ખંડ ૩
ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)
ઈલેટિનેસી
ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…
વધુ વાંચો >ઈલેસ્ટોમર
ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ઈલોરા
ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…
વધુ વાંચો >ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ
ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ
ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…
વધુ વાંચો >ઈવાન્સ, ઑલિવર
ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…
વધુ વાંચો >ઈવાલ, યોહૅનિસ
ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…
વધુ વાંચો >ઈવોલ્વુલસ
ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).
વધુ વાંચો >ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં
ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…
વધુ વાંચો >ઈશાનવર્મા
ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…
વધુ વાંચો >એડિપિક ઍસિડ
એડિપિક ઍસિડ : એલિફેટિક ડાઇકાર્બૉક્સિલિક ઍસિડ. શાસ્ત્રીય નામ હેક્ઝેઇન-1, 6-ડાયોઇક અથવા 1, 4-બ્યૂટેનડાઇકાર્બૉક્સિલિક ઍસિડ; સૂત્ર HOOC(CH2)4COOH. શરૂઆતમાં તે ચરબી (લૅટિન ‘એડેપ્સ’)માંથી મેળવવામાં આવતો તેથી આ નામ પડ્યું હતું. બીટના રસમાં તે હોય છે. સાઇક્લોહેક્ઝેનોનના ઉપચયન (oxidation) – હવા અને વેનેડિયમ પેન્ટોક્સાઇડ ઉદ્દીપક અથવા નાઇટ્રિક ઍસિડ દ્વારા મોટા પ્રમાણમાં તેનું ઉત્પાદન…
વધુ વાંચો >ઍડિસ-અબાબા
ઍડિસ-અબાબા : ઇથિયોપિયાનું પાટનગર. તે શોઆ પ્રાંતમાં આવેલું સૌથી મોટું શહેર તથા ઉદ્યોગ, વ્યાપાર અને શિક્ષણનું મુખ્ય મથક છે. ભૌ. સ્થાન 9o 02′ ઉ. અ. 38o 42′ પૂ. રે. પર આવેલ છે. ઍડિસ-અબાબા શબ્દનો અર્થ છે ‘નવું પુષ્પ’. દેશના મધ્યવર્તી પઠાર પર, સમુદ્રની સપાટીથી 2,438 મીટર ઊંચું અને આજુબાજુ ડુંગરો…
વધુ વાંચો >ઍડિસન, જોસેફ
ઍડિસન, જોસેફ (જ. 1 મે 1672, મિલ્સ્ટન, વિલ્ટશાયર; અ. 17 જૂન 1719, લંડન) : અંગ્રેજ નિબંધકાર, કવિ, નાટ્યકાર અને ગ્રીક તથા લૅટિન સાહિત્યના મર્મજ્ઞ રાજનીતિજ્ઞ. ‘ટૅટલર’ અને ‘સ્પેક્ટૅટર’ સામયિકોના માર્ગદર્શક અને સહાયક-લેખક. અનૌપચારિક નિબંધ- (familiar essay)ના પ્રવર્તકોમાંના એક. પિતા રેવરંડ લૅન્સલૉટ એડિસન, આર્ચડેકન ઑવ્ કૉવેન્ટ્રી અને લિચફીલ્ડના ડીન. શિક્ષણ ઍમેસબરી,…
વધુ વાંચો >ઍડિસન, ટૉમસ આલ્વા
ઍડિસન, ટૉમસ આલ્વા (જ. 11 ફેબ્રુઆરી 1847, ઓહાયો; અ. 18 ઑક્ટોબર 1931, વેસ્ટ ઑરેન્જ ન્યૂ જર્સી) : ઓગણીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધના અગ્રણી અમેરિકન સંશોધક. સૅમ્યુઅલ ઑગ્ડન અને નાન્સી ઇલિયટ એડિસનનાં ચાર બાળકોમાં સૌથી નાના. સાત વર્ષની ઉંમરે તેમનું શાળાશિક્ષણ શરૂ થયું, પણ ત્રણ માસ પછી શિક્ષકે તેમને મંદબુદ્ધિના કહી શાળામાંથી કાઢી…
