ખંડ ૬(૨)
ગુજરાતથી ઘોળ
ગુડરિક જ્હૉન
ગુડરિક, જ્હૉન (જ. 17 સપ્ટેમ્બર 1764, ગ્રોનિંગન, નેધરલૅન્ડ્ઝ, [હોલૅન્ડ]; અ. 20 એપ્રિલ 1786, યૉર્ક, ઇંગ્લૅન્ડ) : ડચ-અંગ્રેજ ખગોળશાસ્ત્રી. જ્હૉન ગુડરિકનો જન્મ હોલૅન્ડમાં એક અંગ્રેજ પરિવારમાં થયો હતો; પરંતુ જન્મથી જ બધિર અને એને કારણે મૂક હોઈ, એનું શિક્ષણ એડિનબરોની એક વિશિષ્ટ સ્કૂલમાં થયું. આ દરમિયાન માતાપિતા ઇંગ્લૅન્ડના યૉર્ક ખાતે આવીને…
વધુ વાંચો >ગુડ રોનાલ્ડ એ.
ગુડ, રોનાલ્ડ એ. (જ. 5 માર્ચ 1896, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 11 ડિસેમ્બર 1992, ઇંગ્લૅન્ડ) : વાનસ્પતિક-પારિસ્થિતિકી-(plantecology)ના વીસમી સદીના એક પ્રખર નિષ્ણાત. તેમના મંતવ્ય પ્રમાણે જમીન, તાપમાન અને વરસાદની પરિસ્થિતિ સરખી હોય તેવા પ્રદેશોમાં વનસ્પતિ તેમજ પ્રાણીજીવન સરખું હોય છે. આના અનુસંધાનમાં તેમણે ઉષ્ણ (tropical), ઉપોષ્ણ (sub-tropical), સમશીતોષ્ણ (temperate) અને શીત (cold)…
વધુ વાંચો >ગુડિયાટ્ટમ
ગુડિયાટ્ટમ : તામિલનાડુ રાજ્યની છેક ઉત્તર સીમા પાસે ઉત્તર આર્કટ જિલ્લામાં આશરે 12° 58´ ઉ. અક્ષાંશવૃત્ત અને 78° 53´ પૂ. રેખાંશવૃત્ત પર આવેલું શહેર. તે ચેન્નાઈ શહેરથી લગભગ 170 કિમી. દૂર પશ્ચિમમાં સમુદ્રસપાટીથી આશરે 150થી 300 મી. ઊંચાઈ ધરાવતા પ્રદેશમાં આવેલું સ્થાનિક બજારકેન્દ્ર છે. તેની દક્ષિણેથી પાલાર નદી પશ્ચિમથી પૂર્વ…
વધુ વાંચો >ગુડુચી સત્વ (ગળોસત્વ)
ગુડુચી સત્વ (ગળોસત્વ) : આયુર્વેદનું ઔષધ. લીમડાની ગળોના ચાર ચાર આંગળના કકડા કરી છૂંદીને કલાઈવાળા વાસણમાં પાણી નાખી ચાર પ્રહર સુધી પલાળવા. ત્યારબાદ હાથ વડે ખૂબ મસળીને કપડાથી ગાળી લેવામાં આવે છે. વાસણમાં નીચે ગળોનું સત્વ સફેદ પાઉડર રૂપે તૈયાર થાય ત્યારે પાણી નિતારી તેને સૂકવીને બાટલીમાં ભરી લેવાથી ગળોનું…
વધુ વાંચો >ગુડૂચ્યાદિ ક્વાથ
ગુડૂચ્યાદિ ક્વાથ : આયુર્વેદિક ઔષધ. આયુર્વેદમાં ગળો (ગડૂચી કે અમૃતા) એક ખૂબ મહત્વની ઔષધિ છે. તેના યોગથી આયુર્વેદના અનેક ગ્રંથોમાં વિવિધ ક્વાથ-ઔષધિઓનાં વિવિધ રોગલક્ષી, અનેક ભિન્ન પાઠ આપેલા છે. શારંગધર સંહિતામાં જ ગુડૂચ્યાદિ ક્વાથના નામથી ક્વાથ ઔષધોની યાદીમાં 5 જાતના અને આર્યભિષક ગ્રંથમાં ગળોના પ્રકરણમાં 8 પ્રકારના, ગુડૂચ્યાદિ ક્વાથના પાઠ…
વધુ વાંચો >ગુડેનિયેસી
ગુડેનિયેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. આ કુળના નામથી ઇંગ્લૅન્ડના મહાન પાદરી બિશપ સૅમ્યુઅલ ગુડનૉફ(1743–1827)નું નામ ચિરસ્મરણીય બન્યું છે. બૅંથામ અને હૂકરની વર્ગીકરણ પદ્ધતિમાં તેનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – યુક્તદલા, શ્રેણી – ઇન્ફેરી, ગૉત્ર – કૅમ્પેન્યુલેલિસ, કુળ –ગુડેનિયેસી. આ કુળ પ્રાથમિકપણે ઑસ્ટ્રેલિયાનું…
વધુ વાંચો >ગુણ (કાવ્યમાં)
ગુણ (કાવ્યમાં) : ગદ્યાત્મક કે પદ્યાત્મક દૃશ્ય-શ્રવ્ય કાવ્યમાં ઉચિત શબ્દ, અર્થ અને પરિસ્થિતિજન્ય વિવિધ પ્રકારની રમણીયતા. ગુણો વડે કાવ્યમાં શૈલી અથવા રીતિનું નિર્માણ થાય છે. ભરતમુનિ પૂર્વે ગુણો અને શૈલીની રૂપરેખા તૈયાર થયેલી હશે. તેમનો સ્પષ્ટ સ્વીકાર ભરતથી થયો. ભરતમુનિએ (ઈ. સ. 300) પોતાના નાટ્યશાસ્ત્રમાં શ્લેષ, પ્રસાદ, સમતા, સમાધિ, માધુર્ય,…
વધુ વાંચો >ગુણક
ગુણક : સ્વાયત્ત મૂડીરોકાણમાંના ફેરફાર અને તેને લીધે રાષ્ટ્રીય આવકમાં થતા ફેરફાર વચ્ચેનું પ્રમાણ. આ પ્રકારનો ફેરફાર સમાજના વપરાશી ખર્ચમાં થતા ફેરફાર મારફત થતો હોય છે. જાહેર મૂડીરોકાણની રોજગારી પર પડતી અનુકૂળ અસરો સમજાવવા અંગે ગુણકનો વિચાર ઉદભવ્યો હતો; પરંતુ હવે તેનો ઉપયોગ ચાલુ આવકમાં બહારથી વધારાની ખરીદશક્તિ ઉમેરવાથી ઊભી…
વધુ વાંચો >ગુણક પ્રમાણનો નિયમ
ગુણક પ્રમાણનો નિયમ (law of multiple proportion) : એક જ તત્વ-યુગ્મનાં વિભિન્ન સંયોજનોમાં સરળ સાંખ્યિક સંબંધો દર્શાવતો નિયમ. 1803માં જ્હૉન ડૉલ્ટને દર્શાવ્યું કે જો બે તત્વો अ તથા ब સંયોજાઈને એકથી વધુ સંયોજનો બનાવે તો बનાં નિશ્ચિત વજન સાથે સંયોજાતા अનાં વિવિધ વજનો સાદા ગુણાંકમાં હશે. હાઇડ્રોજન (H2) તથા ઑક્સિજન…
વધુ વાંચો >ગુણચંદ્ર (બારમી શતાબ્દી)
ગુણચંદ્ર (બારમી શતાબ્દી) : આચાર્ય હેમચંદ્રના બે શિષ્યો : રામચંદ્ર અને ગુણચંદ્ર પૈકીના બીજા શિષ્ય. ગુણચંદ્રે રામચંદ્રની સાથે સંયુક્ત રીતે સંસ્કૃતમાં ‘નાટ્યદર્પણ’ અને ‘દ્રવ્યાલંકાર’ની રચના કરી છે. ‘નાટ્યદર્પણ’ સંસ્કૃત નાટ્યશાસ્ત્રનો ગ્રંથ છે. તેમાં 207 કારિકા અને વૃત્તિ છે. તેમાં રૂપકપ્રકાર, વૃત્તિ, રસ, ભાવ, અભિનય, નાયક-નાયિકાભેદ વગેરેનું શાસ્ત્રીય નિરૂપણ છે. ‘દ્રવ્યાલંકાર’…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (ભારતની ભોમમાં ઝાઝેરી ગુજરાતથી ગુજરાતનાં અભયારણ્યો)
