ખંડ ૨૦
વિકરી, વિલિયમથી વૈંપટિ, ચિન્ન સત્યમ્
વિકરી, વિલિયમ
વિકરી, વિલિયમ (જ. 1914, વિક્ટૉરિયા, બ્રિટિશ કોલંબિયા, કૅનેડા; અ. 13 ઑક્ટોબર 1996, ન્યૂયૉર્ક) : અર્થશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી. માત્ર અસમમિતીય માહિતી (asymetric information) જ ઉપલબ્ધ હોય તેવા સંજોગોમાં લેવાતા નિર્ણયો પાછળ કયા પ્રકારનાં પરિબળો કામ કરતાં હોય છે તેનું વિશ્લેષણ કરતો સિદ્ધાંત તારવવા બદલ 1996નું અર્થશાસ્ત્ર માટેનું…
વધુ વાંચો >વિકલ, શ્રીવત્સ
વિકલ, શ્રીવત્સ (જ. 1930, રામનગર, જમ્મુ; અ. 1970, તેજપુર, આસામ) : ડોગરી વિદ્વાન. પંડિત પરિવારમાં જન્મ. તેમણે નાની ઉંમરમાં તેમનાં માતાપિતા ગુમાવેલાં. તેથી અનુકૂળ સંજોગો માટે એક સ્થળેથી બીજા સ્થળે તેમને ભટકવું પડેલું. તે દરમિયાન તેઓ ક્ષયરોગનો ભોગ બન્યા હતા. તેમણે 20 વર્ષની વયે ટૂંકી વાર્તાઓ અને કાવ્યો લખવાનો પ્રારંભ…
વધુ વાંચો >વિકલ સમીકરણો
વિકલ સમીકરણો : x, y અને y ના x વિશેના વિકલન ફળોને સમાવતું કોઈ પણ સમીકરણ. દા.ત., વગેરે વિકલ સમીકરણો છે. વિકલ સમીકરણોનું જ્ઞાન ગણિત સિવાયની વિજ્ઞાનની અન્ય શાખાઓ તથા સમાજવિદ્યાની શાખાઓના અભ્યાસમાં પણ ઘણું ઉપયોગી છે. વિકલ સમીકરણમાં આવતા મહત્તમ કક્ષાના વિકલનફળની કક્ષાને વિકલ સમીકરણની કક્ષા (order) કહેવાય છે.…
વધુ વાંચો >વિકસિત અને વિકાસશીલ દેશો
વિકસિત અને વિકાસશીલ દેશો : માથાદીઠ આવકની કસોટીના આધાર પર કરવામાં આવેલું દુનિયાના દેશોનું વર્ગીકરણ. 1950-60ના દસકામાં દુનિયાના ગરીબ દેશોના આર્થિક વિકાસના પ્રશ્નોની ચર્ચા અર્થશાસ્ત્રીઓએ હાથ ધરી ત્યારે તેમણે વિશ્લેષણના હેતુ માટે દુનિયાના દેશોને બે વિભાગમાં વહેંચ્યા હતા. એ દસકાના ઉત્તરાર્ધમાં દુનિયાની માથાદીઠ આવક અમેરિકાના 200 ડૉલર જેટલી અંદાજવામાં આવી…
વધુ વાંચો >વિકળો
વિકળો : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સિલેસ્ટ્રેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Gymnosporia montana (Roth) Benth syn. spinosa (Forsk.) Flori (l syn – Maytenus emarginata) (સં. વિકંકત્; હિં. કંટાઈ, વંજ, બૈકલ; ગુ. વિકળો, બહેકળ) છે. તે ક્ષુપ કે નાના વૃક્ષ-સ્વરૂપે સમગ્ર ભારતમાં, ખાસ કરીને ડુંગરાળ જમીનમાં થાય છે. પર્ણપાતી (deciduous)…
વધુ વાંચો >વિકાચીભવન (devitrification)
વિકાચીભવન (devitrification) : કાચમય કણરચનાવાળા ખડકોની અમુક ચોક્કસ ખનિજ-ઘટકોમાં છૂટા પડવાની ઘટના. છૂટા પડતા ઘટકોમાં સામાન્ય રીતે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના અતિસૂક્ષ્મ સ્ફટિકો હોય છે. કાચમય સ્થિતિમાં ઘનીભવન થયા પછીથી સ્ફટિકમય સ્થિતિમાં થતો ફેરફાર આ ઘટનાની ખાસિયત છે. ઑબ્સિડિયન કે પિચસ્ટૉન જેવા મળૂભૂત કાચમય અગ્નિકૃત ખડકમાંથી નાના પાયા પર થતા આ…
વધુ વાંચો >વિકાસ
વિકાસ : લોકોના જીવનધોરણને ઊંચે લઈ જતાં પરિવર્તનો. વિકાસનો ખ્યાલ આદર્શલક્ષી (normative) છે. તેથી તેમાં કયાં અને કેવાં પરિવર્તનોને વિકાસ ગણવો એ વિશે મતમતાંતર પ્રવર્તે છે. આને કારણે અર્થશાસ્ત્રીઓ વિકાસને બદલે આર્થિક વૃદ્ધિ (economic growth) કે વૃદ્ધિ(growth)ના ખ્યાલને પસંદ કરે છે; જેમાં કોઈ આદર્શ અભિપ્રેત નથી. આર્થિક વૃદ્ધિ એટલે રાષ્ટ્રના…
વધુ વાંચો >વિકાસનાં સોપાનો
વિકાસનાં સોપાનો : જુઓ સોપાનો, બાળવિકાસનાં.
