાખાઓ ધરાવે છે અપરિમિત વૃદ્ધિ દર્શાવતી લાંબી શાખાઓ અને પરિમિત વૃદ્ધિ દર્શાવતી ટૂંકી…
વધુ વાંચો >પાઇપલાઇન
પાઇપલાઇન : બંધ પોલી લાંબી વાહિકા(conduit)ઓનું તંત્ર જે મોટાભાગે પ્રવાહી કે વાયુમય પદાર્થોનું ખૂબ મોટા જથ્થામાં એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ પરિવહન કરવા માટે વાપરવામાં આવે છે. મોટાભાગે પાઇપલાઇન જમીનમાં 1થી 2 મીટર ઊંડે નાખવામાં આવે છે; આમ છતાં સંજોગો મુજબ તે રણમાં જમીનની ઉપર જમીનને અડીને; નદી, તળાવ કે દરિયાના…
વધુ વાંચો >પાઇπબંધ
પાઇπબંધ : જુઓ, રાસાયણિક બંધ.
વધુ વાંચો >પાઇયલચ્છીનામમાલા
પાઇયલચ્છીનામમાલા (‘પ્રાકૃતલક્ષ્મીનામમાલા’ – સંસ્કૃતમાં) (ઈ. સ. 973) : ભારતના મહાકવિ ધનપાલે દસમી સદીમાં રચેલો પ્રાકૃત ભાષાનો જાણીતો પ્રાચીન શબ્દકોશ. ગુજરાત રાજ્યના ભાવનગરમાંથી 1907માં અને પાટણમાંથી 1947માં આ કોશ પ્રસિદ્ધ થયેલો છે. આ કોશ 275 શ્લોકોનો છે. એ પછી ચાર પ્રશસ્તિ-શ્લોકો ધનપાલે રચ્યા છે. અમરકોશ જેવા સંસ્કૃત ભાષાના શબ્દકોશોની પદ્ધતિથી ધનપાલે…
વધુ વાંચો >પાઇય-સદ્દ-મહણ્ણવો
પાઇય–સદ્દ–મહણ્ણવો (प्राकृत शब्द-महार्णव) (1923-1928) : પંડિત હરગોવિંદદાસ શેઠે તૈયાર કરેલો પ્રાકૃત ભાષાઓનો વિસ્તૃત શબ્દકોશ. લેખકે આ કોશ ચાર ભાગોમાં ક્રમશ: પ્રસિદ્ધ કર્યો હતો. 1923માં સ્વરથી શરૂ થતા શબ્દોવાળો પહેલો ભાગ પ્રગટ કર્યો. એ પછી 1924માં क થી न સુધીના વ્યંજનોથી શરૂ થતા શબ્દોવાળો બીજો ભાગ પ્રસિદ્ધ કર્યો. 1925માં प થી…
વધુ વાંચો >પાઇર ડૉમિનિક જ્યૉર્જિઝ
પાઇર, ડૉમિનિક જ્યૉર્જિઝ (જ. 10 ફેબ્રુઆરી 1910, બેલ્જિયમ; અ. 30 જાન્યુઆરી 1969) : 1958ના શાંતિ માટેના નોબેલ પારિતોષિકનાં વિજેતા. પહેલા વિશ્વયુદ્ધ (1914-18) દરમિયાન તેમનું કુટુંબ ફ્રાંસમાં શરણાર્થી તરીકે વસ્યું હતું. 1928માં તેઓ લા-સાર્ત્રની ડૉમિનિકન મૉનસ્ટરીમાં દાખલ થઈ સ્નાતક બન્યા. ત્યારપછી રોમમાં વધુ અભ્યાસ કરી 1934માં પાદરી તરીકે દીક્ષા ગ્રહણ કરી…
વધુ વાંચો >પાઇરોપ (pyrope)