ગુજરાત ભારતની ભોમમાં ઝાઝેરી ગુજરાત ‘ગરવી ગુજરાત’ નામ સાંભળતાં જ ગુજરાતી ભાષા, ગુજરાતી પ્રજા અને તેની સંસ્કૃતિની સમુજ્જ્વલ પરંપરાનું ભાન થાય છે. ગુજરાતનાં મૂળ અને કુળની પરંપરા ઘણી સુદીર્ઘ અને સમૃદ્ધ છે. જેમ વૃક્ષને તેમ પ્રજાને પણ તેનાં મૂળિયાં હોય છે. વૃક્ષ જેમ દૂર દૂર સુધી પહોંચેલાં પોતાનાં મૂળિયાં વાટે…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (ઇતિહાસ)
ગુજરાત ઇતિહાસ પ્રાગ્–ઇતિહાસ અને આદ્ય–ઇતિહાસ સંસ્કૃતિના ઉગમકાળથી માનવ લેખનકલા જાણતો નહોતો ને પ્રયોજાતો નહોતો. સંસ્કૃતિનાં હજારો વર્ષોનો વૃત્તાંત અ-લિખિત રહ્યો છે. એ કાલની સંસ્કૃતિને જાણવા માટે અન્ય સમકાલીન સાધનોનો આધાર લેવો પડે છે. આથી સંસ્કૃતિના આ પ્રાગ-અક્ષરજ્ઞાન કે નિર્-અક્ષરજ્ઞાન કાલને ‘પ્રાગ-ઐતિહાસિક કાલ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. પ્રાગ-ઐતિહાસિક સંસ્કૃતિનો સમય પટ…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (અર્થતંત્રથી ગુજરાતમાં રાજકીય પક્ષો અને ચૂંટણીઓ)
ગુજરાત અર્થતંત્ર વસ્તી જાતિસમુદાય : ગુજરાતના મૂળ વતનીઓ હાલ આદિવાસી તરીકે ઓળખાય છે. ગુજરાતમાં 2011માં તેમની વસ્તી 89.17 લાખ હતી. ગુજરાતની કુલ વસ્તીમાં તેમનું પ્રમાણ 14.75 ટકા હતું. તેઓ અગાઉ કાળીપરજ કે રાનીપરજ (રાની – જંગલમાં વસતી પરજ – પ્રજા) તરીકે ઓળખાતા હતા. બી. સી. ગુહાએ તેમને માટે વનજાતિ કે…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (શિક્ષણથી વિજ્ઞાન અને ટૅક્નૉલૉજી)
ગુજરાત શિક્ષણ શિક્ષણની પ્રાચીન પદ્ધતિનાં મુખ્ય ધ્યેયોમાં ધાર્મિકતા અને નૈતિક ભાવનાનો વિકાસ, ચારિત્ર્યનિર્માણ, નાગરિક અને સામાજિક ફરજોનું પાલન, સામાજિક કાર્યકુશળતાનો વિકાસ અને સંસ્કૃતિની જાળવણી, તેનો વિકાસ અને પ્રસાર ગણાવી શકાય. મોટેભાગે શિષ્યોએ ગુરુ પાસે રહી અભ્યાસ કરવો પડતો. આશ્રમ, ગુરુકુળ યા મઠ, પરિષદ, સંઘ જેવી સંસ્થાઓમાં શિક્ષણ અપાતું. 8 વર્ષે…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (ધર્મ અને સંસ્કૃતિથી ગુજરાતી ભાષા અને સાહિત્ય)
ગુજરાત ધર્મ અને સંસ્કૃતિ ધર્મ–સંપ્રદાય ગુજરાતમાં આનર્ત, સુરાષ્ટ્ર, લાટ અને તેની દક્ષિણે અપરાન્ત સુધીના પ્રદેશનો સમાવેશ થતો હતો. ભારતની પશ્ચિમેથી આથર્વણો અને પશ્ચિમોત્તર દિશામાંથી શર્યાતો અહીં આવ્યા ત્યારે સંભવત: વૈદિક ધર્મનાં છૂટાંછવાયાં કેન્દ્રો ઉત્તર ગુજરાત, લાટ અને નર્મદાતટ તથા કચ્છ-સુરાષ્ટ્રમાં હતાં. શર્યાતિએ તેના પુત્ર આનર્તને આ પ્રદેશનું રાજ્ય સોંપ્યું ત્યારથી…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (લલિતકલાઓથી સમૂહમાધ્યમો)