વધુ વાંચો >વિકાસ બૅંકો
વિકાસ બૅંકો : આર્થિક વિકાસ માટે સહાયરૂપ બનતી બૅંકો. વિકાસ બૅંક અવિકસિત મૂડીબજાર તેમજ વ્યાપારી બૅંકોનું લાંબાગાળાનું ધિરાણ પૂરું પાડવાના આશયથી અસ્તિત્વમાં આવેલી સંસ્થા છે. તેનું કાર્ય મુખ્યત્વે નાણાકીય અછતને અનુરૂપ સહાય પૂરી પાડવાનું છે. આ ઉપરાંત તે તકનીકી સહાય તેમજ વિકાસ માટે તજ્જ્ઞો દ્વારા સલાહની પણ વ્યવસ્થા ગોઠવી આપે…
વધુ વાંચો >વિકાસ-વળતર
વિકાસ-વળતર : આયકર અધિનિયમ 1961 હેઠળ નવાં યંત્રો અને વહાણોની ખરીદકિંમતના નિર્દિષ્ટ દરે ધંધાની કરપાત્ર આવકમાંથી આપવામાં આવતી કપાત. દેશના ઝડપી ઔદ્યોગિક વિકાસ માટે વિશ્વભરની સરકારો જાહેર વિત્તવ્યવસ્થા હેઠળ વિવિધ યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓ અજમાવે છે. ભારત સરકારે પણ તેવી યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓ અજમાવી છે. સીધા કરવેરા હેઠળ સરકારે આવકવેરા દ્વારા આવી પ્રયુક્તિ અજમાવી છે.…
વધુ વાંચો >વિમાર્ગી પ્રસ્તરણ
વિમાર્ગી પ્રસ્તરણ : જુઓ સ્તરરચના.
વધુ વાંચો >વિમિશ્રણ (demodulation)
વિમિશ્રણ (demodulation) : યોગ્ય ઇલેક્ટ્રૉનિક પરિપથ વડે અધિમિશ્રિત (modulated) વાહક તરંગમાંથી નિયમન-સંકેત(modulating signal)નું વિયોજન કરી મૂળ સ્વરૂપે તરંગ મેળવવાની પ્રક્રિયા. વિમિશ્રણ એ અધિમિશ્રણ કરતાં ઊલટી ક્રિયા છે. આ હેતુ માટે તૈયાર કરેલી પ્રયુક્તિ કે પરિપથને વિમિશ્રક (demodulator) અથવા સંસૂચક (detector) કહે છે. અધિમિશ્રણની ક્રિયામાં દૃશ્ય કે શ્રાવ્ય (video or audio)…
વધુ વાંચો >વિમ્બલ્ડન સ્પર્ધા
વિમ્બલ્ડન સ્પર્ધા : વિશ્વમાં ટેનિસની સૌથી પ્રતિષ્ઠિત સ્પર્ધા. તે ટેનિસ જગતમાં ‘ઓલિમ્પિક્સ’ જેટલી લોકપ્રિયતા ધરાવે છે. એટલા માટે જ જ્યારથી ટેનિસનો ખેલાડી હાથમાં રૅકેટ પકડતો થાય છે ત્યારથી જ તે વિમ્બલ્ડનમાં રમવાની ઘેલછા રાખે છે. ઇંગ્લૅન્ડમાં લંડન પાસે આવેલા ‘વિમ્બલ્ડન’ નામના પરામાં આ ટુર્નામેન્ટ યોજાય છે અને તેથી જ તે…
વધુ વાંચો >વિયાહપણ્ણત્તિ (व्याख्याप्रज्ञप्ति)
વિયાહપણ્ણત્તિ (व्याख्याप्रज्ञप्ति) : જૈન આગમોનાં 12 અંગોમાંનું પાંચમું અંગ. એને ‘ભગવતીસૂત્ર’ પણ કહે છે. પ્રજ્ઞપ્તિ એટલે પ્રરૂપણ. જીવાદિ પદાર્થોની વ્યાખ્યાઓનું પ્રરૂપણ. આ વ્યાખ્યાઓ પ્રશ્નોત્તર રૂપે રજૂ કરાઈ છે. ગૌતમ ગણધર જૈનસિદ્ધાંત-વિષયક પ્રશ્નો પૂછે છે અને તેના ઉત્તરો શ્રમણ ભગવાન મહાવીર આપે છે. ઇતિહાસ-સંવાદો પણ તેમાં આવે છે, જેમાં બીજા તીર્થિકો…
વધુ વાંચો >વિયેટનામ
