ખંડ ૩

ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)

એરણ (anvil)

એરણ (anvil) : લોખંડનું વિશિષ્ટ આકારનું ગચિયું (block) જેના ઉપર ધાતુને મૂકીને હથોડાની મદદથી ટીપીને જરૂરી આકાર આપવામાં આવે છે. લુહારની એરણ સામાન્યત: ઘડતર લોખંડની બનેલી હોય છે. ક્વચિત્ તે ઢાળેલા લોખંડની પણ બનાવાય છે અને તેની કાર્ય કરવાની સપાટી ર્દઢીભૂત (hardened) સ્ટીલની રાખવામાં આવે છે. પ્રક્ષિપ્ત (projecting) શંકુ આકારના…

વધુ વાંચો >

એરમ

એરમ : વનસ્પતિઓના એકદળી વર્ગમાં આવેલા એરેસી કુળની પ્રજાતિ. નવા વર્ગીકરણમાં એરમ પ્રજાતિ રદ કરવામાં આવી છે અને તેને સહસભ્યો Amorphophallus (સૂરણ), Arisaema અને Lolocasia(અળવી)ની પ્રજાતિઓ હેઠળ મૂકવામાં આવેલ છે. Arisaema એકગૃહી (monoecious) કે દ્વિગૃહી (dioecious) કંદીલ (tuberous) શાકીય પ્રજાતિ છે અને સમશીતોષ્ણ અને ઉષ્ણકટિબંધીય એશિયા, પૂર્વ આફ્રિકા અને ઉત્તર…

વધુ વાંચો >

ઍર-માર્શલ

ઍર-માર્શલ : દેશના હવાઈ દળના ઉચ્ચ અધિકારીનું પદ અને હોદ્દો (rank). ઇંગ્લૅન્ડમાં એપ્રિલ, 1918માં રૉયલ ઍરફોર્સ(RAF)ની સ્થાપના થયા પછી હવાઈ દળમાં કમિશન મેળવીને દાખલ થતા અધિકારીઓ માટે ઑગસ્ટ 1919ના જાહેરનામા દ્વારા વિભિન્ન હોદ્દા નિર્ધારિત કરવામાં આવ્યા હતા. તેમાં ઍર-વાઇસ માર્શલ, ઍર-માર્શલ, ઍર-ચીફ માર્શલ તથા માર્શલ ઑવ્ ધ રૉયલ એરફૉર્સ ચઢતા…

વધુ વાંચો >

એરહાર્ડ લુડવિગ

એરહાર્ડ, લુડવિગ (જ. 4 ફેબ્રુઆરી 1897, ફર્થ, જર્મની; અ. 5 મે 1977, બૉન) : જર્મનીના અર્થશાસ્ત્રી અને મુત્સદ્દી. ફ્રૅંકફર્ટ યુનિવર્સિટીમાંથી અર્થશાસ્ત્રમાં ડૉક્ટર ઑવ્ ફિલૉસૉફી(Ph.D.)ની ઉપાધિ. 1939 સુધી ન્યુરેમ્બર્ગ ખાતે માર્કેટ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટનું સંચાલન કર્યું. નાઝી લેબર ફ્રન્ટમાં જોડાવાનો ઇન્કાર કરતાં તેમને 1992માં બરતરફ કરવામાં આવ્યા હતા. બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી અમેરિકન…

વધુ વાંચો >

એરંડ તૈલ

એરંડ તૈલ : એરંડિયું મધુર, સારક, ગરમ, ભારે, રુચિકર, સ્નિગ્ધ અને કડવું છે; તે બદ, ઉદરરોગ, ગોળો, વાયુ, કફ, સોજો, વિષમજ્વર અને કમર, પીઠ, પેટ અને ગુદાના શૂળનો નાશ કરે છે. રેચ માટે સૂંઠના ઉકાળામાં 2 તોલા જેટલું એરંડિયું પીવા આપવામાં આવે છે. મધુકાન્ત ભગવાનજી પંડ્યા

વધુ વાંચો >

એરંડપલ્લ

એરંડપલ્લ : એરંડપલ્લ કે એરંડપલ્લીની બાબતમાં વિદ્વાનોમાં મતભેદ છે. આંધ્રના ગંજમ જિલ્લાના ચિકકોલની પાસે આવેલું પ્રાચીન રાજ્ય. સમુદ્રગુપ્તના સમયના અલ્લાહાબાદ સ્તંભલેખમાં ઈ. સ.ની ચોથી સદીમાં દક્ષિણ ભારતના રાજાઓ પર તેણે મેળવેલા વિજયની જે વિગતો નોંધવામાં આવી છે તેમાં એરંડપલ્લના રાજા દમનનો ઉલ્લેખ છે. કલિંગના રાજાઓના અભિલેખોમાં એરંડપલ્લી અને દેવરાષ્ટ્ર નામોનો…

