ખંડ-૨૩
સાગરથી સૈરંધ્રી
સાગર
સાગર (જ. 7 ફેબ્રુઆરી 1883, જંબુસર; અ. 17 ઑગસ્ટ 1936) : મસ્તરંગના ગુજરાતી કવિઓમાંના એક. મૂળ નામ જગન્નાથ. પિતાનું નામ દામોદરદાસ અને માતાનું નામ રુક્મિણી. અવટંકે ત્રિપાઠી. અભ્યાસ સાત ધોરણ સુધીનો. ‘ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી’ના કોશકાર્ય સાથે પણ તેઓ સંકળાયેલા. કેટલોક સમય ‘જ્ઞાનસુધા’નું સંપાદન. બાળપણથી હરિ-રંગે રંગાયેલા. કલાપીના શિષ્ય બન્યા પછી…
વધુ વાંચો >સાગર
સાગર : મધ્યપ્રદેશના મધ્યભાગમાં આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 50´ ઉ. અ. અને 78° 43´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 10,252 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ઝાંસી (ઉ. પ્ર.) જિલ્લો, પૂર્વમાં દમોહ જિલ્લો, દક્ષિણે નરસિંહપુર, નૈર્ઋત્યમાં રાયસેન, પશ્ચિમે વિદિશા, વાયવ્યમાં ગુના…
વધુ વાંચો >સાગરદિગ્ધીનાં વિષ્ણુશિલ્પો
સાગરદિગ્ધીનાં વિષ્ણુશિલ્પો : બંગાળમાં સાગરદિગ્ધીમાંથી ધાતુનાં અનુપમ વિષ્ણુશિલ્પો. કૉલકાતાના બંગીય સાહિત્ય પરિષદ મ્યુઝિયમમાં સંગૃહીત ષડ્ભુજ વિષ્ણુનું ચતુર્ભુજ સ્વરૂપ ભારતીય શિલ્પના વિશિષ્ટ નમૂના તરીકે પ્રખ્યાત છે. ષડ્ભુજ શિલ્પમાં વિષ્ણુએ શંખ, ચક્ર, ગદા, પદ્મ ઉપરાંત ગરુડધ્વજ અને હાથી ધારણ કરેલ છે. દેવના મુકુટની પાછળ આવેલ આભામંડળમાં સાત નાગપુરુષોનાં શિલ્પો કોતરેલાં છે. દેવના…
વધુ વાંચો >સાગરનંદિન્
સાગરનંદિન્ (12મી સદી) : પ્રાચીન ભારતીય નાટ્યશાસ્ત્રી અને ‘નાટકલક્ષણરત્નકોશ’ નામના ભારતીય નાટ્યવિવેચન વિશેના ગ્રંથના લેખક. તેમના જીવન વિશે વિગતો મળતી નથી. તેથી તેમના સમય વિશે પણ અનુમાનનો આશ્રય લેવો પડે છે. ‘અમરકોશ’ પરની ‘પદાર્થચંદ્રિકા’ નામની ટીકામાં રાયમુકુટ નામના તેના ટીકાકારે ‘નાટકલક્ષણરત્નકોશ’નો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ ટીકા 1431માં લખાઈ છે, તેથી…
વધુ વાંચો >સાગર મૂવીટોન
સાગર મૂવીટોન : સ્થાપના 1930. ભારતીય ચલચિત્રનિર્માતા સંસ્થા. ભારતીય ચલચિત્રોનો સવાક યુગ શરૂ થવા આડે માંડ એકાદ વર્ષની વાર હતી ત્યારે સાગર ફિલ્મ કંપનીની સ્થાપના ચિમનલાલ વી. દેસાઈએ કરી હતી. તેમના ભાગીદાર અંબાલાલ પટેલ હતા. ચિમનલાલ દેસાઈ મૂળ તો બૅંગાલુરુમાં કોલસાનો વેપાર કરતા હતા. ચલચિત્રો સાથે આમ કોઈ લેવાદેવા હતી…
વધુ વાંચો >સાગર, રામાનંદ
સાગર, રામાનંદ (જ. 29 ડિસેમ્બર 1917, અસલ ગુરુ કે નામ, લાહોર ઇલાકો, હવે પાકિસ્તાનમાં; અ. 12 ડિસેમ્બર 2005, મુંબઈ) : ચલચિત્ર અને દૃશ્ય-શ્રાવ્ય ક્ષેત્રના અગ્રણી નિર્માતા, દિગ્દર્શક તથા પટકથા-સંવાદલેખક અને હિંદી તથા ઉર્દૂ ભાષાના સાહિત્યસર્જક. મૂળ નામ ચંદ્રમૌલિ, પરંતુ મોસાળ પક્ષના પરિવારે દત્તક લીધા બાદ તેમને ‘રામાનંદ’ નામ આપવામાં આવ્યું.…
વધુ વાંચો >સાગર સંગમે
