ખંડ ૬(૧)
ક્રિયાથી ગુગનહાઇમ મ્યુઝિયમ
ક્રિયા
ક્રિયા : વ્યાકરણની પરિભાષામાં ધાતુનો અર્થ, ધાતુના અર્થરૂપ પ્રવૃત્તિ, ભાવના. ‘જવું’, ‘મેળવવું’ વગેરે ધાતુઓ દ્વારા જવાની, મેળવવાની ક્રિયાસિદ્ધ કરવા સારુ જે વ્યાપાર – પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તે. ક્રિયા બે પ્રકારની છે : गच्छति(તે જાય છે)માં ચલનાત્મક ક્રિયા (dynamic action) છે. આવી ક્રિયા तिङ् કે कृत् પ્રત્યયો વડે દર્શાવાય છે.…
વધુ વાંચો >ક્રિયાત્મક સંશોધન
ક્રિયાત્મક સંશોધન (Operational research – OR) વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગમાં ઊભા થતા પ્રશ્નોના નિરાકરણ માટે ગણિતશાસ્ત્ર અને આંકડાશાસ્ત્રમાં ચલાવતી સંશોધનાત્મક પ્રક્રિયા. બીજા વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆતમાં યુદ્ધને લગતા અનેક પ્રશ્નો ઉદભવ્યા ત્યારે તેમના નિરાકરણ માટે બ્રિટને ગણિતજ્ઞો, પદાર્થવૈજ્ઞાનિકો અને અન્ય વૈજ્ઞાનિકોનાં ક્રિયાત્મક સંશોધન-જૂથ બનાવ્યાં અને વિવિધ તજજ્ઞોનાં અનુભવ અને કાર્યદક્ષતાની સહાયથી આ પ્રશ્નો…
વધુ વાંચો >ક્રિયા-વિભવ (action potential)
ક્રિયા-વિભવ (action potential) : બાહ્ય પરિબળને કારણે કોષપટલ(cell-membrane)ની સોડિયમ માટેની પારગમ્યતા (permeability) બદલાવાથી ઉદભવતા પટલ (membrane) વિભવના ફેરફારની પ્રક્રિયા. કોષોના બાહ્ય આવરણરૂપ કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોનું પ્રમાણ અલગ અલગ હોય છે. તેનું કારણ કોષપટલની પૂર્વનિશ્ચિત અપૂર્ણ પારગમ્યતા (semipermeability) છે. કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોના અલગ પ્રમાણને કારણે બંને બાજુના વિદ્યુતભારમાં તફાવત…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ રંગકો
ક્રિયાશીલ રંગકો : કાપડના રેસા સાથે પ્રક્રિયા કરી, સહસંયોજક બંધ બનાવી કાપડને રંગે તેવા રંગો. વૅટ અને ઍઝોઇક રંગકો સુતરાઉ કાપડને અવશોષણ(absorption)થી રંગે છે તેના કરતાં આ રંગકો વધુ સારી રીતે પ્રક્રિયા કરીને ધોલાઈ સામે ટકાઉપણું (wash fastness) અને ચમક (brilliance) દર્શાવે છે. 1955માં તે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યા અને હાલમાં…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ સમૂહો