પાઇરોપ (pyrope) : ગાર્નેટ વર્ગનું ખનિજ. રસાયણિક બંધારણ : Mg3 Al2 (SiO4)z , સ્ફટિક વર્ગ : ક્યૂ બિક, સ્ફટિક, સ્વ. (રચના) – સ્ફટિકો જૂજ, પરંતુ તે ડોડેકા હેડ્રલ કે ટ્રેપેઝો હેડ્રલ સ્વરૂપના હોય છે. ક્યારેક ગોળાકારમાં પણ મળે કે ખડકોમાં જડાયેલા દાણા રૂપે મળે. પારદર્શકથી માંડી પારભાસક સ્વરૂપે, સંભેદ : નથી.…
વધુ વાંચો >પાઇલૉન
પાઇલૉન : એક પ્રકારનું ભવ્ય બાંધકામ. પ્રાચીન ગ્રીક સ્થાપત્ય મુજબ મંદિરના દરવાજાની બંને બાજુ ઊભા કરાયેલા લંબચોરસ પ્રકારના અને ઉપરથી બૂઠા જણાતા પિરામિડ પ્રકારના ટાવર જેવી રચના. બહુ પ્રચલિત અર્થમાં આ શબ્દ સુશોભન માટે કે હદ-રેખા નિશ્ર્ચિત કરવા ઊભી કરાયેલી કોઈ પણ વિશાળ અલાયદી ઇમારત માટે પણ વપરાય છે. રૂપલ…
વધુ વાંચો >પાઈ લ્યુસિયન
પાઈ, લ્યુસિયન : વર્તનલક્ષી રાજ્યશાસ્ત્રના અગ્રણી સિદ્ધાંતકાર. એક જમાનામાં રાજ્યશાસ્ત્ર પરંપરાગત અને ઔપચારિક બની ગયું હતું, તે ઘરેડમાંથી તેને બહાર કાઢનાર કેટલાક નવા સિદ્ધાંતોનો એક વ્યાપક પ્રવાહ દાખલ થયો, જે વર્તનલક્ષી રાજ્યશાસ્ત્ર યા તુલનાત્મક રાજ્યશાસ્ત્ર તરીકે ઓળખાયો. લ્યુસિયન પાઈ આ વર્તનલક્ષી રાજ્યશાસ્ત્રના સ્થાપક અને પ્રવર્તક હતા. વિકસતા દેશોની રાજકીય પ્રથાઓના…
વધુ વાંચો >પાઉન્ડ એઝરા વેસ્ટન લૂમિસ
પાઉન્ડ, એઝરા વેસ્ટન લૂમિસ (જ. 30 ઑક્ટોબર 1885, આઇડો, યુ.એસ.; અ. 1 નવેમ્બર 1972) : અમેરિકન કવિ અને વિવેચક. યુનિવર્સિટી ઑવ્ પેન્સિલ્વેનિયામાં શિક્ષણ લઈ, ઇન્ડિયાનામાં શિક્ષક તરીકે થોડો સમય કામ કરી, તેઓ 1908માં યુરોપ પહોંચ્યા; ત્યાં ઇટાલીથી તેમણે પોતાનાં કાવ્યોનો પ્રથમ સંગ્રહ, ‘અ લ્યૂમ સ્પેન્ટો’ (1908) પોતાને ખર્ચે પ્રસિદ્ધ કર્યો.…
વધુ વાંચો >પાગ પગ
પાગ, પગ : મંદિરોની દીવાલોમાં ઉપસાવવામાં આવતા સંલગ્ન થાંભલા. ઓરિસાના સ્થાપત્યમાં મંદિરોની રચનામાં બાહ્ય દર્શનની આકર્ષકતા ઉપર ખૂબ જ ભાર મૂકવામાં આવતો. જ્યારે આંતરિક રચના ઘણુંખરું અત્યંત સાદગી ભરેલી રહેતી. બાહ્ય દીવાલોની પાસાદાર રચનાથી સમગ્ર મંદિરનું માળખું ખૂબ જ બારીકાઈથી ઘડાતું. તેથી દીવાલોના ભાગોને વિવિધ ભદ્ર, કર્ણ તથા થાંભલીઓ વડે…
વધુ વાંચો >પાઘડી