ગુજરાત લલિતકલાઓ સ્થાપત્યકલા ગુજરાતમાં સ્થાપત્યકલાના અવશેષો આદ્ય-ઐતિહાસિક કાલ જેટલા પુરાણા છે. લોથલ, રંગપુર, રોઝડી, આમરા, લાખાબાવળ, પ્રભાસ સોમનાથ, નખત્રાણા, પાબુમઠ, સુરકોટડા, ધોળાવીરા વગેરે ગુજરાતની આદ્ય-ઐતિહાસિક સંસ્કૃતિનાં કેન્દ્રો છે. સ્થાપત્યકીય સ્મારકોની દૃષ્ટિએ લોથલ અને ધોળાવીરા નોંધપાત્ર છે. લોથલનું ખોદકામ ડૉ. એસ. આર. રાવના માર્ગદર્શન નીચે થયું હતું. લોથલનું નગર સારી રીતે…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (રમતગમત અને યુવાપ્રવૃત્તિથી પરિશિષ્ટ)
ગુજરાત રમતગમત અને યુવાપ્રવૃત્તિ રમતગમત પ્રાચીન કાળથી રમત માનવીના જીવનક્રમના એક અંગ તરીકે પ્રસ્થાપિત થયેલી પ્રવૃત્તિ છે. માનવીના ઉત્પત્તિકાળથી તેની મુખ્ય અને મોટી ગતિઓ તેના પગ, હાથ તથા પીઠ દ્વારા થાય છે. પગથી તે ચાલે છે, દોડે છે, કૂદે છે, તરે છે, ઊંચે ચડે છે અને પેટે સરકે છે; હાથથી…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (પાક્ષિક)
ગુજરાત (પાક્ષિક) : ગુજરાત સરકારના માહિતી ખાતા દ્વારા પ્રકાશિત થતું સામયિક. 1 મે 1960ના રોજ ગુજરાત અલગ રાજ્ય તરીકે અસ્તિત્વમાં આવ્યું ત્યારબાદ સરકારની કામગીરી આમજનતા સુધી પહોંચે એ હેતુથી આ સામયિકનો પ્રારંભ થયેલો. આજે એ પાક્ષિક સ્વરૂપે પ્રસિદ્ધ થાય છે. માહિતી કમિશનર આ સામયિકના તંત્રીની જવાબદારી સંભાળે છે. આથી આજ…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (માસિક)
ગુજરાત (માસિક) : મહદ્ અંશે સર્જનાત્મક ગુજરાતી સાહિત્યનું માસિક. એમાં અવારનવાર તત્કાલીન સામાજિક-રાજકીય વિગતો આમેજ થતી. વિ. સં. 1978ના ચૈત્ર અર્થાત્ ઈ. સ. 1922ના એપ્રિલ માસથી એ માસિક શરૂ થયું હતું. સાહિત્ય સંસદના મુખપત્ર રૂપે એ પ્રત્યેક માસની આખરે પ્રસિદ્ધ થતું. એના તંત્રી હતા કનૈયાલાલ માણેકલાલ મુનશી. ગુજરાતી સાહિત્યના મોટા…
વધુ વાંચો >ગુજરાત અર્થશાસ્ત્ર મંડળ
ગુજરાત અર્થશાસ્ત્ર મંડળ : અર્થશાસ્ત્રના સિદ્ધાંતો તથા આર્થિક સમસ્યાઓ પ્રત્યે ચર્ચા-વિચારણા દ્વારા સભાનતા કેળવતી સંસ્થા. સ્થાપના 1969. ભારતના વિખ્યાત અર્થશાસ્ત્રી પ્રો. સી. એન. વકીલ તેના સ્થાપક પ્રમુખ હતા. જાણીતા અર્થશાસ્ત્રી ડૉ. ડી. ટી. લાકડાવાલા પણ તેના પ્રમુખ ચૂંટાયા હતા. મંડળના ઉદ્દેશોમાં આર્થિક બાબતોને સ્પર્શતું સંશોધન કરવું, ચર્ચાસભાઓ, પરિષદો તથા ઓપ…
વધુ વાંચો >