ખંડ ૪
ઔરંગાથી કાંસું
કાર્નોટાઇટ
કાર્નોટાઇટ : રા. બં. – K2(UO2)2(VO4)2 1-3H2O; સ્ફ. વ. – મૉનોક્લિનિક; સ્વ. – ર્હોમ્બોઇડલ કે ડાયમંડ આકારના ‘b’ અક્ષ પર લંબાયેલા ચપટા સૂક્ષ્મ સ્ફટિકો વેરવિખેર જથ્થામાં, આવરણ સ્વરૂપે, ચૂર્ણ સ્વરૂપે અથવા સૂક્ષ્મ સ્ફટિકમય સમૂહ તરીકે; રં. – સોનેરી કે ખુલ્લો લાલાશ પડતો પીળો; સં. – (001) સ્વરૂપને સમાંતર સુવિકસિત, અબરખની…
વધુ વાંચો >કાર્નો, નિકોલસ લિયોનાર્દ સાદી
કાર્નો, નિકોલસ લિયોનાર્દ સાદી (જ. 1 જૂન 1796, પૅરિસ; અ. 24 ઑગસ્ટ 1832, પૅરિસ) : ઉષ્માયંત્રોના સિદ્ધાંત સાથે સંબંધ ધરાવનાર, ઉત્ક્રમણીય (reversible) આદર્શ કાર્નો ચક્ર(Carnot cycle)નું વર્ણન કરનાર ફ્રેન્ચ ઇજનેર તથા ભૌતિકશાસ્ત્રી. વિખ્યાત ફ્રેન્ચ ક્રાંતિવીર લાઝારે કાર્નોના જ્યેષ્ઠ પુત્ર થાય. તેમના જન્મ સમયે પૅરિસમાં, ઈરાનના શીરાઝ શહેરના મધ્યકાલીન કવિ અને…
વધુ વાંચો >કાર્પ માછલી
કાર્પ માછલી (Carp) : મીઠા જળાશયમાં રહેતી અને માનવખોરાક તરીકે સ્વાદિષ્ટ ગણાતી Cyprinidae કુળની માછલી. ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશની આ માછલીનો ઉછેર રશિયા અને જર્મની જેવા પાશ્ચાત્ય દેશોમાં પણ કરવામાં આવે છે. કાર્પ માછલીનાં જડબાંમાં દાંત હોતા નથી અને તે ખોરાક તરીકે મુખ્યત્વે સૂક્ષ્મ જીવોનું પ્રાશન કરે છે. જોકે ઘાસ કાર્પ…
વધુ વાંચો >કાર્પાચિયો, વિત્તોરે
કાર્પાચિયો, વિત્તોરે (Carpaccio, Vittore) (જ. આશરે 1460, વેનિસ, ઇટાલી; અ. 1525/1526, વેનિસ, ઇટાલી) : પ્રારંભિક રેનેસાંસની વેનેશિયન શાખાનો પ્રમુખ ચિત્રકાર. એ લાત્ઝારો બાસ્તિયાનીનો શિષ્ય હતો એવું અનુમાન આજે કરવામાં આવે છે અને એનાં પ્રારંભિક ચિત્રો ઉપર જેન્તિલે બેલિની અને ઍન્તૉનેલો દા મેસિનાનો પ્રભાવ જોવા મળે છે. આરંભ કાળની એની ચિત્રકૃતિઓમાંથી…
વધુ વાંચો >કાર્પેટ બીટલ
કાર્પેટ બીટલ : ઢાલપક્ષ (Coleoptera) શ્રેણીના Dermestidae કુળની Anthrenus scrophulariae, A. vorax અને Attagenus piceus કીટકની ઇયળો તેમજ પુખ્ત અવસ્થાના ભમરા. સંગ્રહસ્થાનોમાં રાખેલા ધાબળા, ગરમ કપડાં, ઊન, વાળ અને પીંછાંની બનાવટો, ઠાંસેલાં પ્રાણીઓના અને સંગૃહીત કીટકોના નમૂનાઓ, ચામડું, માંસ અને તેનાં ઉત્પાદનો, દૂધનો પાઉડર, સુતરાઉ અને રેશમી કાપડ વગેરેને આ…
