૯.૦૩
ત્રિપાઠી ગોવર્ધનરામથી ત્રુટિજન્ય રોગો
ત્રિપાઠી, ગોવર્ધનરામ
ત્રિપાઠી, ગોવર્ધનરામ (જ. 20 ઑક્ટોબર 1855, નડિયાદ; અ. 4 જાન્યુઆરી 1907, નડિયાદ) : ગુજરાતના યુગપ્રવર્તક સાહિત્યકાર. પ્રથમ મહાનવલ (epic novel) આપનાર સર્જક. પિતાનું નામ માધવરામ ને માતાનું નામ શિવકાશી હતું. બાળપણમાં મુનિ મહારાજના સમાગમથી વૈષ્ણવ ભક્તિના સંસ્કારો, દલપતરામની ચોપાઈથી જાગેલો કવિતાપ્રેમ, પાછળથી ‘કાવ્યદોહન’ આદિના વાચનથી સંવર્ધિત થતાં ર્દઢ થયેલા કાવ્ય-સંસ્કારો…
વધુ વાંચો >ત્રિપાઠી, જગન્નાથ દામોદર
ત્રિપાઠી, જગન્નાથ દામોદર : જુઓ, સાગર.
વધુ વાંચો >ત્રિપાઠી, બકુલ પદ્મમણિશંકર
ત્રિપાઠી, બકુલ પદ્મમણિશંકર (જ. 27 નવેમ્બર 1928, નડિયાદ; અ. 31 ઑગસ્ટ 2006, અમદાવાદ) : ગુજરાતી હાસ્યકાર અને નાટ્યકાર. તખલ્લુસ ‘ઠોઠ નિશાળિયો’ માતાનું નામ સૂર્યબાળા મગનલાલ વોરા અને પિતાનું નામ પદ્મમણિશંકર. 1944માં મૅટ્રિક; 1948માં બી.કૉમ.; 1952માં એમ.કૉમ. અને 1953માં એલએલ.બી.. 1953થી અમદાવાદની એચ.એલ. કૉલેજ ઑવ્ કૉમર્સમાં. 1988માં નિવૃત્ત થયા ત્યાં સુધી વાણિજ્યના…
વધુ વાંચો >ત્રિપાઠી, ભાસ્કરાચાર્ય
ત્રિપાઠી, ભાસ્કરાચાર્ય (જ. 1 જુલાઈ 1942, પાંડર જસરા, જિ. અલ્લાહાબાદ, ઉત્તરપ્રદેશ) : સંસ્કૃત કવિ અને વિવેચક. તેમને તેમના કાવ્યસંગ્રહ ‘નિર્ઝરિણી’ બદલ 2003ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો છે. તેમણે અલ્લાહાબાદ યુનિવર્સિટીમાંથી સંસ્કૃતમાં એમ.એ. અને ડી.ફિલ.ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી. તેઓ હિંદી અને અંગ્રેજી ભાષાનું સારું જ્ઞાન ધરાવે છે. તેમણે…
વધુ વાંચો >ત્રિપાઠી, મન:સુખરામ
ત્રિપાઠી, મન:સુખરામ (જ. 23 મે 1840, નડિયાદ; અ. 30 મે 1907, નડિયાદ) : ગુજરાતના પ્રાચીનતાના પક્ષપાતી વિદ્વાન લેખક. પિતા સૂર્યરામ, માતા ઉમેદકુંવર, જ્ઞાતિએ વડનગરા નાગર. આઠ વર્ષની વયે પિતાનું અવસાન. શિક્ષણ ખેડામાં. નડિયાદના સાક્ષરોમાં તેમનું સ્થાન મહત્વનું છે. મન:સુખરામ આમ તો ગોવર્ધનરામના કાકા થતા હતા પણ એમનો સંબંધ પિતા-પુત્ર જેવો…
વધુ વાંચો >ત્રિપાઠી, રાધાવલ્લભ