પાઘડી : ધંધા અથવા ઉત્પાદનના સામાન્ય સ્તરના એકમોના નફા કરતાં તેવા જ પ્રકારનો ધંધો અથવા ઉત્પાદન કરતા વિશિષ્ટ એકમની અધિનફો (super profit) કરવાની ક્ષમતાને લીધે તેને મળેલી પ્રતિષ્ઠાનું નાણાકીય મૂલ્યાંકન. ધંધા અથવા ઉત્પાદનના થોડાક એકમો તેમના જ વર્ગના મોટા ભાગના એકમો કરતાં વધારે નફાની કમાણી કરતા હોય છે. તેવા એકમોને…
વધુ વાંચો >પાઘડી (પોશાક)
પાઘડી (પોશાક) : શિરોવેષ્ટન; માથાનું ઢાંકણ. ભારતમાં પ્રાચીન કાળથી સંરક્ષણ અને શોભાના સાધન ઉપરાંત મોભાના પ્રતીક તરીકે માથે વિવિધ સ્વરૂપે વસ્ત્ર ધારણ કરવાની પ્રથા ચાલી આવે છે. વૈદિક કાળમાં તેને ‘ઉષ્ણીષ’ કહેતા. પ્રાચીન કથાનકોમાં માથે પાંદડાં, કમળ કે તાવડી આકારના ઉષ્ણીષ ધારણ કરેલા સૈનિકોના ઉલ્લેખો મળે છે. મુકુટ કે કિરીટ…
વધુ વાંચો >પાચન અને પાચનતંત્ર
પાચન અને પાચનતંત્ર ખોરાકનાં દ્રવ્યોને વિઘટિત કરીને શરીરના પોષણ માટે પ્રવેશલાયક બનાવવાની ક્રિયા અને તે માટેનું અવયવી તંત્ર. તે ક્રિયામાં ભાગ લેતા અવયવો તે પાચનતંત્ર. પાચનક્રિયામાં યાંત્રિક (ભૌતિક) અને રાસાયણિક એમ બે પ્રકારની ક્રિયા થાય છે. ખોરાકનાં દ્રવ્યોને દાંત વડે કચરીને તેનો ભૂકો બનાવાય છે અને તેને લાળ તથા અન્ય…
વધુ વાંચો >પાચનતંત્ર (માનવેતર પ્રાણીઓ)
પાચનતંત્ર (માનવેતર પ્રાણીઓ) ખોરાકનાં પ્રાશન, સંગ્રહ, પાચન અને શોષણ સાથે સંકળાયેલું પ્રાણીઓનું તંત્ર. જટિલ સ્વરૂપના ખોરાકને તેના વિઘટન દ્વારા સાદા સ્વરૂપમાં ફેરવવાની પ્રક્રિયાને પાચન (digestion) કહે છે. આ પ્રક્રિયામાં પાણીની હાજરીમાં ઉત્સેચકો ખોરાકી પદાર્થોનું રૂપાંતરણ તેના વિવિધ એકમોમાં કરે છે. જીવરસનું બંધારણ આ એકમોને આભારી છે. આવા કેટલાક અણુઓમાં સૌરશક્તિ…
વધુ વાંચો >પાઝ ઑક્ટેવિયો
પાઝ, ઑક્ટેવિયો (જ. 31 માર્ચ 1914, મેક્સિકો સિટી, મેક્સિકો; અ. 19 એપ્રિલ 1998 મેક્સિકો સિટી) : મેક્સિકોના નોબેલ પુરસ્કારવિજેતા કવિ-નિબંધકાર. પાઝ સ્પૅનિશ માતા અને મેક્સિકન પિતાનું સંતાન હતા. આંતરવિગ્રહના લીધે કુટુંબની પાયમાલી થયેલી. પરિણામે ઑક્ટેવિયોનો ઉછેર ગરીબાઈમાં થયો હતો. એમનો અભ્યાસ રોમન કૅથલિક શાળામાં થયેલો. ત્યાં એમને લાગેલું કે તે…
વધુ વાંચો >