સાગર સંગમે : ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ : 1958. શ્વેત અને શ્યામ. ભાષા : બંગાળી. દિગ્દર્શક : દેવકી બોઝ. પટકથા : દેવકી બોઝ, પ્રેમેન્દ્ર મિત્ર. સંગીત : આર. સી. બોરાલ. છબિકલા : બિમલ મુખોપાધ્યાય. મુખ્ય કલાકારો : ભારતી દાસ, મંજુ અધિકારી, નીતેશ મુખોપાધ્યાય, ઝહર રૉય, તુલસી લાહિડી, શૈલેન મુખરજી. બંગાળી ચિત્રજગતમાં નોંધપાત્ર…
વધુ વાંચો >સાગરા, ઈશ્વર
સાગરા, ઈશ્વર (જ. 1936, અમદાવાદ, ભારત) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર. અમદાવાદમાં હાથલારી ખેંચવાનો અને કબાડીનો વ્યવસાય કરતા મારવાડી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. બાળપણ અમદાવાદમાં વીત્યું. ઈશ્વર સાગરાનું ઍબ્સર્ડ ચિત્ર કલાના કોઈ પણ પ્રકારના વૈધિક અભ્યાસ વિના જ એમણે ચિત્રકલાની સાધના કરી. એમાં એમના મોટાભાઈ અને જાણીતા ચિત્રકાર પિરાજી સાગરાનાં માર્ગદર્શન…
વધુ વાંચો >સાગરા પિરાજી
સાગરા, પિરાજી (જ. 1931, અમદાવાદ, ગુજરાત) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર અને શિલ્પકાર. હાથલારી ખેંચવાનો અને કબાડીનો વ્યવસાય કરનાર મારવાડી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. શાલેય અભ્યાસ પૂરો કર્યા પછી તેઓ ગુજરાતના કલાગુરુ રવિશંકર રાવળની કલા-શાળા ગુજરાત કલાસંઘમાં કલાની તાલીમ લેવા માટે જોડાયા. 1953માં તેમણે ‘ડ્રૉઇન્ગ ટીચર્સ ડિપ્લોમા’ પ્રાપ્ત કર્યો અને અમદાવાદની…
વધુ વાંચો >સાગોળ (lime)
સાગોળ (lime) : મકાનના બાંધકામમાં વપરાતા માલસામાનમાં એક અગત્યનો પદાર્થ. તેનો ઉપયોગ પ્રાચીન કાળથી થતો રહ્યો છે. જ્યારે તે રેતી અને પાણી સાથે યોગ્ય પ્રમાણમાં ભેગો કરવામાં આવે છે ત્યારે સાગોળ કોલ બને છે. તેનો ઉપયોગ બંધક તરીકે પથ્થર, ઈંટ, દીવાલ તથા છતનું પ્લાસ્ટર કરવામાં થાય છે. સાગોળ કૉન્ક્રીટ એ…
વધુ વાંચો >સાં મારિયા ડેલ ફિઓર (ફ્લૉરેન્સ કેથીડ્રલ)
સાં મારિયા ડેલ ફિઓર (ફ્લૉરેન્સ કેથીડ્રલ) : ફ્લૉરેન્સનું પ્રસિદ્ધ કેથીડ્રલ. આ કેથીડ્રલ તેના ઘુંમટના માટે જાણીતું છે. આનો આખરી પ્લાન ફ્રાન્સેસ્કો ટૅલેન્ટીએ 1360માં તૈયાર કર્યો હતો. ચૌદમી સદીના અંતમાં આર્નોલ્ફો અને જિયોવાન્ની દ લેપો ધીનીએ તેનું વિસ્તરણ કર્યું. મધ્ય મંડપ (Nave) અને પાર્શ્વ માર્ગની છતની ઉપર લગભગ 13 મીટરનો વર્તુળાકાર…
વધુ વાંચો >સાં માર્કો અંતરીક્ષ-મથક
સાં માર્કો અંતરીક્ષ–મથક : કેન્યા(આફ્રિકા)ના કિનારાથી દૂર 5 કિમી.ના અંતરે 3° દ.અ., 40° પૂ.રે. પર હિંદી મહાસાગરમાં આવેલું ઉપગ્રહ-પ્રમોચન-મંચ (platform). આ મંચ મૂળ એક તેલના કૂવાનું માળખું (oil-rig) હતું, જેને પ્રમોચન-મંચના રૂપમાં તબદીલ કરવામાં આવ્યું હતું. સમુદ્રના રેતાળ તળિયામાં લોખંડના 20 પાયા (સ્તંભો) ખોડીને આ મંચ તૈયાર કરવામાં આવ્યો છે.…
વધુ વાંચો >સાં વિટાલ રૅવેન્ના
સાં વિટાલ, રૅવેન્ના : પૂર્વ-ક્રિશ્ચિયન અને બાયઝૅન્ટાઇન કલાનું ચર્ચ. પૂર્વ-ક્રિશ્ચિયન અને બાયઝૅન્ટાઇન કલા વચ્ચે ભાગ્યે જ સ્પષ્ટ ભેદરેખા પાડી શકાય તેમ છે. આ કલાના પ્રથમ સુવર્ણયુગનું સમૃદ્ધ સ્થાપત્ય કૉન્સ્ટૅન્ટિનોપલમાં નહિ, પણ ઇટાલીની ભૂમિમાં રૅવેન્ના ખાતે આવેલું સાં વિટાલ ચર્ચ છે. આ નગર વાસ્તવમાં આડ્રિઆટિક કાંઠા પરનું નૌકામથક હતું. 402માં પશ્ચિમના…