ત્રિપાઠી, રાધાવલ્લભ (જ. 1949, જિ. રાજગઢ, મધ્યપ્રદેશ) : સંસ્કૃતના વિદ્વાન સંશોધનકાર, વાર્તાકાર અને કવિ. તેમને તેમના કાવ્યસંગ્રહ ‘સંધાનમ્’ માટે 1994ના વર્ષનો સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો છે. ફક્ત 7 વર્ષની ઉંમરે તેમણે સંસ્કૃતમાં વાર્તાઓ લખવી શરૂ કરી હતી. તેમણે એમ.એ., પીએચ.ડી અને ડી.લિટ્.ની પદવીઓ મેળવ્યા બાદ યુનિવર્સિટીમાં શિક્ષણ, સંશોધનકાર્ય તેમજ…
વધુ વાંચો >ત્રિપાઠી, સૂર્યકાન્ત
ત્રિપાઠી, સૂર્યકાન્ત : જુઓ, નિરાલા
વધુ વાંચો >ત્રિપાર્શ્વ કાચનું હોકાયંત્ર
ત્રિપાર્શ્વ કાચનું હોકાયંત્ર (prismatic compass) : ભૂસ્તરીય તેમજ ભૌગોલિક સર્વેક્ષણ – ક્ષેત્રીય અભ્યાસકાર્ય માટે ઉપયોગમાં લેવાતું સાધન. આ સાધનથી દિશા અને દિશાકોણ જાણી શકાય છે. ક્ષેત્રમાં પોતાના સ્થાનનું બિંદુ નકશામાં મૂકી આપવા માટે દિશાકોણનો વિશેષે કરીને ઉપયોગ થાય છે. એ રીતે જોતાં તે સાદા હોકાયંત્રનું સુધારા-વધારાવાળું સ્વરૂપ ગણાય. આ સાધન…
વધુ વાંચો >ત્રિપિટક
ત્રિપિટક : બૌદ્ધ ધર્મના આગમ ગ્રંથો. तिपिटक (સં. त्रिपिटक)માં सुतपिटक, विनयपिटक, अभिधम्मपिटकનો સમાવેશ થાય છે. જે દિવસે ભગવાન બુદ્ધે બુદ્ધત્વ પ્રાપ્ત કર્યું અને પરિનિર્વાણમાં પ્રવેશ કર્યો તે સમયગાળા દરમિયાન તેમણે જે કોઈને, જે કાંઈ, ઉપદેશ રૂપે કહ્યું તેનો સંગ્રહ तिपिटक(त्रिपिटक)માં કરવામાં આવ્યો છે. બુદ્ધે પોતાનો ઉપદેશ મૌખિક રીતે આપ્યો હતો.…
વધુ વાંચો >ત્રિપુરા
ત્રિપુરા : ઈશાન ભારતનું પર્વતીય રાજ્ય. ભૌગોલિક સ્થાન : 24° ઉ. અ. અને 95° પૂ. રે.. ઈશાન ખૂણે આસામ અને મિઝોરમને બાદ કરતાં સમગ્ર રાજ્ય બાંગ્લાદેશથી ઘેરાયેલું છે. તેનો કુલ ભૌગોલિક વિસ્તાર 10,492 ચોકિમી. છે. રાજ્યના ઈશાન ખૂણે પ્રાચીન ખડકો અને ચૂનાના પથ્થરોની રચના ધરાવતી લુસાઈ ટેકરીઓ છે. ઉત્તરમાં નદીની…
વધુ વાંચો >ત્રિવેદી, ત્રિભુવન પ્રેમશંકર
ત્રિવેદી, ત્રિભુવન પ્રેમશંકર (મસ્તકવિ) (જ. 23 સપ્ટેમ્બર 1865, મહુવા; અ. 27 જુલાઈ 1923) : મસ્તરંગી કવિઓમાં માનભર્યું સ્થાન પામનાર ગુજરાતી કવિ. તેમણે પ્રાથમિક પાંચ ધોરણ સુધીનો જ અભ્યાસ કર્યો હતો. ‘વિભાવરીસ્વપ્ન’ (1894), ‘સ્વરૂપપુષ્પાંજલિ’ (1901) અને ‘કલાપીનો વિરહ’ (1913), એ ત્રણ એમના કાવ્યગ્રંથો છે. આ કવિમાં જૂના પ્રવાહની સાથે અર્વાચીન કાવ્યપ્રવાહનું…