ક્રિયાશીલ સમૂહો : રાસાયણિક સંયોજનના ભાગ રૂપે વિશિષ્ટ પ્રકારની પ્રક્રિયાઓ કરી શકે તેવા પરમાણુ યા પરમાણુ-સમૂહ. આ શબ્દો કાર્બનિક રસાયણના સંદર્ભમાં વપરાય છે, જે તેના વિભાગીકરણનો પાયો છે. સંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન સામાન્યત: ઓછાં સક્રિય સંયોજનો છે. તેમાં એક કે વધુ દ્વિબંધ અથવા ત્રિબંધ દાખલ કરાતાં તેના અણુની ક્રિયાશીલતા ખૂબ વધી જાય…
વધુ વાંચો >ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી
ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી : મૂત્રપિંડની કાર્યશીલતા દર્શાવતી મહત્વની નિદાનલક્ષી કસોટી. આ પ્રકારની બે કસોટીઓ છે; લોહીમાં યુરિયા-નાઇટ્રોજનનું પ્રમાણ અને સીરમ(રુધિરરસ)માં ક્રિયેટિનીનની સપાટી. ક્રિયેટિનીનની સીરમ-સપાટી મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતાનો સચોટ આંક દર્શાવે છે. ખોરાકમાં જો પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધુ હોય તો મૂત્રપિંડની સામાન્ય કાર્યશીલતા સાથે પણ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ વધે છે. આમ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ…
વધુ વાંચો >ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo)
ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo) (જ. આશરે 1430થી 1435, વેનિસ, ઇટાલી; અ. આશરે 1493થી 1495, ) : બળૂકી અભિવ્યક્તિ માટે જાણીતા ઇટાલિયન રેનેસાંસ-ચિત્રકાર. તેમણે ચિત્રકાર પિતા જેકોપો ક્રિવેલી હેઠળ પ્રારંભિક તાલીમ લીધેલી. ત્યાર બાદ તેઓ વેનિસના ચિત્રકાર બંધુઓ ઍન્તૉનિયો વિવારિની અને બાર્તૉલોમિયો વિવારિનીના અને એ પછી પાદુઆના ચિત્રકાર આન્દ્રેઆ માન્તેન્યાના પ્રભાવ…
વધુ વાંચો >ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર
ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર : અમેરિકાનું પ્રતિષ્ઠિત અખબાર. 1908માં મેરી બેકર એડીએ લોકપ્રિય વર્તમાનપત્રોમાં આવતા સનસનાટીભર્યા સમાચારો અને રજૂઆતના વિરોધ રૂપે અમેરિકાના બૉસ્ટન શહેરમાંથી આ દૈનિક પ્રગટ કર્યું. સમાચારોની વિચારપૂર્ણ રજૂઆત અને રાજકીય, સામાજિક અને આર્થિક વિકાસના દીર્ઘર્દષ્ટિભર્યા વિશ્લેષણને કારણે આ અખબાર અમેરિકાનું અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત વર્તમાનપત્ર બન્યું. પ્રથમ દાયકામાં રાષ્ટ્રીય વાચકવર્ગને…
વધુ વાંચો >ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ
ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ : જુઓ સેવંતી
વધુ વાંચો >ક્રિસ્ટલગ્રોથ
ક્રિસ્ટલગ્રોથ : કુદરતી તેમજ કૃત્રિમ સ્ફટિકના વિકાસની પ્રક્રિયા. આધુનિક ઉપકરણોમાં સ્ફટિકના વિવિધ ઉપયોગ થવા લાગ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે ફ્રિક્વન્સી કંટ્રોલ ઑસિલેટરમાં ક્વાર્ટ્ઝ; પોલરોડમાં CaCO3; NaNO3; ટ્રાન્સડ્યુસરમાં ક્વાર્ટ્ઝ તથા ADP; વિકિરણ-જ્ઞાપકમાં KCl; ઇન્ફ્રારેડ ઑપ્ટિક્સમાં LiF2; ટ્રાન્ઝિસ્ટરમાં Ge અને Si; મેસર અને લેસરમાં રૂબી તથા GaAs; સોલર સેલમાં GaAs અને CdS વગેરે.…
વધુ વાંચો >ખારી
ખારી (1) : સાબરકાંઠા, અમદાવાદ અને ખેડા જિલ્લામાં વહેતી તથા સાબરમતીને મળતી ગુજરાતની એક નદી. તે સિંચાઈની ર્દષ્ટિએ ખૂબ જ ઉપયોગી છે. તે હિંમતનગરથી 16 કિમી. દૂર કેશવપુરા ગામ પાસેની ટેકરીઓમાંથી નીકળે છે. તેની કુલ લંબાઈ 160 કિમી. છે. સમતળ પ્રદેશમાંથી વહેતી નદીના ઉપરના કાંઠે માટીનો બંધ હતો. ખારી નદીમાંથી…
વધુ વાંચો >ખાર્કોવ
ખાર્કોવ : યુક્રેનમાં આવેલું વહીવટી કેન્દ્ર અને મહત્ત્વનું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન 50° 00´ ઉ. અ. અને 36° 15´ પૂ. રે. જિલ્લાનું ક્ષેત્રફળ 31,000 ચોકિમી. છે. તેની ઉત્તરે સુમી અને બેલગોરોડ જિલ્લા, પૂર્વ તરફ લુગાવ્સ્ક જિલ્લો, દક્ષિણે ડોનેટ્સ્ક અને નેપ્રોપેટ્રોવસ્ક અને પશ્ચિમે પોલ્ટાવા જિલ્લો છે. આ પ્રદેશ સપાટ ઘાસના મેદાનની ખંડસ્થ…
વધુ વાંચો >ખાર્ટૂમ
ખાર્ટૂમ : આફ્રિકામાં ઇજિપ્તની દક્ષિણે આવેલા સુદાન રાજ્ય અને પ્રાંતનું પાટનગર. ભૌ. સ્થાન 15° 36´ ઉ. અ. અને 32° 32´ પૂ. રે. ખાર્ટૂમ કૅરોથી દક્ષિણે 1,600 કિમી.ના અંતરે આવેલું છે. નાઈલ નદીના પુલો દ્વારા તે ઉત્તર ખાર્ટૂમ અને ઑમડરમન શહેરો સાથે જોડાયેલું છે. 1821માં ઇજિપ્તના ખેદીવ મહમદઅલીની લશ્કરી છાવણી અહીં…
વધુ વાંચો >ખાલસા
ખાલસા : શીખોનો સંપ્રદાય. ખાલસા એટલે શુદ્ધ માર્ગ. આ સંપ્રદાયની સ્થાપના દશમા અને છેલ્લા ગુરુ ગોવિંદસિંહે 1699માં કરી હતી. ખાલસા દ્વારા તેમણે શીખોને સંગઠિત બની ધાર્મિક તેમજ નૈતિક શૌર્ય દાખવવા આજ્ઞા કરી અને સિંહના જેવું મર્દાનગીભર્યું જીવન ગુજારવાનો આદેશ આપ્યો. આ બાબતની સ્મૃતિ સતત તાજી રહે એ માટે પુરુષોના નામના…
વધુ વાંચો >ખાલિદ બિન વલીદ