વધુ વાંચો >ઍડિસન રોગ
ઍડિસન રોગ (Addison’s disease) : ઍડિસને 1885માં વર્ણવેલો રોગ. અધિવૃક્ક-બાહ્યક(adrenal cortex)ની ઘટેલી કાર્યક્ષમતાથી આ રોગ ઉદભવે છે. અધિવૃક્ક ગ્રંથિનો બાહ્યક મુખ્યત્વે ગ્લુકોકૉર્ટિકૉઇડ અને મિનરલોકૉર્ટિકૉઇડ જૂથના અંત:સ્રાવો- (hormones)નું ઉત્પાદન કરે છે (જુઓ : અંત:સ્રાવી ગ્રંથિતંત્ર, આઘાત, આલ્ડૉસ્ટીરોન, એ.સી.ટી.એચ., કૉર્ટિકૉસ્ટીરોઇડ અને કુશિંગનો રોગ.) અધિવૃક્ક-બાહ્યકની કાર્યક્ષમતા ઘણી જ છે અને તેથી જ્યારે તેના…
વધુ વાંચો >ઍડિંગ્ટન, આર્થર સ્ટેનલી (સર)
ઍડિંગ્ટન, આર્થર સ્ટેનલી (સર) (જ. 28 ડિસેમ્બર 1882, કૅન્ડલ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 22 નવેમ્બર 1944, કેમ્બ્રિજ) : આધુનિક સમયના મહાન અંગ્રેજ ખગોળવેત્તા. ખ્રિસ્તી ધર્મના એક પેટા ‘ક્વેકર’ સંપ્રદાયી માબાપને ત્યાં તેમણે જન્મ લીધો હતો. પિતા સ્થાનિક શાળાના મુખ્ય શિક્ષક હતા; કેમ્બ્રિજની ટ્રિનિટી કૉલેજમાં અભ્યાસ કરીને 1904માં ગણિતના વિષયના ‘ફેલો’ તરીકે નિમાયા…
વધુ વાંચો >એડી ઍન્દ્રે
એડી ઍન્દ્રે (જ. 22 નવેમ્બર 1877, બુડાપેસ્ટ, હંગેરી; અ. 27 જાન્યુઆરી 1919, બુડાપેસ્ટ) : હંગેરીનો વીસમી સદીનો મહાન ઊર્મિકવિ. ગરીબ પણ ખાનદાન કુટુંબમાં જન્મ. શાળાનું શિક્ષણ પૂરું થયા પછી કાયદાનો અભ્યાસ કર્યો. 1900થી અવસાન પર્યંત પત્રકાર તરીકે કામ કર્યું. 1899માં પ્રગટ કરેલો પ્રથમ કાવ્યસંગ્રહ બહુ નોંધપાત્ર ન નીવડ્યો પણ 1903માં…
વધુ વાંચો >એડીનેન્થેરા એલ.
એડીનેન્થેરા એલ. (Adenanthera L.) : જુઓ રત્નગુંજ (વાલ).
વધુ વાંચો >ઍડીપોલો પ્રાણસુખ
ઍડીપોલો પ્રાણસુખ (જ. 1883, ઝુલાસણ તા. વિસનગર; અ. 1955) : ગુજરાતી રગંભૂમિના એક મહાન નટ. મૂળ નામ નાયક પ્રાણસુખ હરિચંદ. 1891માં આઠ વર્ષની વયે મોરબી આર્યસુબોધ નાટક મંડળીમાં કવિનાટ્યકાર વાઘજી આશારામ ઓઝાએ પ્રાણસુખની પસંદગી કરી. કસરત કરી તેણે શરીર મજબૂત કર્યું. ‘મહમદ ગિઝની’ નાટકમાં ઇમરાજની ભૂમિકાના ગીતમાં ત્રણ વખત ‘વન્સમોર’…
વધુ વાંચો >એડીરોન્ડેક
એડીરોન્ડેક : ઉત્તર અમેરિકાના ઈશાન ખૂણે આવેલા ન્યૂયૉર્ક રાજ્યમાંની પર્વતમાળા. લૉરેશિયન ઉચ્ચપ્રદેશનો આ ભાગ પ્રાચીન સમયમાં આંતરિક સ્તરભંગક્રિયાને કારણે બનેલો છે. સમુદ્રની સપાટીથી લગભગ 1,524 મીટરની ઊંચાઈ ધરાવતો આ પ્રદેશ પ્રાકૃતિક સૌંદર્ય અને જંગલવિસ્તારની રમણીયતાવાળો છે. તેથી તે સહેલાણીઓનું આકર્ષણકેન્દ્ર છે. તેનાં બરફાચ્છાદિત શિખરો તેમજ મોહવાક અને સેન્ટ લોરેન્સ નદીથી…
વધુ વાંચો >