વિયેટનામ : દ. પૂ. એશિયાના મુખ્ય ભૂમિપ્રદેશો(mainland)ના ભાગરૂપ દેશ. તે આશરે 8° 0´ ઉ.થી 21° 0´ ઉ. અક્ષાંશવૃત્ત તથા 102° 0´ પૂ.થી 109° 0´ પૂ. રેખાંશવૃત્ત વચ્ચે વિસ્તરેલો છે. તે આજે ‘વિયેટનામનું સમાજવાદી પ્રજાસત્તાક’ (Socialist Republic of Vietnam) એ નામે ઓળખાય છે અને તેનું પાટનગર હેનોઈ છે. આ દેશ ઉત્તર-દક્ષિણ…
વધુ વાંચો >વિયેટનામ યુદ્ધ
વિયેટનામ યુદ્ધ (1957-1975) : અગ્નિ એશિયામાં આવેલ વિયેટનામમાં ત્યાંની સરકાર નક્કી કરવા થયેલ આંતરવિગ્રહ, જે આંતરરાષ્ટ્રીય સંઘર્ષમાં પરિણમ્યો. જિનીવા પરિષદના પ્રતિનિધિઓએ મે, 1954માં વિયેટનામનું ઉત્તર વિયેટનામ તથા દક્ષિમ વિયેટનામ એમ બે વિભાગોમાં કામચલાઉ વિભાજન કરવાનું નક્કી કર્યું હતું. આ પરિષદે 1956માં ચૂંટણીઓ યોજીને વિયેટનામને એક સરકાર હેઠળ જોડી દેવા જણાવ્યું…
વધુ વાંચો >વિયેટ મિન્હ
વિયેટ મિન્હ : વિયેટનામની સ્વતંત્રતા માટેનું સક્રિય સંગઠન. 1941માં ફ્રાંસના આધિપત્ય તળેથી વિયેટનામને સ્વતંત્ર કરવા માટે હો ચિ મિન્હના નેતૃત્વ હેઠળ વિયેટ મિન્હની સ્થાપના કરવામાં આવી. હો ચિ મિન્હ પોતે સામ્યવાદી વિચારસરણી ધરાવતા હોવા છતાં વિયેટનામની આઝાદીના ધ્યેય ખાતર તેમણે વિયેટ મિન્હમાં રાષ્ટ્રવાદી પરિબળો, ખેડૂતો, કામદારો અને લશ્કરના સૈનિકોને પણ…
વધુ વાંચો >વિયેના
વિયેના : ઑસ્ટ્રિયાનું પાટનગર તથા મોટામાં મોટું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 48° 13´ ઉ. અ. અને 16° 20´ પૂ. રે.. તેનું જર્મન નામ વિયેન છે. આ શહેર ઈશાન ઑસ્ટ્રિયામાં ડેન્યૂબ નદી પર આવેલું છે. તે ઑસ્ટ્રિયાનું આગળ પડતું શૈક્ષણિક, સાંસ્કૃતિક, આર્થિક તથા રાજકીય મથક છે. શહેર : યુરોપના આલ્પ્સ પર્વતો…
વધુ વાંચો >વિયેના સર્કલ (Vienna circle)
વિયેના સર્કલ (Vienna circle) : તત્વચિન્તકો, ગણિતશાસ્ત્રીઓ, તર્કશાસ્ત્રીઓ અને વિજ્ઞાનીઓએ વિજ્ઞાનના અને તત્વજ્ઞાનના પ્રશ્નો વિશે ચર્ચાવિચારણા કરવા જર્મન તત્વચિંતક મૉરિત્ઝ શ્લિક(1882-1936)ના નેતૃત્વ હેઠળ વિયેના યુનિવર્સિટીમાં 1922માં રચાયેલું એક જૂથ. આમ તો વિયેનાના એક જૂના કૉફી-હાઉસમાં 1907માં વિજ્ઞાન અને તત્વજ્ઞાનના પ્રશ્નો વિચારવા માટે ભૌતિકવિજ્ઞાની ફિલિપ ફ્રૅન્ક, ગણિતશાસ્ત્રી હાન્સ હાન અને અર્થશાસ્ત્રી…
વધુ વાંચો >વિયેના સંમેલન
વિયેના સંમેલન (1814-15) : નેપોલિયનના પતન બાદ, યુરોપના દેશોની પુનર્વ્યવસ્થા કરવા માટે, ઑસ્ટ્રિયાના પાટનગર વિયેનામાં મળેલું, યુરોપના દેશોના પ્રતિનિધિઓનું સંમેલન. ઑસ્ટ્રિયાના વડા પ્રધાન મૅટરનિક આ સંમેલનના પ્રમુખ હતા. નેપોલિયનને સત્તા પરથી દૂર કરનાર ઑસ્ટ્રિયા, પ્રશિયા, રશિયા અને ગ્રેટબ્રિટનના પ્રતિનિધિઓ અનુક્રમે વડા પ્રધાન મૅટરનિક, રાજા ફ્રેડરિક વિલિયમ 3જો, ઝાર ઍલેક્ઝાન્ડર 1લો…
વધુ વાંચો >