ખંડ ૩
ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)
ઈલેટિનેસી
ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…
વધુ વાંચો >ઈલેસ્ટોમર
ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ઈલોરા
ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…
વધુ વાંચો >ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ
ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ
ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…
વધુ વાંચો >ઈવાન્સ, ઑલિવર
ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…
વધુ વાંચો >ઈવાલ, યોહૅનિસ
ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…
વધુ વાંચો >ઈવોલ્વુલસ
ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).
વધુ વાંચો >ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં
ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…
વધુ વાંચો >ઈશાનવર્મા
ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…
વધુ વાંચો >એવરેસ્ટ શિખર
એવરેસ્ટ શિખર : પૃથ્વી પરનું મહત્તમ ઊંચાઈ ધરાવતું ગિરિશિખર. એશિયાની દક્ષિણે આવેલી હિમાલય પર્વતરચના પૈકીની મધ્યઅક્ષીય હારમાળાની ઉત્તરે, નેપાલ-તિબેટની સરહદે, પરંતુ નેપાલની ભૌગોલિક હદમાં આવેલું છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 28° ઉ. અ. અને 87° પૂ. રે. પર તે બે શિખર-ટોચમાં વિભાજિત છે. ઉત્તરીય ટોચ સમુદ્રસપાટીથી 8,848 મીટરની અને દક્ષિણટોચ 8,748…
વધુ વાંચો >એવલિન, જૉન
એવલિન, જૉન (જ. 31 ઑક્ટોબર 1620, વૉટન, સરે, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 27 ફેબ્રુઆરી 1706, વૉટન) : અંગ્રેજ રોજનીશીકાર અને લેખક. તેમણે લલિત કળાઓ, વનવિદ્યા અને ધાર્મિક વિષયો પર આશરે 30 જેટલાં પુસ્તકો લખ્યાં છે. લગભગ આખી જિંદગી દરમિયાન લખેલી તેમની ડાયરી સત્તરમી સદીના ઇંગ્લૅન્ડના સામાજિક, સાંસ્કૃતિક, ધાર્મિક અને રાજકીય જીવનને લગતી…
વધુ વાંચો >એવિગ્નોન
એવિગ્નોન : ફ્રાન્સના અગ્નિખૂણામાં ર્હોન નદીને કિનારે આવેલું કૃષિકેન્દ્ર અને ઐતિહાસિક નગર. રોમન યુગમાં તે સમૃદ્ધ નગર હતું. પાંચમી સદીમાં ઉત્તર યુરોપીય આક્રમણને લીધે પતન થયું. ફ્રાન્સના રાજા ફિલિપના પ્રભાવ હેઠળ ચૂંટાયેલા પોપ ક્લૅમન્ટ પાંચમાએ 1309થી 1377 સુધી આ નગરમાં નિવાસ કર્યો. આ ગાળો ઇતિહાસમાં ‘એવિગ્નોન પોપશાહી’ કે ‘બૅબિલોનિયન કૅપ્ટિવિટી…
વધુ વાંચો >ઍવિસીનિયા
ઍવિસીનિયા : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ઍવિસીનિયેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Avicennia officinalis Linn. (બં., હિં. બીના, બાની; ગુ. તવરિયા, તીવાર; તા. કાંડલ; મલા. ઓયેપાતા, મ. તીવાર; અં. વ્હાઇટ મૅન્ગ્રોવ) છે. ભારતમાં આ ઉપરાંત, A. alba Blume (બં. બીન) અને A. marina Vierh (તા. વેંકેદાન; તે. મડા; ગુ. મકાડ,…
વધુ વાંચો >એવિસીનિયેસી
એવિસીનિયેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બૅન્થામ અને હૂકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તેનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – યુક્તદલા (Gamopetalae), શ્રેણી – દ્વિસ્ત્રીકેસરી (Bicarpellatae), ગોત્ર – લેમીએલીસ, કુળ – એવિસીનિયેસી. ગર્ભવિદ્યાકીય વિશિષ્ટ લક્ષણોને લઈને સ્વામી અને પદ્મનાભને પ્રજાતિ – Avicenniaને વર્બિનેસી કુળમાંથી અલગ કરી તેને…
વધુ વાંચો >એવીના એલ.
એવીના એલ. (Avena L.) : જુઓ ઓટ.
વધુ વાંચો >એવેન્ચ્યુરાઇન
એવેન્ચ્યુરાઇન (aventurine) : (1) સોનેરી આગંતુક કણો ધરાવતો એક પ્રકારનો કાચ. (2) ચમકવાળા આગંતુક કણો ધરાવતા કાચ જેવા દેખાવવાળા, પારદર્શક કે ક્વાર્ટ્ઝ અથવા ફેલ્સ્પાર માટે વિશિષ્ટપણે વપરાતો પર્યાય. (3) અબરખ, હેમેટાઇટ અથવા અન્ય ખનિજની પતરીઓનાં આભલાંથી સુશોભિત ક્વાર્ટ્ઝની એક જાત. (4) અમુક વિભંજન-સપાટીઓમાંથી રતાશ પડતું પરાવર્તન કરતો આલ્બાઇટ ફેલ્સ્પારનો એક…
વધુ વાંચો >એવેરહોએસી કુળ
એવેરહોએસી કુળ (Averrhoaceae family) : જુઓ ઑક્સેલિડેસી (oxalidaceae).
વધુ વાંચો >ઍવૉગૅડ્રો આંક
ઍવૉગૅડ્રો આંક (Avogadro number) : અગત્યનો ભૌતિક અચળાંક. તેની સંજ્ઞા N (NA, No અથવા L) છે. એક મોલ શુદ્ધ પદાર્થમાં રહેલા પ્રાથમિક ઘટકો(entities)ની સંખ્યા ઍવૉગૅડ્રો આંક તરીકે ઓળખાય છે. કાર્બન સમસ્થાનિક C-12ના પૂરા 12 ગ્રામમાં જેટલા પરમાણુઓ હોય તેટલા જ પ્રાથમિકો ઘટકો કોઈ પણ શુદ્ધ પદાર્થના એક મોલમાં હોય છે.…
વધુ વાંચો >ઍવૉગૅડ્રોનો સિદ્ધાંત
ઍવૉગૅડ્રોનો સિદ્ધાંત (Avogadro’s law) : 1811માં ઇટાલિયન રસાયણજ્ઞ એમેડિયો ઍવૉગૅડ્રોએ રજૂ કરેલી પરિકલ્પના (hypothesis). સમાન તાપમાન અને દબાણે વાયુઓ કે બાષ્પના સમાન કદમાં અણુઓની એકસરખી સંખ્યા હોય છે. આ પરિકલ્પનાની અગત્ય તરફ સૌપ્રથમ ઇટાલિયન સ્ટેનિસ્લો કેનિઝારોએ 1858માં ધ્યાન દોર્યું. આ પરિકલ્પનાની વિવિધ દિશાએથી સાબિતી મળતાં તેને રસાયણવિજ્ઞાનની વિચારસરણીમાં સિદ્ધાંત કે…
વધુ વાંચો >