વધુ વાંચો >ત્રિવેદી, નવલરામ જગન્નાથ
ત્રિવેદી, નવલરામ જગન્નાથ (જ. 11 ઑક્ટોબર 1895 વઢવાણ; અ. 18 મે 1944) : ગુજરાતી વિવેચક, હાસ્યલેખક તેમજ શિક્ષણકાર અને અધ્યાપક. તેમણે હાસ્યસાહિત્યક્ષેત્રે તેમજ સંપાદક તરીકે પણ નોંધપાત્ર સેવા બજાવી છે. જન્મ તેમજ પ્રાથમિક-માધ્યમિક શિક્ષણ વઢવાણમાં. 1914માં મૅટ્રિકની, 1920માં બી.એ.ની અને 1926માં એમ.એ.ની પરીક્ષા પસાર કરી. પછી મુખ્યત્વે અમદાવાદ જ એમની…
વધુ વાંચો >ત્રિવેદી, રતિલાલ મોહનલાલ
ત્રિવેદી, રતિલાલ મોહનલાલ (જ. 24 માર્ચ 1894, રાણપુર; અ. 24 એપ્રિલ 1956, અમદાવાદ) : ગુજરાતના જાણીતા નિબંધકાર, કેળવણીકાર અને સંસ્કૃતિચિંતક. ધ્રાંગધ્રામાં માધ્યમિક શિક્ષણ મેળવ્યા પછી અમદાવાદની ગુજરાત કૉલેજમાંથી અંગ્રેજી અને સંસ્કૃત વિષયો સાથે બી.એ. (1917) થઈને પ્રથમ શિક્ષક અને પછી ફેલોશિપ હાઈસ્કૂલના આચાર્ય તરીકે બે વર્ષ રહ્યા. 1937માં અમદાવાદની ન્યૂ…
વધુ વાંચો >ત્રિવેદી, રામકૃષ્ણ
ત્રિવેદી, રામકૃષ્ણ (જ. 21 જાન્યુઆરી 1921, મિંગયાન, મ્યાનમાર; અ. 19 નવેમ્બર 2015, લખનઉ) : ભારતના ભૂતપૂર્વ મુખ્ય ચૂંટણી-નિયામક અને ગુજરાતના ભૂતપૂર્વ ગવર્નર. મહાવીરપ્રસાદ અને રમાદેવીના પુત્ર. લખનૌ યુનિવર્સિટીમાંથી અનુસ્નાતક ઉપાધિ હાંસલ કર્યા પછી, 1943માં ‘ઇન્ડિયન સિવિલ સર્વિસીસ’માં જોડાયા. ત્યારબાદ 53થી 79 દરમિયાન તેમણે જિલ્લા–મૅજિસ્ટ્રેટ, વાઇસ-પ્રિન્સિપાલ (આઇ.એ.એસ. ટ્રેનિંગ સ્કૂલ, દિલ્હી) તરીકે…
વધુ વાંચો >ત્રિવેદી, વિષ્ણુપ્રસાદ રણછોડલાલ
ત્રિવેદી, વિષ્ણુપ્રસાદ રણછોડલાલ (જ. 4 જુલાઈ 1899, ઉમરેઠ; અ. 10 નવેમ્બર 1991, સૂરત) : ગુજરાતના અગ્રણી વિવેચક અને ચિન્તક. પિતા રણછોડલાલની નોકરી મહેસૂલ-ખાતામાં; વારંવાર એમની બદલી થાય, એટલે વિષ્ણુપ્રસાદનું પ્રાથમિક-માધ્યમિક શિક્ષણ બોરસદ, ઠાસરા, કપડવંજ ને નડિયાદમાં થયું. 1916માં મૅટ્રિકની પરીક્ષામાં ઉચ્ચક્રમે ઉત્તીર્ણ થઈ તેઓ સ્કૉલર તરીકે અમદાવાદની ગુજરાત કૉલેજમાં દાખલ…
વધુ વાંચો >ત્રિવેદી, સુખદેવભાઈ વિશ્વનાથ