વધુ વાંચો >કાર્પેથિયન હારમાળા
કાર્પેથિયન હારમાળા : મધ્ય યુરોપના સ્લોવેકિયા, પોલૅન્ડ, યુક્રેન, મોલ્દોવા અને રુમાનિયામાંથી પસાર થતી અર્ધચન્દ્રાકાર હારમાળા. ભૌ. સ્થાન : તે 480 00’ ઉ. અ. અને 240 00’ પૂ.રે.ની આજુબાજુ વિસ્તરેલી છે, તેની લંબાઈ 1450 કિમી. જેટલી છે. તેની ઉત્તરે સ્લોવેકિયા અને પોલૅન્ડની સીમા પર મધ્ય ટાટ્રા હારમાળા આવેલી છે. કાર્પેથિયન પર્વતમાળામાંથી…
વધુ વાંચો >કાર્પેન્ટરિયાનો અખાત
કાર્પેન્ટરિયાનો અખાત : ઑસ્ટ્રેલિયાની ઉત્તરે પૅસિફિક મહાસાગરનો ભાગ ગણાતી અરાફુરા સમુદ્રની છીછરી ચતુષ્કોણીય ખાડી. ભૌ. સ્થાન : 140 00’ દ. અ. અને 1390 00’ પૂ. રે.. તેનો કુલ વિસ્તાર 3,10,000 ચોકિમી. તથા તેની મહત્તમ ઊંડાઈ 70 મીટર છે. પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ તે આશરે 600 કિમી. લાંબી તથા ઉત્તરથી દક્ષિણ તરફ…
વધુ વાંચો >કાર્પૉવ, આનાતોલી
કાર્પૉવ, આનાતોલી (જ. 5 મે 1951, લેનિનગ્રાડ, રશિયા) : રશિયાનો વિશ્વવિજેતા ચેસખેલાડી. પિતા ચેસના અચ્છા ખેલાડી હતા તેથી તેમને રમતા જોઈને નિયમપૂર્વક રમતાં શીખ્યા. સાતમા વર્ષે તો સ્કૂલના મોટી ઉંમરના ચેસના વિદ્યાર્થી-ખેલાડીઓ સામે રમવા લાગ્યા. તેરમે વર્ષે ઑલ યુનિયન સ્કૂલમાં તે સૌથી નાના ખેલાડી હતા. એક વર્ષ પછી રશિયાનાં આગળ…
વધુ વાંચો >કાર્પ્યુ, જ્યાં બાપ્તિસ્તે
કાર્પ્યુ, જ્યાં બાપ્તિસ્તે [જ. 11 મે 1827, વાલેન્સિનેન (Valencinennes), ફ્રાંસ; અ. 12 ઑક્ટોબર 1875, ફ્રાંસ] : ઓગણીસમી સદીના ફ્રાંસનો પ્રમુખ શિલ્પી. ફ્રેન્ચ શિલ્પી ફ્રાંસ્વા રુદ હેઠળ તાલીમ મેળવ્યા બાદ કાર્પ્યુને ‘રોમ પ્રાઇઝ’ મળ્યું. આ ખિતાબ જીતવા બદલ તેને 1854થી 1861 સુધી રોમમાં નિવાસ કરવાની તક મળી. રોમ જઈ તેણે માઇકૅલેન્જેલો,…
વધુ વાંચો >કાર્બ-એનાયન (કાર્બ-ઋણાયન carbanion)
કાર્બ-એનાયન (કાર્બ-ઋણાયન, carbanion) : ઋણ વીજભાર ધરાવતા મધ્યવર્તીઓ. તેનાં મધ્યસ્થ કાર્બન ઉપર ત્રણ કાર્બનિક સમૂહો તથા આઠ ઇલેક્ટ્રૉન હોય છે. C-H, C-હેલોજન, C-ધાતુ અને C-C બંધના વિખંડન(cleavage)માં કાર્બ-એનાયન બનતાં હોય છે. H-CX3 ↔ H+ + C આ ઋણાયન શક્ય હોય તો સંસ્પંદન (resonance) દ્વારા સ્થાયિત્વ મેળવે છે. આ ઋણાયનમાંના કાર્બનનું…