વધુ વાંચો >

એરંડો (દિવેલી)

એરંડો (દિવેલી) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા યુફોરબિયેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Ricinus communis Linn. (સં., બં., મ. એરંડ; હિં. એરંડ, અંડ; ક. ઔંડલ, હરળગીડ; તે. અમુડાલ; તા. લામામકુ; મલા. ચિત્તામણક્કુ; અં. કૅસ્ટર, કૅસ્ટરસીડ) છે. તે એકવર્ષાયુ કે બહુવર્ષાયુ ક્ષુપ કે કેટલીક વાર આશરે 6 મી. કે તેથી વધારે…

વધુ વાંચો >

એરાઉન્ડ ધ વર્લ્ડ (1967)

એરાઉન્ડ ધ વર્લ્ડ (1967) : 70 મિમી.માં નિર્માણ પામેલી સર્વપ્રથમ હિંદી ફિલ્મ. ભારત સરકારની વિદેશી હૂંડિયામણ અંગેની અવાસ્તવિક નીતિનો ખ્યાલ આપવા તૈયાર કરાયેલી આ ફિલ્મના નિર્માણની વિગત આ પ્રમાણે છે : નિર્માતા  – પી. સી. પિક્ચર્સ; દિગ્દર્શક – એમ. એલ. પાછી; સંગીતનિર્દેશન – શંકર જયકિશન; અભિનયવૃંદ – રાજકપૂર, રાજશ્રી, પ્રાણ,…

વધુ વાંચો >

એરાઉન્ડ ધ વર્લ્ડ ઇન એઇટી ડેઝ (1956)

એરાઉન્ડ ધ વર્લ્ડ ઇન એઇટી ડેઝ (1956) : જાણીતા ફ્રેન્ચ લેખક જુલે વર્નની પ્રખ્યાત કાલ્પનિક કથા પર રચાયેલી એટલી જ પ્રખ્યાત અંગ્રેજી ફિલ્મ. હોલીવુડમાં સર્જાયેલી આ લોકપ્રિય ફિલ્મના નિર્માતા છે માઇક ટોડ અને દિગ્દર્શક છે માઇકલ ઍન્ડરસન. એમાં અભિનય પણ સમર્થ કલાકારોએ આપ્યો છે. બ્રિટિશ અભિનેતા ડૅવિડ નિવેનની સાથે કેન્ટિન…

વધુ વાંચો >

એરાક્કલ, યૂસુફ

એરાક્કલ, યૂસુફ (જ. 1945, ચાવાક્કડ, કેરળ; અ. 4 ઑક્ટોબર 2016, બેંગાલુરુ) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર. બાળપણમાં માતાપિતાનું અવસાન થતાં બેંગાલુરુ જઇને ફૂટકળ મજૂરી કરી ઘરનો નિભાવ કર્યો. એ સાથે અભ્યાસ પૂરો કરી કર્ણાટક ચિત્રકલા પરિષદમાંથી ચિત્રકલાનો ડિપ્લોમા મેળવ્યો. ચિત્રો સાથે છાપચિત્રો અને શિલ્પોનું પણ સર્જન કર્યું. ઇટાલીનો પ્રતિષ્ઠિત ફ્લોરેન્સ ઇન્ટરનેશનલ…

વધુ વાંચો >

ઈલેટિનેસી

Jan 1, 1991

ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…

વધુ વાંચો >

ઈલેસ્ટોમર

Jan 1, 1991

ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…

વધુ વાંચો >

ઈલોરા

Jan 1, 1991

ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…

વધુ વાંચો >

ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ

Jan 1, 1991

ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…

વધુ વાંચો >

ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ

Jan 1, 1991

ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…

વધુ વાંચો >

ઈવાન્સ, ઑલિવર

Jan 1, 1991

ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…

વધુ વાંચો >

ઈવાલ, યોહૅનિસ

Jan 1, 1991

ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…

વધુ વાંચો >

ઈવોલ્વુલસ

Jan 1, 1991

ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).

વધુ વાંચો >

ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં

Jan 1, 1991

ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…

વધુ વાંચો >

ઈશાનવર્મા

Jan 1, 1991

ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…

વધુ વાંચો >