ત્રિવેદી, સુખદેવભાઈ વિશ્વનાથ (જ. 23 નવેમ્બર 1887, દાહોદ; અ. 21 નવેમ્બર 1963, દાહોદ) : ભીલોના ભેખધારી આજીવન સેવક અને સ્વાતંત્ર્યસૈનિક. ગુજરાત અને મધ્યપ્રદેશની સરહદ પર આવેલ દાહોદ જિલ્લામાં સમાજસેવાનો આરંભ કરનારાઓમાં સુખદેવભાઈ પ્રથમ હતા. તેમનો જન્મ દાહોદના ગરીબ બ્રાહ્મણ કુટુંબમાં થયો હતો. પિતાજીનું અવસાન થવાથી ગુજરાતી ચાર ધોરણ ભણ્યા બાદ…
વધુ વાંચો >ત્રિવેન્દ્રમ વેધશાળા
ત્રિવેન્દ્રમ વેધશાળા (તિરુવનંતપુરમ્ વેધશાળા) : ઓગણીસમી સદીના પૂર્વાર્ધમાં ત્રાવણકોરના રાજા રામ વર્માએ તે સમયે ભારત ખાતેના બ્રિટનના રાજકીય પ્રતિનિધિ રેસિડન્ટ જનરલ સ્ટુઅર્ટ ફ્રેઝરના સૂચનથી 1836માં ત્રિવેન્દ્રમમાં સ્થાપેલી ખગોલીય વેધશાળા. આ વેધશાળા ‘ત્રાવણકોર ઑબ્ઝર્વેટરી’ તરીકે ઓળખાય છે. આ વેધશાળાની ઇમારતનો નકશો તૈયાર કરવાની અને એના બાંધકામની જવાબદારી ચેન્નાઈના એક ઇજનેર કૅપ્ટન…
વધુ વાંચો >ત્રિશર્કરા આયર્ન અગાર
ત્રિશર્કરા આયર્ન અગાર (Triple Sugar Iron agar : TSI, Agar) : ત્રણ શર્કરાઓ ડેક્સ્ટ્રોઝ (1.0 ગ્રામ/લિટર), લૅક્ટોઝ અને સુક્રોઝ (10.0 ગ્રામ/લિટર) તેમજ આયર્ન (FeSO4); પૅપ્ટોન, અગાર વગેરે ઘટકો ઉપરાંત pH દર્શક તરીકે ફિનૉલ રેડ ધરાવતું ભેદદર્શક (differentiating) માધ્યમ. ત્રિશર્કરા આયર્ન અગાર–ટૂંકમાં ટી.એસ.આઇ. તરીકે જાણીતું છે. ગ્રામઋણી જીવાણુઓ પૈકી આંતરડાંના રોગકારક…
વધુ વાંચો >ત્રિશૂળ
ત્રિશૂળ : ત્રણ ફળાં, પાંખડાં કે અણીઓ ધરાવતું ભારતનું પ્રાચીન કાળનું શસ્ત્ર. ત્રિશૂળને ભગવાન શિવ સાથે મુખ્યત્વે જોડવામાં આવ્યું છે. ત્વષ્ટાએ સૂર્યના વૈષ્ણવ તેજમાંથી સર્જ્યું હોવાનો ઉલ્લેખ મત્સ્ય અને વિષ્ણુપુરાણમાં થયો છે. વાલ્મીકિએ રામાયણમાં ત્રિશૂળને જોરથી ઘુમાવી શત્રુ પર ફેંકવાનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. મોંહે-જો-દડોના ઉત્ખનનમાંથી મળેલું ત્રિશૂળ તેનો પ્રાચીન કાળથી…
વધુ વાંચો >ત્રિંકોમાલી
ત્રિંકોમાલી : શ્રીલંકાનું પૂર્વ પ્રાંતનું જિલ્લામથક અને મહત્વનું બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : 8° 34’ ઉ. અ. અને 81° 14’ પૂ. રે.. વિસ્તાર : 2727 ચોકિમી. વસ્તી : 1,26,902 જેટલી (2022) છે. તે કોલંબોથી ઈશાન ખૂણે 230 કિમી. દૂર આવેલું છે. તેનું પ્રાચીન નામ ગોકન્ના છે. તેનું બારું ત્રિંકોમાલીના ઉપસાગર ઉપર…
વધુ વાંચો >