વધુ વાંચો >સિકર
સિકર : રાજસ્થાનના ઈશાન ભાગમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 27° 10´થી 28° 12´ ઉ. અ. અને 74° 44´થી 75° 05´ પૂ. રે. વચ્ચેનો 7,732 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ઝૂનઝૂનુ જિલ્લો, ઈશાનમાં હરિયાણાની સીમા, પૂર્વ અને દક્ષિણ તરફ જયપુર,…
વધુ વાંચો >સિકર્ટ વૉલ્ટર રિચાર્ડ
સિકર્ટ, વૉલ્ટર રિચાર્ડ (જ. 31 મે 1860, મ્યૂનિક, જર્મની; અ. 22 જાન્યુઆરી 1942, બાથ, સમર્સેટ, બ્રિટન) : બ્રિટનના અગ્રણી પ્રભાવવાદી ચિત્રકાર. 1881માં લંડન ખાતેની સ્લેડ સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટમાં ચિત્રકલાના અભ્યાસ માટે સિકર્ટ દાખલ થયા. 1882માં તેઓ અમેરિકન પ્રભાવવાદી ચિત્રકાર વિસ્લરના શિષ્ય બન્યા. વૉલ્ટર રિચાર્ડ સિકર્ટ 1883માં તેઓ પૅરિસ ગયા અને…
વધુ વાંચો >સિકંદર
સિકંદર : ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ : 1941. ભાષા : હિંદી. શ્વેત અને શ્યામ. દિગ્દર્શક : સોહરાબ મોદી. કથા અને ગીતો : પંડિત સુદર્શન. સંગીત : રફીક ગજનવી અને મીરસાહેબ. છબિકલા : વાય. ડી. સરપોતદાર. મુખ્ય કલાકારો : પૃથ્વીરાજ કપૂર, સોહરાબ મોદી, ઝહૂર રાજા, શાકિર, કે. એન. સિંઘ, વનમાલા. અભિનેતા અને નિર્માતા-દિગ્દર્શક…
વધુ વાંચો >સિકંદર (ઍલેક્ઝાંડર ધ ગ્રેટ)
સિકંદર (ઍલેક્ઝાંડર, ધ ગ્રેટ) (જ. ઈ. પૂ. 356, પેલ્લા, મેસિડોનિયા; અ. 13 જૂન 323, બેબિલોન) : મેસિડોનિયાનો રાજા અને મહાન સેનાપતિ. તેનો પિતા ફિલિપ બીજો મેસિડોનિયાનો સમ્રાટ હતો. (ઈ. પૂ. 360થી ઈ. પૂ. 336). ફિલિપનું ખૂન થતાં સિકંદર(ઍલેક્ઝાંડર)ને ઉમરાવોએ રાજગાદી સોંપી (ઈ. પૂ. 336). તેણે પ્રસિદ્ધ દાર્શનિક એરિસ્ટોટલ પાસે ગ્રીક…
વધુ વાંચો >સિકંદર મંઝૂ
સિકંદર મંઝૂ (જ. 1553, મહેમદાવાદ; અ. 1630) : ગુજરાતના પ્રથમ પંક્તિના ફારસી ઇતિહાસ ‘મિરાતે સિકંદરી’ના ખ્યાતનામ લેખક. તેમનું પૂરું નામ સિકંદર ઇબ્ન મુહમ્મદ ઉર્ફે મંઝૂ ઇબ્ન અકબર. તેમની આ કૃતિ મધ્યકાલીન ગુજરાતના રાજકીય બનાવોનું સંપૂર્ણ વૃત્તાંત આપવાની સાથે તે સમયની સાંસ્કૃતિક, સામાજિક તથા ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓનો પણ વિસ્તૃત અહેવાલ ધરાવે છે.…
વધુ વાંચો >સિકંદર સાની (1979)
સિકંદર સાની (1979) : નવલકથાકાર, કવિ, નાટ્યકાર, રઘુવીર ચૌધરીનું ઐતિહાસિક નાટક. બીજો સિકંદર એટલે કે સિકંદર-ઓ-સાની બનવાની મહત્ત્વાકાંક્ષા ધરાવતા સરમુખત્યાર અલાઉદ્દીન ખલજીની જીવનઘટનાઓને આધારે, કલાકાર અમીર ખુશરોની દૃષ્ટિએ આ નાટકમાં નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. ખુશરો એક નાટક લખી રહ્યા છે, અને એનાં દૃશ્યો વચ્ચે વચ્ચે ભજવાતાં રહે છે. એનું બળૂકું…
વધુ વાંચો >સિકંદરાબાદ
સિકંદરાબાદ : જુઓ હૈદરાબાદ.
વધુ વાંચો >