વધુ વાંચો >ઔરંગા
ઔરંગા : દક્ષિણ ગુજરાતની નદી. શરૂઆતમાં બે અલગ શાખાઓ માન અને તાન નામથી ઓળખાતી. નદીઓનો સંગમ ધરમપુર તાલુકામાં થતાં તે ઔરંગા તરીકે ઓળખાય છે. ધરમપુરની ટેકરીઓમાંથી નીકળી અંતે વલસાડ શહેર નજીક અંબિકા નદીથી 12.88 કિમી. દક્ષિણે દરિયાને મળે છે. તેના મુખથી 8 કિમી. સુધી ભરતીની અસર જણાય છે અને નાની…
વધુ વાંચો >ઔરંગાબાદ (બિહાર)
ઔરંગાબાદ (બિહાર) : બિહાર રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 24o 45′ ઉ. અ. અને 84o 22′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 3,389 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે જહાનાબાદ જિલ્લો, પૂર્વ તરફ ગયા જિલ્લો, દક્ષિણ તરફ પાલામૌ જિલ્લો (ઝારખંડ) તથા ગયા જિલ્લાનો…
વધુ વાંચો >ઔરંગાબાદ (મહારાષ્ટ્ર)
ઔરંગાબાદ (મહારાષ્ટ્ર) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક અને શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 19o 53′ ઉ. અ. અને 75o 20′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 10,106 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે જલગાંવ, પૂર્વે જાલના, દક્ષિણે બીડ અને અહમદનગર તથા પશ્ચિમે અહમદનગર તેમ…
વધુ વાંચો >ઔરંગાબાદનું ગુફાસ્થાપત્ય
ઔરંગાબાદનું ગુફાસ્થાપત્ય : ઔરંગાબાદની ગુફાઓ મહાયાન બૌદ્ધ ગુફાસ્થાપત્યનાં છઠ્ઠી સદીનાં ઉદાહરણો છે. આ જ પ્રકારની બીજી ગુફાઓ અજંતા અને ઇલોરામાં જોવા મળે છે. ઔરંગાબાદની ગુફાઓ અજંતા, ઇલોરા પછીની છે; તે બે વિસ્તારમાં છે. પહેલામાં નં. 1 અને 3માં અજંતાની પ્રણાલીની અસર જોવા મળે છે અને બીજામાં નં. 2, 5, 6,…
વધુ વાંચો >ઔલખ, અજમેરસિંહ
ઔલખ, અજમેરસિંહ (જ. 19 ઑગસ્ટ 1942, કુંભરવાલ, જિ. બરનાલા, પંજાબ; અ. 15 જૂન 2017, મનસા, પંજાબ) : પંજાબી નાટ્યકાર. તેમણે પંજાબી ભાષા અને સાહિત્યમાં એમ.એ.ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી. તેમને તેમની પુરસ્કૃત કૃતિ ‘ઇશ્ક બાઝ નમાજ હજ્જ નાહી’ બદલ 2006ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો છે. તેઓ અંગ્રેજી અને…
વધુ વાંચો >ઔલી સ્કીઇંગ કેન્દ્ર