ખાલિદ બિન વલીદ (જ. 592, મક્કા; અ. 642 મદીના) : મહમદ પયગંબરના સાથી અને સરસેનાપતિ. તેમનું પૂરું નામ ખાલિદ બિન વલીદ બિન મુગીરા અલ્ મખ્ઝૂમી અલ્ કરશી હતું. તેમના પિતા અલ્ વલીદ મક્કા શહેરના એક ધનવાન નબીરા અને સરદાર હતા. કુરેશ લોકોની લશ્કરી આગેવાની ખાલિદના કુટુંબ મખ્ઝૂમના હાથમાં હતી. તેમનો…
વધુ વાંચો >ખાલ્ડિયા-સંસ્કૃતિ
ખાલ્ડિયા-સંસ્કૃતિ : ઈ. પૂ.ની પશ્ચિમ એશિયાની પ્રાચીન સંસ્કૃતિ. સેમિટિક જાતિની ખાલ્ડિયાની પ્રજાએ ઈ. પૂ. 625માં પોતાનું સ્વતંત્ર રાજ્ય સ્થાપ્યું. ઈ. પૂ. 612માં ખાલ્ડિયાઈ રાજાએ ઍસિરિયાઈ સામ્રાજ્યનો અંત લાવી ખાલ્ડિયાઈ સામ્રાજ્ય સ્થાપ્યું જે ઈરાનના રાજા સાયરસે એમને હરાવ્યા ત્યાં સુધી ઈ. પૂ. 539 સુધી ટક્યું. ખાલ્ડિયાઈ પ્રજાનું વર્ચસ્ સ્થપાતાં મેસોપોટેમિયાની સંસ્કૃતિ…
વધુ વાંચો >ખાવડાના અભિલેખો
ખાવડાના અભિલેખો : આ અભિલેખો ક્ષત્રપવંશી રાજાઓનાં શાસનની કાલગણના માટે ઉપયોગી છે. ખાવડા બેટ કચ્છના રણમાં પચ્છમ તાલુકામાં આવેલો છે. ખાવડાથી અગ્નિખૂણે 24 કિમી. દૂર અંધૌ ગામે વર્ષ 11 અને 52ની સાલવાળા ચાર પાળિયા ઉપરના લેખો મળ્યા છે. ત્યાર બાદ એક અંધૌ ગામેથી અને બીજો ખાવડાથી ક્ષત્રપકાલીન ચષ્ટન્ રુદ્રદામાના સંયુક્ત…
વધુ વાંચો >ખાસી ટેકરીઓ
ખાસી ટેકરીઓ : પૂર્વ ભારતના મેઘાલય રાજ્યનો મધ્યવર્તી ભાગ. આ ટેકરીઓવાળા વિસ્તારમાં શિલાગનો ઉચ્ચ પ્રદેશ સમાવિષ્ટ છે. ખાસી ટેકરીઓ પૈકી શિલાગ નજીકનો ડુંગર સૌથી ઊંચો છે. શિલાગના ડુંગરની દક્ષિણે ગ્રૅનાઇટ ખડકોનો બનેલો પ્રદેશ છે. મધ્યનો ઉચ્ચ પ્રદેશ ક્રિટેશિયસ કાળના રેતીખડકોનો બનેલો છે. ખાસી ટેકરીઓનો પ્રદેશ ભારે વરસાદનો પ્રદેશ છે અને…
વધુ વાંચો >ખાસી લોકો
ખાસી લોકો : આસામની ખાસી ટેકરીઓના વિસ્તારમાં વસતી માતૃમૂલક જનજાતિ. મ્યાનમારમાંથી આવેલા આ લોકો માગોલૉઇડ જનજાતિ પ્રકારના છે. તેમની ચામડીનો રંગ કાળા સાથે પીળો છે. તેમની ગરદન ટૂંકી, નાક બેઠેલું, ચપટું, આંખ ઝીણી અને ગાલનાં હાડકાં ઊપસેલાં હોય છે. તેમનાં શરીર હૃષ્ટપુષ્ટ પણ ઠીંગણાં હોય છે. સ્ત્રી અને પુરુષો બંને…
વધુ વાંચો >ખાંટ, અશોક
ખાંટ, અશોક (જ. 2 જૂન 1959, ભાયાવદર, સૌરાષ્ટ્ર, ગુજરાત) : વાસ્તવવાદી ફોટોરિયાલિસ્ટ શૈલીમાં ચિત્ર સર્જન કરનાર ગુજરાતના આધુનિક ચિત્રકાર. આધુનિક ચિત્રકલાની ‘ફોટો-રિયાલિઝમ’ શાખામાં તેઓ ગુજરાતના ગ્રામીણ-કૃષિ જીવનને તાશ કરતાં ચિત્રો ચીતરે છે. સૌરાષ્ટ્રના અંતરિયાળ ગામડાના એક ખેડૂત પરિવારમાં તેમનો જન્મ થયેલો. શાલેય અભ્યાસ દરમિયાન જ તેમને ચિત્રકલાની લગની લાગેલી તે…
વધુ વાંચો >