ઔલી સ્કીઇંગ કેન્દ્ર : હિમાલયના ચમોલી ગઢવાલમાં આવેલું બરફ પરની રમતોનું જાણીતું કેન્દ્ર. ઉત્તરાખંડ રાજ્યના ચમોલી જિલ્લામાં આવેલા ગામ જોષીમઠથી 16 કિમી. દૂર આવેલું આ કેંદ્ર એશિયાભરમાં વિખ્યાત છે. ભૂતપૂર્વ ઉત્તરપ્રદેશના ચમોલી જિલ્લાનું પ્રથમ અને દેશનું નવું, બરફીલા ઢોળાવોવાળું આ હિમક્રીડા કેંદ્ર દુનિયાના નકશામાં તેજ ગતિએ ઊભરી રહ્યું છે. ઔલીના…
વધુ વાંચો >ઔષધ-અભિજ્ઞાન
ઔષધ-અભિજ્ઞાન (pharmacognosy) : ખાદ્યપદાર્થો સિવાયના, ઔષધો તરીકે ઉપયોગી એવા નૈસર્ગિક પદાર્થો અંગે જીવશાસ્ત્ર, જીવરસાયણ અને અર્થશાસ્ત્રની ર્દષ્ટિએ થતો અભ્યાસ. આ પદાર્થો મુખ્યત્વે વનસ્પતિજન્ય હોય છે, જોકે પ્રાણીજન્ય પદાર્થોની સંખ્યા પણ નજેવી ન ગણાય. આ પદાર્થો જેમાંથી મેળવવામાં આવતા હોય તેવાં વૃક્ષ કે છોડવા(અથવા પ્રાણીઓ)નો સઘન અભ્યાસ, તેની વિવિધ જાતો તથા…
વધુ વાંચો >ઔષધ કુપ્રયોગ અને ઔષધ વ્યસનાસક્તિ
ઔષધ કુપ્રયોગ અને ઔષધ વ્યસનાસક્તિ આયુર્વિજ્ઞાનના સિદ્ધાંતો તથા સામાજિક રૂઢિઓથી જુદો પડતો દવાઓનો ઉપયોગ એટલે ઔષધ કુપ્રયોગ. તબીબી સલાહથી અથવા તેના વગર પણ સ્વપ્રયોગ (self medication) રૂપે, મનોરંજન માટે કે ઉત્સુકતાને કારણે પણ તેમ થતું હોય છે. આવી રીતે લેવાતી દવા વધુ માત્રામાં (excess dose) અથવા વધુ સમય માટે કે…
વધુ વાંચો >ઔષધકોશ
ઔષધકોશ (pharmacopaea) : ફાર્માસિસ્ટને ઔષધો અંગેની વિવિધ પ્રકારની માહિતી પૂરી પાડતો પ્રમાણભૂત અધિકૃત ગ્રંથ. ‘ફાર્માકોપિયા’ શબ્દ ગ્રીક ‘pharmakon = ઔષધ’ અને ‘poicin = બનાવવું’ ઉપરથી બનેલો છે. આ ગ્રંથનું કાર્યક્ષેત્ર જે તે ભૌગોલિક પ્રદેશ પૂરતું મર્યાદિત હોય છે. આધુનિક અર્થમાં જોઈએ તો ‘ફાર્માકોપિયા’ એટલે શાસકીય એકમના ઔષધશાસ્ત્રના નિષ્ણાતો દ્વારા માન્ય…
વધુ વાંચો >ઔષધચિકિત્સા, મૂત્રપિંડના રોગોમાં
ઔષધચિકિત્સા, મૂત્રપિંડના રોગોમાં : મૂત્રપિંડના રોગોમાં ઔષધ અને સારવાર કરવી તે. મૂત્રપિંડના રોગના દર્દીમાં મૂત્રપિંડના રોગની સારવાર ઉપરાંત જો તેને અન્ય કોઈ રોગ કે વિકાર હોય તો તેની સારવાર પણ કરવી પડે છે. (જુઓ ‘ઉત્સર્ગતંત્ર’.) કેટલીક દવાઓ શરીરમાંથી મુખ્યત્વે મૂત્રપિંડ દ્વારા જ બહાર નીકળતી હોય છે. મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતા(renal failure)ના દર્દીમાં…
વધુ વાંચો >